Sahawat derýasy - 5

букса, менем леллим, лалла, лӛллекге Семендериң маковдыгыны буксам, биз
Худая душман борус!
Атдан (өр-гөкден гелйәр). Эй, харам хелей, Семендер лалламышмы?
Маман. Ваей, какасы сен борсуң-да Семендер лалла болмазмы!
Шахым (юваш). Баҗа, хелейлеримиз бир мелгун пикире-хә мүнди!
Гытҗа. Вай, ӛмрүмизде бир гезек хакыкаты айдайдык вели, эййәм
мелгун болайдыкмы? Какасы, какасы, ери мен нәдип җанаҗан гоңшымы
алдап самсык, селки, сӛлите гызымы акыллы гыз дийип сокуп гойберейин?!
Шахым (дергазап). Эй, хатын! Эй, айырха! Эй, хардеҗҗал, сен
самсыкмы?
Гытҗа (гүлйәр). Ваей, кырк йыл яшашып мениң самсыкдыгымам
билеңокмы? Мен самсык, акмак, йӛне оңа дерек Худайым берипдир маңа
берип билен гӛрк-гӛрмегини! (Мамана гөз эдип овсуняр) Мен ялта,
налаҗедейин, хасы, йӛне оңа дерек Худайым берипдир маңа перипейкерлериң кадды-каматыны!
Ол яш гелин ялы товланҗырап кадды-каматыны Мамана гүҗеңлейәр.
Маман (кинесини, гахарыны ювудып). Гытҗа, сенден гӛвнүм битендир!
Мени багышла доган, якасыны гарагәз кирледип, эллерини гарганың аягы ялы
чорладып йӛрен Семендеримиң иңирдисине чыдаман савчы геләйдим…
Атдан. Хей, хей, хелей, Семендериң эллери чорлымыдыр?
Маман. Ваей, сен онуң аякларының чоруны бир гӛрседиң! (Гытҗаның
гулагына юваш) Вах, Семендер билен какасындан яңа ичим… (Гытҗа
үфлейәр) Үфффф!
Гытҗа. (сеңригини йыгрып) Бай-бов, асыл ичиң от билен ялын экен-ов!
(Маманың гулагына юваш) Овадан билен какасындан яңа мениң ичим…
(Мамана үфлейәр) Үфффф!
Маман. Бай-бә, сениң ичиң халыс порсап гиден экен-ов!
Атдан. Эй, хатын, сен гудачылыгы бозҗак болуп отырмың?
Маман. Вай, дүңеленип йӛрен диндугыңа гызыны берҗек болуп дуран
бармы?!
Шахым. Арвахдан болан албассы! Сен гудачылыгы бозҗак болуп
дурмуң?
Гытҗа. Ваей, сениң сӛлитәңи алҗак болуп дуран бармы?
54
Атдан. Харам хелей, мениң Семендерим дүңеленип йӛрен диндук
болдумы инди!
Шахым. Мениң ай ялы гызым сӛлите болдумы инди!
Сахна гараңкыраяр, саз гүйчленйәр, Атдан аялына, Шахым аялына топуляр. Гохгалмагал, гык-бак, мебеллериң шакырдысы, гарасай улы гопгун туряр. Чыра сөнйәр.
Сахнаның өңүнден Маман билен Атдан гелйәр.
Атдан (диш гыҗап). Эй, харам хелей! Би нәме этдигиң болды?!
Маман. Вай, мен азнавур ялы оглума, дипломы ѐк, байлыгы ѐк гызы
алып береринми?
Атдан. Сен хӛкман Семендери Сапа дайыңа гул этҗек-дә!
Маман. Шырлаңгырда хан боландан, Сапа дайымларда гул болсун!
Олар гечип гидйәр. Сахна ягтыляр. Гытҗа җакҗак гүлйәр, Шахым гахарындан
ярылайҗак боляр.
Шахым. Эй, имансыз, ӛз гызың гудачылыгыны бозуп аклың ниреде
сениң?
Гытҗа. Вай, мен Маманың маңкалысына дагы гыз береринми? Хей, мен
Шырлаңгырың шагалына гыз береринми?!
Шахым (дергазап). Гызыңы бермеҗек болсаң, башга бахана гытмы?
Гүл ялы Оваданҗана селки, сӛлите дийип бормы?
Гытҗа. Ваей, йигрими үч яшап, чӛрек япып билмесе, палав биширип
билмесе сӛлите бор-да!
Ички җайда гапының агзында дуран Овадан йүзүни тутуп гидйәр. Шахым аялына
голайлаяр.
Гытҗа (чөвҗейәр). Бол ур, бол урҗак болуп бир гӛр! Бессир шунча йыл
мура-мугт урлуп йӛреним!
Шахым (награ дартяр). Эй, Аллам, мен сени депәме гӛвхер җыга эдип
гӛтердим, а сен… сен башыма чыкып товкы болдуң! Уввв!
Чыра сөнйәр.
Икинҗи перде
Единҗи гөрнүш
Сахнада Семендер, Гайгысыз, Мәтер үчүси.
Семендер.
Бег
йигитлер,
сӛйгүлилериңизи
Шырлаңгыра
тайынлаяңызмы?
Гайгысыз. Мен темен, Хумайҗан сапагымдыр. Мен хана Хумайҗан
гойнумда чырпынып ятан дерямдыр!
Мәтер. Мен нирә йӛр дийсем йӛрмесе поса билен Зүлейханың
җанҗагашыны алаймаянмы!
Гайгысыз (хайран). Эй, эй, сен Зүлейха билен огшашямыңам?
Семендер (хайран галып, өйкүнйәр). Эй, эй, сен үч йыл бәри халашып
Хумайы огшабам гӛреңокмы? (Гайгысыз башыны ыраяр).
