Latin

Sahawat derýasy - 4

Total number of words is 3779
Total number of unique words is 2025
2.7 of words are in the 2000 most common words
7.8 of words are in the 5000 most common words
11.7 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Овадан. Вай масгара! Гүм бол!
Семендер. Овадан, менем иллер ялы назарымы чархлап огрын-огрын
гарап, сӛййәними дуйдурып билердим. Менем сениң ѐлуңы гаравуллап лак
атып билердим… Йӛне бейтсем, дессине гепчи хелейлериң дилине дүшерис.
Мен болса хатда «Семендер билен Овадан халашямыш» диен гепиң
яйрамагына-да гаршы, себәби сен асылзада машгала! Сен асыллы, акыллы,
мая-маңызлы хакыкы түркмен гызы! Сен сӛйгүден бейик, багтдан овадан!
Мен шейдип акыл-пайхас эсасында идеал дурмуш гурмак ислейән!
Овадан. Оварра бол-а ерчекен!
Семендер. Овадан, гуш дили дийип бир аҗайып дил бар! Ынха, айдалы,
икимиз тӛтәнден душяс, мен сениң хумарала гӛзлериңе майыл болян, сен
болса шол пурсат җабҗын, гыгыр, сӛг! Җораларың Овадан билен Семендер
сӛгүшйәр диерлер, а биз болса илден огрынча… сӛйшерис!
Овадан. Ай, езит, сен нәме йӛне дийҗегиңи дийип дурсуң! Йигренҗи!
Неҗис!
Семендер. Берекелла, гӛрдүңми, гуш дилиңде утанман сӛййәниңи
айдып дурмалыдыр!
Овадан. Мен сени сӛеринми, неҗис! Мен сени йигренйән!
Семендер. Эгер мени йигренйән болсаң, «Семендер, мен сени говы
гӛрйән, сен мениң эзизим!» дий, мен шу пурсатда еңсәми эл ялы эдип
Шырлаңгырдан чыкян!
Овадан. Мен сени йүрегимден йигренйән!
Семендер. Анха, гуш дилине сувара болдуң, Овадан! (эзизләп) Менем
сени түйс йүрекден йигренйән-дә!
Овадан билен Семендериң назарлары душяр.
41
Овадан (яйданып). Гуш дилинде айдян: Мен сени хакыкатданам говы
гӛрйән!
Семендер (гуҗагыны ачып гыгыряр). Вах мени говы гӛрйәниңи
билйәдим Овадан! Ики ашык-магшук душанында гуш дилиниңем, адам
дилиниңем гереги ѐк. Эй-хо, хумарала гӛзлериң овадандыгыны! Ашыкларың
дили ышк дилидир! Ышк дили болса гара гӛзлердедир Овадан!
Овадан. Чык ханы, мен җайы япҗак!
Семендер. Яп Овадан! Багтың гапысыны ачмалы дӛврүмиз гелди!
Оларың назарлары душяр, овадан саз, чыра сөнйәр.
Үчүнҗи гөрнүш
Кашаң җай. Атдан Түркменистаның улы картасының янында. Төвереги китапдан
долы. Атдан алым ялы картаның бир ерини беллейәр, депдере бир затлар язяр. Маман эҗе
билен Гытҗа чай башында, Семендер чөрек иййәр.
Маман. Оглум, ынха, урлуп-чапылып кырк йылда топлан
байлыгымызың ачары! (Ачары берйәр) Атдан байың, Маман байың бар
газананы сеңки. Сен бизиң кӛрпәмиз! Хала Ашгабатда ока, хала гайры юртда!
Ёгсам галың хелейлер «оглум Лондонда, гызым Пекинде окаяр» - дийип, бизи
дагы кепледенокларам инди.
Гытҗа (окувчы ялы саг элини гөтерйәр). Менем бир сӛз айдайын-да…
Маман. Ханха, Гытҗа эҗеңем «Оглум Токиода, гызым Ашгабатда
окаяр» - дийип, түвелей болуп түвелейләр!
Гытҗа. Ене бир оглум Ыссамбылда-да окаяр.
Семендер. Кака, сен хепделәп-айлап чӛл бееванда! Ӛе гелдигиңем
элиңде китап!
Атдан. Чүшш!.. Мен эҗеңден гачып китапларың ичинде букулян!