Мәтер. Хах-хах-ха, Хумай билен пынханда душаңызда матал
айдышяңызмы я чигитҗик чигитлейәңизми? Пахай, акмак, алҗак харыдыңы
ысгап гӛрмән, дадып гӛрмән, леззетини алып гӛрмән ӛйленәймек бормы?
Гайгысыз. Ӛпҗек болсам урялай…
55
Мәтер. Акмак, шол огшабер дийдиги-дә! (Семендере гөз гыпяр). Мен
Зүлейхама огшашманың дүрт мүң дӛрт йүз гӛрнүшини ӛвретдим. Инди ай
ярымдан бир бәри Зүлейхадан экзамен алян. Экзаменден бәшлик билен
гечәймесең ӛйленмейән дийип горкузян. Гӛргүлиҗик шейле бир җан эдйәр,
шейле бир огшаяр…
Гайгысыз (мөлерйәр). Посаның дӛрт мүң дӛрт йүз гӛрнүши бар-мей?
Семендер (башыны яйкап). Семендер, Семендер Шырлаңгыра гелниң
билен диңе сен гитмели борсуң-ов!
Мәтер (сола бакып). Эй, гелйәрлер! Семендер, ханы ысыңы-кокуңы алда гӛтерил!... Гайгысыз, сенем самсыклыга сал, алда-мулда, гараз поса билен
Хумайың эркини ал! Ёгсам Шырлаңгыра Семендер икимиз гитмели боляс-ов!
Семендер икиси гидйәр, Хумай гелйәр, ол газаплы гөрүнйәр.
Гайгысыз. Хумай! Хумайым, мен сенден ӛйкелейән. Ынха, шейдип
яман ӛй-ке-ле-йән!
Ол гүлкүнч өйкелейәр, Хумай йылгыряр.
Хумай (яңсылы). Сен менден нәме дийип ӛйкелейәң?
Гайгысыз. Мен нәме дийип ӛйкелемәйин? Ханха, Семендер хер гүн
сӛйгүлиси билен душушып, ышкың кейпи-сапасыны гӛрүп леззетинден ганяр.
Хумай (билесигелиҗи). Вай, Семендер ким билен халашяр?
Гайгысыз. Мен нәбилейин. Ханха, Мәтер болса Зүлейха огшашмагың
дӛрт мүң дӛрт йүз гӛрнүшини ӛвредипдир. Биз болса огшашыбам гӛремзок.
Хумай (есер). Сенем маңа посаның дӛрт мүң дӛрт йүз гӛрнүшини
ӛвредәйсем диййәмиң? (Гайгысыз баш атяр). Сен огшашманы нирден
ӛвренип йӛрсиң?
Гайгысыз. Кинодан, китаплардан ӛврендим…
Хумай. Бар онда кинодакылара-да ӛврет!
Гайгысыз. Хумайым, йылың аягына дурмуш гурҗак болуп йӛрүс. Мен
болса алҗак харыдымың хилинем билемок, ысгабам гӛремок, дадыбам
гӛремок! Огшаялы-да, нәме посаң гутарҗак болуп дурмы?
Хумай. Хә, сен алҗак товарыңың хилини гӛрҗекми? Ынха, саңа
товарың хили, ынха саңа товарың дады! (уряр, Гайгысыз гачяр). Индем гел
мениң яныма!
Гайгысыз. Хумайҗан…
Хумай чынлакай гөрнүше гирйәр, Гайгысыз горкуп ызлайын йөрейәр, Хумай хүҗүм
эдйәр.
Хумай. Гайгысыз, мен ким?
Гайгысыз. Сен мениң Хумай гушум.
Хумай. Хумай гушуң меканы кайда?
Гайгысыз. Учмахда.
Хумай. Учмах кайда?
Гайгысыз. Учмах аршы аглада.
Хумай. А сен мени нирәк алып баряң? Я Алланың учмахы
Шырлаңгырда ерлешйәрми? Хумай гушуң месгени инди Шырлаңгыр
болдумы?
56
Гайгысыз. Хумайым, сен мениң багт гушумсың! Сениң саяң дүшсе
Шырлаңгыр Алланың учмахына айланяр!
Хумай. Гайгысыз, билип гой! Хумайың кӛлегеси Шырлаңгыра дүшмез!
Эгер института гирип билмесең, сенем Хумайың саясында саяламарсың!
Гайгысыз. Хумайым, бизиң багтымыз, байлыгымыз, белентлигимиз
Шырлаңгырдан башланяр!
Хумай. Шырлаңгырдакы багты, байлыгы, белентлиги башыма
япайынмы!
Олар гидйәр, шол тертипде Мәтер билен Зүлейха гелйәр, оларам секизлик ясап
сахнада айланар. Зүлейха чына беримсиз оюн биле.
Мәтер. Зүлейха, сен кемиш-кемиш эдип аглаҗак болямың?
Зүлейха. Вай, мен агламан ким агласын!
Мәтер. Хә?
Зүлейха. Сен Шырлаңгыра гидйәңмишиң. Мен болса хамыр югруп нан
япып билемок-да.
Мәтер. Пахай, Зүлейха, мен гӛмме чӛрек биширерин.
Зүлейха. Мен нахар-шорам эдип билемок-да.
Мәтер. Мен гӛмме ишлекли биширин.
Зүлейха. Мен гейим-геҗимем ювуп билемок-да…
Мәтер (сынлаяр). Сен нәме эдип билйәң?
Зүлейха (мүйнли). Мен сессиз аглап билйән.
Мәтер. Ене нәме эдип билйәң?
Зүлейха. Сесли аглап билйән.
Мәтер. Ене нәме эдип билйәң?
Зүлейха. Гыгырып билйән, сӛгүнип билйән, агладып билйән!
Мәтер. Хах-хах-ха. (юваш) Зүлейхам, мен гүндизине депәмден гум
совруп ишләрин, гиҗе нан япарын, нахар эдерин, кир юварын, галан ишлерем
битирерин!
Зүлейха. Вай, сен гүндиз депәңден гум совруп, гиҗеде омадаклап
(гүлйәр) кир ювсаң, мүңедекләп хамыр югурсаң, башыңа яглык оранып чӛрек
япсаң гул борсуң-да!
Мәтер. Мен гул болҗак! Мен Зүлейха периниң гулы болҗак!
Зүлейха (бирден гахарланып гыгыряр). Ай акмак! Ай тентек! Ай телбе,
хей Зүлейха пери гулы сӛерми?
Олар сахнада секизлик ясап гидйәр. Хумай, ызында Гайгысыз гелйәр.
Гайгысыз. Ханы сен маңа «ӛлсем, ериңки, ӛлмесем сениңки» дийип әхт
эдйәдиң-ле! Ханы сен маңа «яшасак-да билеҗе яшарыс, ӛлсек-де билеҗе
ӛлерис» дийип, вада берйәдиң-ле!
Хумай. Йӛр, билеҗе ӛлүме гидели! Йӛр Ая чыкып мавы бошлуга
ӛзүмизи оклалы! Эмма сениң ызыңа дүшүп Шырлаңгыра гидер ӛйтмегин,
себәби Шырлаңгырда яшайыш ѐк! Акыллы адам ол ере гидип ӛлмезем!
Олар сахнаның төрүне чекилйәр, өңки тертипде Зүлейха билен Мәтер гелйәр.
Мәтер. Ханы сен маңа «Сен тӛрүмиң ханы, кӛңлүмиң солтаны
диййәрдиң-ле!»
57
Зүлейха. Элбетде, сен тӛрүмиң ханы, кӛңлүмиң солтаны! Эмма акыллы
адам Шырлаңгырда ханам болмаз, солтанам!
Мәтер (хайран галяр). Вай, инди сен мениң бейләме гечҗегем дәлми?
Зүлейха. Сениң бейләңе Гӛроглының Гыратыны огурлан Зулман
кемпир гечсин!
Мәтер. Ай, онда мен сениң бейләңе гечәймейәнми?
Зүлейха санаҗы билен уряр.
Хумай гелйәр, ызындан Гайгысыз. Хумай җакҗаклап чына беримсиз гүлйәр.
Хумай. Мен саңа айтмадыммы Мәтериң аласамсык дийип?!
Зүлейха. Мен саңа айтмадыммы Гайгысызың дири самсык дийип!
Хумай. Сен ювмарлап айдан экениң-ә! Гайгысыз башыңы сатын алып,
ер гутарянча гачмалы самсык экен!
Зүлейха. Мәтер болса ер гутарянча ковалап урмалы самсык экен!
Хумай Мәтере хүҗүм эдйәр.
Хумай. Ай, акмагың акмагы! Зүлейха пери ялы гыза ашык болан йигит
Сейшел адаларыны сатын алып, Зүлейха перини хан эдйәндир!
Зүлейха Гайгысыза хүҗүм эдйәр.
Зүлейха. Ай, тентегиң тентеги! Хумай перә ашык болан йигит Зӛхре
йылдызыны эеләп, Хумайҗаны Гүн улгамының Худайы эдйәндир!
Хумай. Бизиң аласамсыкларымыз…
Зүлейха. …дири самсыкларымыз…
Хумай. …Семендер ялы сӛлитәниң ызына дүшүп…
Зүлейха. …бизи Шырлаңгырда гарабаш эйлеҗек, гул эйлеҗек…
Хумай. …бизи Шырлаңгырда эшек кимин ишледип ат-абрай алҗак!
Зүлейха. Чау! Шырлаңгырың шагалларына салам айдарсыңыз!
Хумай. Чау! Шырлаңгырың сыртланларына салам айдарсыңыз!
Олар җакҗак гүлүшип гидйәр, Мәтер шок боляр, Гайгысыз хашлап агыр дем аляр.
Саз…
Мәтер. Охо-хо-хо… Гызлара нәм болдай?
Хумай билен Зүлейха пердә дуланып олары сынлаяр.
Гайгысыз. Хам-хыял кӛшгүмиз сынды…
Мәтер. Зүлейха гитди… Җигерде җаным гитди… диним-иманым
гитди…
Гайгысыз. Сүйҗүҗе укудан ояндык… оваданҗа дүйшүмиз
йыртылды…
Мәтер. Мен саңа Зүлейха гитди диййән! Хумай гитди дийййән!
Гайгысыз. Гитселер гидип гечсин! (Мәтер гитҗек боляр, Гайгысыз
голундан тутяр) Саклан! Ызындан барып ялбардыгың, Зүлейха гылавланар,
ӛҗүгер! Ызындан гитмесең, кӛр болуп ӛзи гелер!
Мәтер (мөлерйәр). Сен нәме озал гыз болуп гӛрдүңми?
Гайгысыз. Ышкың ѐлы шейле! Хич зат болмадык ялы аркайын яшабер!
Мәтер. Ай, акмак, җан Зүлейхада гитди! Мен җансыз нәдип яшайын?!
Мәтер гитҗек болуп дызаяр, Гайгысыз даяв, гойбермейәр.
Гайгысыз. Шумат дагы бардыгың багтың ятяр! Зүлейха сени гул эдйәр!