Маман. Вай, какаңдыр-да. Ӛмрүни бейхуда еле совуряр! Окувы сен ока,
оглум!
Семендер. Эҗе, мен окаҗак дәл!
Маман (алланичигси). Нә-ме? Нә-ме дийдиң?
Семендер. Мен окаҗак дәл!
Маман (оны ичгин сынлаяр). О нәхили окамарсың сен? Нәме дийип
окаҗак дәл сен?! Мен мунча байлыгы атаңың ашыны берейин дийип
топланмыдырын? Олар ялы хепбесиз кепи оюн эдибем айдаймагын!
Семендер. Мен чынымы айдян эҗе!
Маман. Вай, Худайым берипдир саңа берип билен зехинини! Худайым
берипдир саңа Эфлатуныңкы ялы келләни! (глобусың дашында айланып йөрен
Атдана) Гыйв, би атаңа нәледиңиң айдып дуран кепини эшидйәмиң?
Атдан (үнсүни бөлмән). Оглум, тә эҗемоглы болянчаң эҗең айданыны
эдибер! Эҗеңиң аңырсы хинди болмалы! Ол хәли-шинди бу дүнйә гелип
гидип, дүнйәниң дүзүнем-чӛвресинем, терсинем, дүрсинем ягшы билйәр.
Семендер. Эҗе, сен мени окадып нәме этҗек боляң?
Маман. Алым этҗек болян! Академик этҗек болян! Ылымы халамасаң
диплом алып ишде ӛзүңи гӛркезип башлык бол, хәким бол, министр бол! Сен
Маманың оглы болуп министр болмасаң ил нәме диер?! Оглум, ылым алсаң
говы яшарсың…
42
Семендер. Мен окаман говы яшасам болмазмы? Эҗеҗан! Мен
ӛйленҗек!
Маман атылып туряр, якасына түйкүрйәр.
Маман. Вай, эҗесиз галҗак хепбесиз! (чекмеден валидол алып дилиниң
астына гойяр) Хей олар ялы болгусыз кепем морта айдаймак бормы?!
Семендер. Эҗе, мениң чыным.
Маман. Хай эргенексиз экленип, эдеп-экрамсыз сакланан дийсе!
Семендер. Эҗеҗан, (йылгыряр) хеммесине сен гүнәкәр! Сен какамы
адам этҗек болуп, маңа эдеп-тербие бермәни унудайдың-да!... Эҗеҗан, инди
менем ӛзүме бир тербиечи гара сачлы молла алҗак!
Маман ики яна ыраң атяр.
Маман. Тоба! Тоба!
Гытҗа. Дур, менем саңа тобалашайын! Тоба, тоба, тоба, тоба!
Маман (Семендериң маңлайына аясыны гоюп гызгыныны гөрйәр).
Гыйв, оглуң аталап отуран кепини эшидйәмиң?... Онсоң сен киме ӛйленҗек?
Семендер. Энтек киме ӛйленҗегими билемок. Йӛне отуз биринҗи
декабрда тоюм болар! Ӛйленйән, ӛйденем гидйән!
Маман. Вай, Гайтармыш ата, оглумың аклыны ызына гайтаравер!
(Семендериң алкымына гечйәр) Оглум дагларың арсланы ялы дайыларың
барка, гел-гел какаңа чекәймелими сен?!
Атдан. Хах-хах-ха. Маман бай, оглуң ӛйленип, гелнинем алып сенден
гачҗак боляр! Дана гӛрдүм сени Семендер! Оглум ӛйлен, гелниңем, эҗеңем
ал-да халан ериңе гит! Гелниңе гайын эне, чагаларыңа энеке герек бор!
Маман. Вай, мен гидәйсем алты айда ябаны махлуга ӛврүлерсиң…
йыла етмәнем ӛлерсиң!
Атдан (гүлйәр). Ӛлсемем, ӛз аҗалыма ӛлерин!
Өз ишине гүмра боляр. Маман яңадан от алып башлаяр, онуң гаты чыны.
Маман. Бол түвәм дий! Бол оюн этдим дий! Ёгсам җаҗаҗайлап бир
увларын вели, Шырлангырың шагаллары чага ташлар! (янына барып ялбаряр).