Мәтер. Ай, акмак! Мениң максадым, матлабым Зүлейхаҗана гул
болмак-да!
58
Гайгысыз. Гызлар гулы сӛймейәр!!! Мәтер, эркек бол!
Мәтер (гыгыряр). Ай, маков, Зүлейхадан айрылып эркеклиги башыма
япайынмы?
Гайгысыз. Шырлаңгыр нәме?
Мәтер. Шырлаңгыр күдүмиң кайына гитсин!
Гайгысыз. Сӛз нәме? Әхт нәме?
Мәтер (келлесини тутуп увлаяр). Уввв! Гайгысыз, гардашым, җүмлеҗахан бир яна, Зүлейха бир яна! Озалам мен оны зордан ырдым, зордан! Мен
Зүлейханы йитиренимден… Уввв! Уввв!
Гайгысыз бирден башга адама өврүлйәр!
Гайгысыз. Эй, пекге, нәме увлап дурсуң! Гызлар гитди, гызлар! Йӛр,
Хумайдан айрыланымдан!... Уввв! Уввв!
Ол Мәтериң голундан тутуп уграяр, өңлеринден Семендер чыкяр.
Семендер. Сакланың, достлар сакланың!
Гайгысыз. Семендер, ѐк бол ѐлумыздан!
Семендер. Гызларың гиден ери болмаз! Сӛйгиниң эшрети айралыкдан,
ахы-пыгандан аңырдадыр! Дурмушың байлыгы, багты азапдан, гүзапдан
аңырдадыр! Ынсан белентлиги болса… би дуран пес ериңизден гӛрүнмейәр!
Бейге галың, достлар бейге галың!
Мәтер. Семендер, сен пака пелсепе отарып, Шырлаңгыра болсады,
кәшкәди экибер!
Олар гидйәр, Семендер башыны яйкап гидйәр.
Мәтер саг голуны гөзүне көлеге эдип гарап дур. Ол етип гелйән Зүлейханы
гөрмедикден боляр. Зүлейха гапдалындан гечиберҗек боланда саклаяр.
Мәтер. Чүшш, Зүлейха! Гӛрмейәмиң, ол бӛлек-бӛлек акҗа җеренлери!
Чүш, үркүзәйме! Оларың аңырсындакы пейвагтына отлашып йӛрен
дүегушлара, токлытайлара, тавусгушлара сын кылсана!... Эй-хо! Деряның
якасындакы губа газлара, яшылбашлара дагы серет, олар яңыҗа сува дүшен
пери-пейкерлер ялы далмынышып, даранышып ӛзлерине тимар берйәр!
Ханха, хол чарбаглык, үзүмзарлык болса Мәтер байың мүлки!... Асмана
башыны дирәп дуран ак чынарларың янында овсунып, ӛзүне тимар берип
дуран овадан гелни гӛрйәмиң?
Зүлейха. Ёк.
Мәтер. Ёгса-да сен оны гӛрмерсиң! Себәби ол сен! Сен!
Зүлейха. Ханы сенем гӛгүңе бак! Хол асмандан учуп гелйән
дикучардакы Зүлейханы гӛрйәмиң?
Мәтер. Гӛрйән, бай-бай гӛзлерими гамашдырып баряң-ов!
Зүлейха. Гудбай! Мен тәзе тапан небит ятагымыза барян!
Мәтер (чыны билен гөге элини булайлаяр). Зүлейха! Зүлейха, гӛвүн
йүвүрдип ядаңсоң шол гүлгүзарлыкдакы тыллайы кӛшкүң янында гонай! Шол
сениң коттежиңдир!
Зүлейха. Вай, неҗис, сениң хыялың хакыкат боля-да, мениңки гуры
хыял болмалымы?! (пакеди билен Мәтери урҗак боляр, Мәтер гачан боляр)
59
Мәтер. Ур Зүлейхам, ковалап урубер, тә Шырлаңгырдан чыкянчак,
ковалабер!
Зүлейха оны ковалаяр, Мәтер гүлүп гачяр.
Секизинҗи гөрнүш.
Башлык Семендериң кагызларыны еке-еке окап, үнсли сынлаяр. Ол хамана өзи билен
гүрлешйән ялы гүрлейәр.
Башлык. Шырлаңгыр… Мүлк – мейилнама… Огул, сен Шырлаңгыра
барып бир гӛрдүңми?
Семендер. Арада Шырлаңгырда үч-дӛрт гүн дынч алдык, айландык.
Кейик ковалап йӛрен ики саны вагшы моторлыны тутуп, полисия табшырдык.
Башлык Семендери ичгин сынлаяр.
Башлык. Шырлаңгыр… Яшыл язларың яйласы! Язда барсаң
дурналарың, губа газларың яйласы! Тутуш бир этрап ачып болҗак яйла!
Шырлаңгырда сиз нәме экҗек боляңыз? (йылгыряр) Гӛзүңе сӛвейин
Шырлаңгыр түйс болсады экип, кәшкәди алып, бай болуп йӛрмели ердир!
Семендер. Мәммет ага, биз Шырлаңгырда адам башына бәш гектар
үзүм, бәш гектар говача, шончада мивели баг экҗек!
Башлык. Бәш гектар үзүмиң гыркымыны оңарсыңыз… отагынам
оңарсыңыз диели, йӛне онча гектар үзүме йүз мүң сүтүни ниреден
тапарсыңыз, сими нәдип чекерсиңиз?
Семендер. Мәммет ага, мейилнаманы долы окасаңыз хеммеси
гӛркезилендир. Биз үзүми агзы гиң чуң җояларда экерис, йыл бойы яган
ягыш-гар гӛни үзүмлериң дүйбүни сувлар. Йылда үзүм багымызы шор сувдан
бир я икиҗе гезек суварыс. Җоялардан сув агдармасаң, отаг болмаяр! Атам
пакыр «Үзүм диениң гарпыз ялы бир затдыр, биярасыны ере гойберсең,
хасылы кӛп гетирер, хич хачан совук урмаз! Үзүм гарпызың битйән сувсуз
чӛлүнде-де битйәндир» диерди.
Башлык (хас ичгин сынлаяр). Бәш гектар үзүм йылда азындан йүз тонна
хасыл берйәр. Сиз онсоң оны нәдип исрип этмән, йыгып, чекип билерсиңиз?
Семендер. Биз Шырлаңгырда халылы экҗек, диңе ирки, аралык хем
гички бидәне үзүм экҗек! Биз хасылы шол ерде кишмиш эдерис!
Башлык. Семендер, мениң келләми агыртма! Ханха, эҗеңиң башарман
ташлан бир гектар ери бар, гит-де экибер!
Семендер (айгытлы кешбе гирйәр). Мәммет ага, Гарагумуң
ортарасында Җейхун ялы Терең деря чекдик! Мен ики йыл Алтын асыр
дерясыны чекдим, эксковатор сүрдүм. Деряның ики кенарам гӛзетимсиз
яйлалардан, дүзлүклерден долы. Биз Гарагумы гүлзара ӛвүрҗек, биз ӛмрүмизи
топрага багш эйлеҗек, биз топрак билен багрыны бадашдыран мүлкдар
болҗак дийип дурус!
Башлык оны довамлы сынлаяр.
Башлык. Сиз болаңызда кимлер боляр?
Семендер (ере бакяр). Гелинлигим икимиз.
Башлык (гең галып). Гелинлигиң ким?
Семендер. Декабрда тойда гӛрерсиңиз.
60
Башлык (кейипли гүлйәр). Хах-хах-ха! Ӛйлен, ӛйленен гүнүң, пикириң
үйтгәр! Онсоң сениң гӛзлегиң Шырлаңгыр яйласы дәл-де, яш гелниң язлагы
болар!
Семендер. Ёк, пикирим үйтгемез!
Башлык. Декабрда үйтгемесе, томусда үйтгәр… Гарагумың оррук
ортасында түркмен томсуның җокрама ыссысы салкынҗак җайларда бичилен
планы үйтгедип гойберйәндир!
Семендер. Маңа ынанайың, мениң пикирим үйтгемез!
Башлык. Шырлаңгыр мундан сегсен бәш километр. Томус гурат
машында дӛрт сагатда барып боляр. Сен оңа нәдип гатнарсың?
Семендер. Биз Шырлаңгырда җай салып яшаҗак.
Башлык (геңленйәр). Икиҗигиңизми?
Семендер. Адам ата билен Хов эне уллакан дүнйәде ики болуп
яшапдыр-а!
Башлык. Семендер! Семендер! Обадан яныңа екеҗе ѐлдаш тап! Мен
саңа мүмкин болан, мүмкин болмадык әхли кӛмеги эдйән! Эмма ѐлдаш
тапман гечәерсиң!
Гайгысыз гөчгүн билен җая гирйәр, Семендериң гөзи ачыляр.
Гайгысыз. Кака, мен Семендериң ѐлдашы!
Башлык оглуны сынлап хайран галяр.
Башлык. Сен?... Хах-хах-ха. Ханы сен арада шу йыл хӛкман окува
гирйән дийип эҗеңе сӛз берип дуран ялыдың-ла?..
Гайгысыз. Ондан бәри пикирим үйтгеди.
Башлык. Оглум, мен сениң ѐкары билимли болмагыңы ислейән…
Гайгысыз. Эҗемем билим алмагымы, сен ялы башлык болмагымы
ислейәр. Кака, мен айгытлы нетиҗә гелмек үчин кӛп ойландым. Кака, кака сен
ынха йигрими йыл бәри башлык. Сениң башлыклыгың зерарлы мен ярым
етим улалдым. Сен мыдама гара даңдан ише гидйәң, мен сүйҗи укудакам
ишден гелип эҗем айтмышлайын, агзың чӛрекли уклап галяң, эмма ханы
сениң шонча йылда газанан байлыгың? Ховаланып дуран җайымыз ѐк,
малымыз ѐк, хатда сениң кәренде ериңем ѐк, сен маңа нәме мирас гойҗак?
Башлык. Оглум, мен обама, юрдума, Ватаныма гуллук этдим! Менден
саңа улус-илиң хорматы мирас галар!.. Огланлар, сиз Алтын асыр дерясының
гурлушыгында ишледиңиз, харбы гуллыгы тамамлап гелдиңиз. Сизиң
гурсагыңызда яшлык хыҗувы җош уряр! Сизиң калбыңызда галкынян Ватана
буйсанч, беркарар Дияра сӛйги хейҗана гелйәр! Яш башыңыздан ӛзүңизи
гӛркезип, ат-абрай алмак пикириңиз албай булаяр!.. Романтика! Яшлык
гӛчгүни!.. Эмма романтика бир зат, дурмуш башга зат!
Семендер. Мәммет ага, Геродотдон, Страбондан башлап юрдумыза
гелен җаханкешделер, алымлар түркмен топрагыны үзүмиң, писсәниң, хозуң,
инҗириң, гавун-гарпызың ватаны дийип арша галдырыпдырлар…
Башлык. Билйән, окапдым… Базара барып кишмишиң, хозуң,
писсәниң Ватанында оларың бахасыны гӛренимде дайханлыгыма,
башлыклыгыма утанян!
Гайгысыз. Онда бизе ругсат бер-дә кака!