Оглум, җан оглум, деми билен дүнйәни айлап отуран дайыларың бар! Окува
гирдигиң… (Семендериң гулагына пышырдаяр) ӛйәрин! (гаты) Худайым саңа
ибалы ата бермәндир, мен сени бай гайынаталы бир эдейин-дә! (гыгырып
башлаяр).
Атдан оглуна хайпы гелиҗи бакяр, Семендере гөз гыпяр, ясама шатланяр.
Атдан. Тапдым! Эв-ри-ка! Хах-хах-ха! Ынха, гоҗа Архимед, тапаңда
шейдип тапмалыдыр!
Маман (оны сынлаяр). Хә, Архимет, нәмеҗик тапдың?
Атдан (чына беримсиз). Гарагум чӛлүниң астындан деря тапдым!
Маман. Вай, деряң нәме, Гарагумың астында газ океаны бар! Небит
умманы бар!...
Атдан аамлыга саляр, Шахым гелйәр. Ол Шахыма гөз гыпяр.
Атдан. Мен Гарагумуң астындан сүйҗи сувлы дәли деря тапдым! Ол
деря сениң адыңы дакян, Маман! (хиңленйәр) Маман деря, амман-амман!
Маман. Бол тапан задыңы йитир! Дерхал дәли деряңы йитир!
Шахым. Эркек, Архимет!
43
Гытҗа. (мөлерйәр) Архимәт диййәниң Атамәдиң агасымы-инисими?
Шахым. Китап ызына китап окап йӛршүңе, ахыры бир беланың
үстүнден барҗагыңы билйәдим!
Атдан. (аялына ичякгынч йылгырып). Тапдым! тапдым!
Маман. Вай, хепбесиз, бейле тапакгар болсаң ӛтен йылкы йитен
ӛкүзимизи тап!
Гытҗа. Бейле, тапакгар болсаң Маманҗаның җыгыллыкда йитирен
гапҗыгыны тап!
Шахым. Хелей, Маман билен дессине хошлаш! Атдан Маманам янына
алып тарыха гирйәр! Тарыха!
Маман. Вах, сенем янына алып дәлихана гирсе болмаямы? (дикан
бакяр) Сен зыян тапындыңмы я оюн эдйәмиң?!
Гытҗа (зала). Ынха, саңа алланәме дәли! Аялы Маман болса бай
дәлирәр-ә! (Мамана) Маманҗан, багтың бар экен! Атдан тапып дәлирәпдир!
Барҗа йыгнан кырк мүң долларыны йитирип дәлирән болса нәдердиң!
Атдан. Маман бай, той бер! Адамзат тарыхында энтек менден улы
ачыш эден ѐкдур! (оглуна юваш) Бар инди ӛйлен-де халан ериңе гидибер!
Эҗең саңа эли дегмез!
Шахым (чына беримсиз). Маман, адамың ериң астындан деря тапяр!
Сен болса бегенмәниң ерине гаргынып йӛрсиң-ле!
Маман (найынҗар ялбаряр). Вай, зыян тапынайдыңмы? (гахарланяр)
Дерхал тапан задыңы йитир! (гөге эл гөтерип) Эй, Алла мунуң аклыны
аланыңдан… ӛзүни… алавер!...
Атдан. Хей! Хей!
Маман. Вай, ахыр яшымда аталы-огул масгара эдендир-ов!
Гытҗа (юваш). Гыйв, сен Атданың деря тапанына-да ынанямың?
Шахым. Хай, хелей, маңа томаша болса боляр!
Маман (Атдана дикан бакяр). Бол тапан задыңы йитир!... Оглум, сени
окудайын дийип кырк йылкы топлан байлыгымыза какаңы окатмалы болдык
ӛйдйән ахуна-пире!... Айлап-йыллап чӛлде ялңыз каңкап йӛршүне… бир бела
душар ӛйдйәдим-ле!... Вай, бидӛвлет, Хыдыр ата душаймалы дәлми сен?!
Ягшызада душаймалы дәлми сен?! Вай, иллерей, вай, нәдейин-эй!
Семендер. Эҗе…
Маман. Эҗелеме! Сен эйлә ятсаңам окадарын, бейлә ятсаңам! Такга
җаның чыкян болса-да Сапа дайымың гызына ӛйленерсиң! Мен сени эййәм
гелешдирдим, акмак! Эгер диеними этмесеңем, увлар-увлар-да ӛләерин! Вай,
иллере-эй…
Маман шейтан агысыны эдйәр, Гытҗа-да гыңаҗыны бүренип увлап башлаяр.