61
Башлык. Кӛшеклер, сиз окув дийип, гуллук дийип үч-дӛрт йыл бәри
обада болмадыңыз. Мундан үч йыл озал Алтын Асыр акабасы Шырлаңгырың
деңинден гечди. Үч йылда мен обада ниҗе ѐла маслахат этдим, ниҗе ѐла
йыгнак гечирдим, Шырлаңгырда учмах гуруп болҗакдыгыны ынандырдым,
эмма Шырлаңгыра гидип экин экҗек екеҗе адам тапып билмедим!
Семендер. Мәммет ага, адамлар илкинҗи әдим әтмәни кын гӛрйәр,
халыс эндик эден яшайыш йӛрелгесини үйтгетмәни халамаяр. Агшам
кәрендечилериң маслахатыңда Шырлаңгыры ӛзлешдирмәге зарпчы яшлар
топарыны
дӛредйәс,
он-йигрими
адамы
сайлап
аляс
дийип
гӛр…Психологияның кадасы боюнча үстүң басгы болаймазмы…
Саз гүйҗейәр, Семендер теклибини айдып башлаяр, башлыгың йүзүне йылгырыш
чайыляр.
Авансеена
Сагдан кинниван саначлыҗа Хумай, солдан Гайгысыз гелйәр.
Гайгысыз. Хумай салам!
Хумай. Айрыл ѐлумдан! Сен!... Сен… Мениң ал-яшыл арзувхыялларымы, шамчыраг ялы овадан гелеҗегими Шырлаңгыра чалшан акмак
сен!
Гайгысыз /кагыз узадяр/. Ал сен мениң «Мүлк мейилнамамы» окап
гӛр! Мен сениң ал-яшыл арзув-хыялларыңы Шырлаңгырда чарбаглыга, гүлгүзарлыга ӛвүрип, бай хем беркарар Гелеҗегиңи бина этҗек!
Хумай /гыгыряр/. Айрыл ѐлумдан!
Ылгап Мәтер гелип ара гирйәр.
Мәтер. Сакланың! Сакланың! /Гайгысыза/ Акмак! /Хумая/ Хумай, маңа
гулак гой! /Хумай гулагыны өвүрйәр/. Гӛрйәмиң Хумайҗаның гулагындакы
ашык ялы сырганы! Гӛвхер гашам Зӛхре йылдызы ялы! /юваш/ Гызлар, нәме
дийип ала-бӛле гулагыны безәп беслейәр? Ёл салгы берйәр, акмак! Зенан диен
миллети гулагындан авламалыдыр! Овадан, мүшки энверлиҗе сӛзлер билен
гулагындан гирип, йүрегини эеләп, солтан болмалыдыр!
Гайгысыз. Эйсе сен окув дийип сӛйгиңден гечип барямың?
Хумай. Сен Шырлаңгыр дийип сӛйгиңден гечсең, менден гечсең, менем
сӛйгимден гечйән!
Хумай уграяр, Мәтер онуң өңүне гечип голларыны далдалаяр.
Мәтер. Сакланың! Сакланың!.. Эгер сиз сӛйгиңизден гечип гитсеңиз –
онуң алы хезретлери Сөйги өлер, Сөйги өлер! Өлдүрилен сөйгүниң гүнәси
болса элхенчдир! Сизиң икиңизем ӛмүрлик ахы-эфган, гам-гусса, дерди-пыган
юрдуна сүргүн эдилерсиңиз! Ӛмүрлик!.. Эшидйәңизми - Ӛмүрлик!
Хумай /киная/. Эй, Худай! Мәтер – акылдар!.. Акылдар Мәтер сӛйги
хем җеза хакда пелсепе отаряр!
Хумай уграяр, Гайгысыз лапыкеч хашлаяр.
Мәтер /гөге эл герип/. Эй, Аллам, ӛмрүмде биринҗи гезек багрымы
паралап ялбарян! Зүлейха билен Хумай окува гирмәге баранда профессорлар
илкинҗи экзаменде икисинем гайдырып гойберсинлер! Гӛргүлилер
62
келеменләп гелшине дады-перят эдип, Зүлейха мениң гуҗагыма, Хумай болса
Гайгысызың гуҗагына дүшсүн! Омын!... Гайгысызҗан, йӛр, август айының
ахырына ченли гуҗагыңы тайынлабер!
Хумай гидйәр.
Докузынҗы гөрнүш.
Гытҗаның өйи. Хумай сессиз ярым-яш аглаяр. Зүлейха бирде кемиш-кемиш эдип
аглаҗак боля, бирде оюн эдйән ялы, бирден чыны ялы. Овадан олары сынлап дур.
Зүлейха. Хернә сени ерлер ювутсын-да Семендер!... Хумайҗаны
агладып… алан гызың албассы, гайын энең аждарха болуп чыксын-да!
Овадан /йылгыряр/. Бей, овадан аглашып, овадан гаргаяңыз-ов!
/кинниван видеокамераны алып олары сурата дүшүрйәр/. Янгынлы ышкдан
ядыгәрлик! Зүлейха, сенем агла!
Зүлейха. Хумайҗаның катра-катра гӛзяшлары йүзүңден готур болуп
чыксын-да Семендер! Худайым саңа бир гӛзи шуллы, бейлекиси гүлли, эңеги
гыллы, хүлли-хүлли, телли-пелли гызы ѐлдаш этсин-дә! /Ол пулемѐт атан
ялы херекет эдйәр/ Та-та-та! Та-та-та-та! Хернә мүҗеррет ӛтесиң-дә
Семендер! Та-та-та-та-та-та!
Овадан /йылгыряр/. Та-та-таң нәме гыз?
Зүлейха янына барып гулагына пышырдаяр.
Зүлейха. Хапарак… пайышырак гаргышларда гыз.
Овадан. Улыгыз халыңа шейдип гаргап йӛрмек бормы гыз?
Зүлейха /өр-гөкден гелйәр/. Гаргышмы шулар? Буларданам гаргыш
бормы? Мен-ә йӛне Хумайҗаның йүреҗиги кӛшешер ялы оюн эдип гарган
болян. /янына барып ювашҗа/ Мен гахар эдип гаргайсам екеҗе җүмледе
Семендери какындырып-силкиндирип ташлаян! Вай, вай, мен нейләйин-эй…
/чыны-ойны билен аглаяр/
Овадан. Зүлейхаҗан, агламасана!
Зүлейха. Вай, мен нәдип агламайын?! О неҗис Семендер зерарлы
Хумай Гайгысыздан, Гайгысыз Хумайдан айрылды. Гайгысыз билен Хумайың
ышкы-ха ӛлди, Мәтер икимизиң сӛйгимиз болса ренемасияда ятыр! Бу гүн
ӛлҗегем, эрте ӛлҗегем белли дәл! Семендер, Семендер Шырлаңгырда газан
илкинҗи чукурың… /айнап Хумая гөркезмән йылгырып, ойнаяныны билдирип/
Гүв-гүв-гүв! Гүммүр-гүммүр-гүммүр-гүв! /Топ атяның херекетини эдйәр/
Гүв-гүв-гүммүр-гүв!...
Овадан. Гүммүр-гүвүң нәме?
Зүлейха /Хумая гөркезмән йылгыряр/. Тәзе-җе им-порт гаргышлар!
Овадан. Гайгысыз билен Мәтер сизден гечип Шырлаңгыра гидйән
болса, оларың сӛйгүси сӛйги дәлдир! Эгер сиз Гайгысыз билен Мәтер
Шырлаңгыра гидйә дийип олардан гечйән болсаңыз, онда сизиң сӛйгиңиз
сӛйги дәлдир!
Зүлейха /өр-гөкден гелйәр/. Вай, бизиң сӛйгимиз сӛйги дәлмишми?!
Хумайҗан ханы шу гырнага хүнүбирян аглап гӛркезсене! Я мен увлап
гӛркезейинми?!
Овадан. Семендер…
63
Зүлейха /алланичикси гыгыряр/. Гайдып шол некгендәниң адыны
тутуҗы болайма! Үфффф! Ады йитмишиң адындан орта асырың ысы гелип
дур! Пүфффф! Ады гурамышың адындан гадым хүҗрелериң ысы күкәп дур!
/Овадан сынлаяр/ Гыйв, гыйв, Семендере гаргасам сениң йүзүң агарыпгӛгерип дурла…
Овадан /уяляр/. Гоявери гыз…
Зүлейха Хумайың голундан тутуп Оваданың янына элтип гошарындан тутдуряр.
Зүлейха. Ган дамарындан хүшгәр тут! Хәзир мен гаргайын вели! /Ол
Овадана ичгин середип/ Семендер, Худайым сениң маңлайыңа кел гызы, кӛр
гелни язан болсун-да ылайым! Нәдйә, дамарда ганы чабаланярмы?
Хумай. Зүлейха, саңа оюн-томаша герек.
Зүлейха Оваданың гошарындан тутуп сынлап дуршуна гаргаяр.
Зүлейха. Семендериң халашып йӛрен гызыны эҗеси зор билен гаррыгурта дурмуша чыкарсын-да ылайым!... Вай, би гырнак Семендери сӛййә!
Сӛййә!
Овадан. Гойсана гыз…
Зүлейха. Хәзир…Хәзир… /Ол Овадана ичгин бакып, пулсыны сыпдырман,
Оваданың гулагына пышырдап башлаяр, Овадан йылгыряр/ Сӛййә, Овадан Семендери
сӛййә!
Хумай. Хей Овадан Семендери сӛерми?!
Зүлейха. Сӛййә, сӛййә, Семендери сӛййә!
Овадан. Менми?
Зүлейха. Хава сен!
Овадан /җакҗаклап гүлйәр/. Гызлар, гызлар, мен Сӛйгиден бейик,
Багтдан овадан! /овсуняр/ Хей мен халашып, сӛйүшип дурмуша чыкҗак
түркмен гызына меңзейәнми?!
Зүлейха. Эгер сен бизи хиҗрана сезевар эден Семендери сӛйәйсең…
Овадан. Зүлейха, гаргама гыз! Гаргышың ярсы ӛзүңе гайдып
гелермиш…
Зүлейха. Вах, мен нәдип гаргамайын о сүссеге! Семендер Шырлаңгыр
дийип ашыклары ода берди ахыры!
Гытҗа гелйәр, ол гөйә гүррүңи долы эшиден ялы гүррүңи довам эдйәр.
Гытҗа. Гызлар, Семендер дүрс ѐлы сайлапдыр! Сиз маңа ынанайың,
мен дурмушда ялңышып гӛрдүм… Шахым икимиз он секиз яшап-яшаман
дурмуш гурдук. Гайынларым менем, Шахымам дийсең говы гӛрйәрди. Биз
гайын атамың, гайын энемиң ганатының астында докуз-он йыл яшадык. Олар
кӛрпесини ӛерип, бизиң рысгымызы айырды. Бизем докуз-он йылың ичинде
җайымызы гара келледен долдурыпдырыс… Онсоң җай салмалы болдук…
Җайың бергисинден чыкянчагам чагалар етишди. Олары окатмалы, ӛермелииллендирмели болдук… Гарасай, биз яшап гӛрмедик.