Шахым. Сен нәме увлаяң?
Гытҗа. Мен Маманҗана аглашян!
Атдан. Ичиңизден увлашың!
Маман дессине ичинден аглап башлаяр.
Гытҗа. Ваей, элли яшап энтегем әриңден горкуп йӛрмиң гыз?
44
Маман. Хей, мен әриңден горкҗак хелеймидирин! Мен Атдандан
горкан болян! Ол горкузан боляр, сӛген боляр! Соңам ярашҗак болуп
помбарх алып берйәр!... Он бәш помбархым бар!...
Атдан. Ай, харам хатын! Сен мени масгара эдип дурмуң?!
Аялыны урмага зат гөзлән боляр.
Гытҗа. Вай, Атдан, аялыңы урар ялы вагшымы сен?!
Маман. Гытҗа, дегме, гой какыш-кукуш этсин! Соң ярашҗак болуп
поссун алып берйәр!... Еди поссуным бар!
Атдан. Мен саңа поссун гӛркезейин-ле! (Маман гачяр) Дур, поссун
алып берейин!
Гытҗа (аңк болуп адамсына бакып). Вай, вай мен акмагы! Шунча
йыллап мугт урлуп йӛрүпдирин! Вай, вай! Мура-мугт урлуп йӛрүпдирин!
Атдан Семендериң янына баряр!
Атдан. Инди бир ай ярым ай эҗеңиң саңа эли етмез! Ӛйленйән болсаң,
чынлабер! (Шахыма) Йӛр гидели!
Шахым. Бай, баҗа томаша тапдың-ов!
Дөрдүнҗи гөрнүш.
Овадан саз. Чыра яняр. Гайгысыз танс ойнап, айдым айдып Хумайың дашында
первана.
Гайгысыз.
Хумайым сен, Хумайым,
Хем Гүнүм сен, хем Айым!
Ничик җадылы ышка
Душ эйләпдир Худайым!
Гӛвнүм гӛкде пелпелле,
Җебр эйле җаным ал-да!
Ала-ала гӛзлере
Гарап дурмак хыллала! Хыллалла! Хыллалла!
Аху гӛзлең җадылар,
Дидәңден ышк чабырар.
Ләле-ләле леблериң
Шербетинден дадырай!
Гӛвнүм гӛкде пелпелле,
Дердим ал бәри гел-де!
Җаналгыҗы гӛзлере
Җаның бермек хыллала! Хыллалла! Хыллалла!
Йүрегими ода бер,
Ыкбалымы бада бер,
Сервим бир поса билен
Ашыгыңа вада бер!
45
Гайталама.
Гел дердиме довам бол,
Зыбанымда догам бол!
Эй, эйҗеҗик сӛвер яр,
Даг башымда җыгам бол!
Хумай (нәз-керешме билен). Гыйв оглан, сен сүйҗиҗе сӛзлер билен
мени сүйҗи кесел эдйәсиң!
Гайгысыз. Сен мени кеселсиз ӛлдүрйәсиң!
Хумай. Эй, Аллам, биз нәхили багтыяр!
Гайгысыз. Хумайым-сен багт гушы! Сен ышкгушы! сен ышк! сен
сӛйги! Мен саңа ширин җанымы берйән, себәби сен мениң ширин җанымданда эзиз! Эгер сен хем мени сүйҗиҗе җаныңдан эзиз гӛрйән болсаң, ышк билен
алавлап дуран җаныңы маңа бер!
Хумай (сүйҗедип). Гай-гы-сыз!...
Гайгысыз. Хумайым, хәзир икимиз йигрими биринҗи асырың иң
гудратлы, иң җадылы трансплантасиясыны гечирйәрис! (Гайгысыз
гөзлерини юмуп, хесер билен гызың бир голундан тутуп, додагыны гызың
леблерине гоймак ислейәр) Хумайым, ханы ләле-ләле леблере леби гоюп
җанымызы алшалы!
Хумай онуң яңагына дөзүмли чаляр. Гайгысызың ялпа гөзлери ачыляр.
Хумай. Утанчсыз!
Гайгысыз (хашлаяр зала). Нәтҗек-дә, эксперимент шовсуз гутарды!