Зүлейха. Гайынларыңызың ганатының астында-да яшамадыңызмы?
Гытҗа. Гайын атаң, гайын энәң ӛйүнде-де яшайыш бормы?! Ынха,
Семендер вели дӛрт-бәш йыл гелни билен ылгар, җай эдинер, улы мүлк
эдинер! Мүлки хасыл берип башлансоң ислейшиче яшар!
64
Зүлейха. Вай, новҗуван яшыңы Шырлаңгырда ӛтүрип, газанылҗак
байлык нәмә деркар, пул нәмә деркар?!
Хумай. Гытҗа эҗе, сен Оваданы Семендериң ызына дүшүрип
Шырлаңгыра ибермәге дӛзермиң?
Гытҗа. Оваданҗан несип болса, шу йыл университете гирйәр! Амаш
какамың оглам дипломатлыкда окап йӛр. Оваданҗан дурмуш гуруп бир гүн
Парижден, бир гүн Рио-де Жанейродан чыкар!
Зүлейха /улудан дем аляр/. Хай, нәбилейин-ов! Оваданҗан /яңсылап/
Рио-де Жанейро дийип Шырлаңгырдан чыкаймаса биридир!
Гытҗа /хонданбәри/. Маңа Гүлҗемал хан диерлер! Оваданҗан иңлис
дилини гутарар, онуң гүрлешйәниниң кичиси иңлис билен америкалы болар!
Зүлейха /айнаяр/. Хезрети Гүлҗемал хан, Маман эҗе сизе сӛз айдып
гелди герек? Маман эҗе баран еринден апарман, уран еринден гопарман
гайдян аялмыдыр?!
Гытҗа /хонданбәри/. Маман диййәниң шо-ол чӛлүң астындан деря
тапып йӛрен дивананың хатынымы?! /җакҗаклап гүлйәр/ Оҗагаз хелейиң
гыңаҗына шакырдык дакып, ызына ит салып ковандырын.
Маман гелйәр, дессине гүррүңе гошулып гидиберйәр.
Маман. Хакындан чыкыпсың шол хелейиң! /Гызлар гүлүшйәр/ Олар
ялы хелейе герегем шол! /ол Гытҗаны чете чекип пышырдап/ Гыйв, яшелеңлериң янында мени масгара эдип йӛрме! Икимиз диллешдик ахыры: сенә
кован болмалы, менем ковлан болмалы!...
Гытҗа. Ваей, диллешмәниңде-де саңа гыз берҗек болуп дурунмы мен?!
Маман (гаты сесде). Ваей, мен нәме сениң гызыңы алҗак болуп
дурунмы?! Семендерҗан шу йыл окува гирйәр. Оңа Сапа дайымың гызыны
алып берйән! Семендерҗан лукман гелинли, элита җайлы боляр! Семендер
Ашгабатда яшар эншалла!
Гытҗа /гаты сесде/. Оваданҗан болса дипломат ѐлдашы билен бәш
йыл Лондонда, бәш йыл Токиода яшар эншалла!
Зүлейха. Буларың диениниң яры чын болса-да, дүнйәни алайҗаклар-ов!
Овадан меҗимеде чай, дүрли-дүмен гетирйәр.
Овадан. Эҗе, гечиң ханы, чай ичиң…
Гытҗа. Маманҗан, тӛре геч! Оваданҗан, палавыңам буглай инди…
Маман билен Гытҗа чай башына гечйәр. Гапының даш агзында Семендер пейда
боля. Ол габыл телефондан җаң эдйәр, Маманың бойнундан асылан телефон җырлаяр.
Семендер. Эҗе, сен нирелерде, ничикси ишлери битирип йӛрсүң?
Мениң ваҗып гүррүңим бар.
Маман. Хәзир бардым оглумҗан, хәзир… /Овадан ички ашхана
гидйәр/.
Семендер. Ёк, сен гелме, ӛзүм барян! /гапы ачылып Семендер гирйәр,
хеммелер гең галяр/. Гытҗа эҗеме ялкымлы салам! Шырлаңгырлы гызлар
сизе-де ялкымлы салам! Эҗеҗан, саңа-да үч-дӛрт салам! Соңкы хепдеде
икимиз гӛршенем дәлдирис.
Зүлейха /чете/. Саламыңы ите бер, ерчекен!
Маман. Хә, оглум, нәме ваҗып гүррүңиң бар!
65
Семендер /чына беримсиз оюн/. Эҗе, мен ач ӛлдүм-ов!
Гытҗа /якасыны тутяр/. Тоба! Тоба!
Маман. Гытҗаҗан, маңа тобалашыбер!.. Ханы оглум, ваҗып гүррүңиң?
Семендер /төверегине гарап/. Ай, эҗе, ол яман ваҗып, сапсым ваҗып
гүррүң-ләй…
Маман. Айдыбер, гулагым сенде…
Эли кепгирли Овадан гелйәр, ол Семендери гөрүп доңуп галяр.
Семендер. Вай, сен нәмә җикҗики ялы җикҗерен боляң!
Овадан /өзүни эле алып/. А сен нәме җокҗокы ялы җокгаран боляң!
Семендер. Сен нәме алахекге ялы хекгерен боляң!
Овадан. Сен нәме ак хокгар ялы хокгаран боляң!
Гытҗа /гызына юваш/. Гызым, шол леллим лӛллекгеден геп алып
галыҗы болайма!
Маман /оглуна юваш/. Оглум, гыз дийип шол сӛлитәни сылайҗы
болайма! Бирини дийсе, икисини сугшур!
Семендер. Нәме тиңкәңи дикен боляң! Я дүнйәде мениң ялы тентеги,
телбәни гӛрмедиңми?!