Хумай. Эдеплиҗе болмасаң, хәзир ӛйүмизе гидйән!
Гайгысыз (аклы башындан учуп)Дүнйә бәш гүн – аңямың сен,
Нә леззетден ганямың сен?
Огша мени, огша дилбер,
Нәме гарып галямың сен?!
Хумай. Хош!
Ол тасанып уграяр, Гайгысыз өңүне гечип ялбарып, найынҗар бакып саклаяр.
Гайгысыз. Дуравери, Хумайҗан дуравери! Сен бир аршы агланың
хесерлиҗе, ширин-шекерлиҗе, җадылы Җейла гүли-дә! Ысгап гӛрейин
дийдим-дә! Сен бир учмахың гудратлыҗа, сүйҗүҗе мивеси-дә, дадып гӛрейин
дийдим-дә! Хурмайы ал яңакларыңа, ләле-ләле леблериңе эменип дамак
болайдым-да!... Хай, ене Маман эҗеме дамагымы басдырмалы болдум-да!...
Хумай (йылгыряр). Билйәмиң, мен нирде дурун?
Гайгысыз. Сен мениң янымдаҗык дурсуң.
Хумай. Ёк, мен тойдан аңырда дурун! Җейла гүлүң ысы-да, Хумай
гушуң саясы-да, посасы-да тойдан аңырда!
Гайгысыз. Бай-бов, диймек икимизиң арамызда ики йүз етмиш еди гүн,
ики йүз етмиш алты гиҗе ятыр-да! Хумайым, сен маңа вада бер! Сен мениң
ӛли еримде ӛли, дири еримде диримиң? (Хумай овадан йылгырып баш атяр)
Тойдан соң мен нирәк гитсем билеҗе гидермиң?!
Хумай (нәз билен). Сен иңңе, мен сапагыңдырын! Сен ханам, мен сениң
гойнуңда чырпынян деряңдырын!...
Гайгысыз гызың яңагына тумшугыны узадяр, гыз дөзүмли уряр.
46
Хумай. Акыллыҗа бол, ѐгсам какама айдарын.
Гайгысыз. Ёк, сен акыллыҗа бол, ѐгсам эҗеме айдарын вели, ол сени
кеҗебеләп эртириң ӛзүнде тӛрүмде гондыр.
Икиси гүлүшип гидйәр. Мәтер билен Зүлейҗа элҗирешип гелйәр.
Мәтер (зала). Шуҗагаз пери-пейкериң гӛзүни-башыны айлап бейләме
гечиршиме бир бакың! (гыза дикан йылгыряр). Адың нәме?
Зүлейха. -- Җынҗылбике.
Мәтер.
-- Яшың нәче?
Зүлейха. -- Алты ярым.
Мәтер.
-- Ала-ала гӛзлериң
Отлара салды ярым.
Ләле-ләле леблериң
Җанымны алды ярым.
Зүлейха. -- Ышка дүшсе арш аглап,
Гара даглар хесерләр.
Вах, акмаҗык ашыҗак
Җаның нәмәме деркар?
Мәтер.
-- Зүлей-зүлей, Зүлейха,
Гүлей-гүлей, гүлейха.
Җанымың яны билен
Той йүзүгнем алейха.
Зүлейха.
-- Ай, келесаң, келесаң,
Какма бейдип пелесаң.
Маңа ашык болдугың -Ӛврүлерсиң гула сен.
Мәтер.
-- Сен бир сахыпҗемал-а,
Сачың ойнар шемала.
Огрын гарап сен мени
Сӛййәмишиң хамана.
Зүлейха.
-- Ширин-шекер иймишем,
Алу-яшыл геймишем.
Вах, мен сени йигренйән,
Сенем мени сӛймүшең!
Мәтер.
-- Ширин-шекер иймиш сен,
Алу-яшыл геймиш сен.
Дилде йигренйән дийип,
Дидәң билен сӛймүш сен.
47
Зүлейха.
-- Вах, акмаҗык Мәтер сен,
Сени сӛйүп нәдер мен?
Голайыма гелдигиң
Яглы шарпык дадарсың!
Мәтер.
-- Ялкасаң-да ярың мен,
Гаргасаң-да ярың мен,
Кырк гызың галңы биле,
Берей дүнйе барым мен!
Зүлейха.
-- Мен язларың шейдасы,
Мен гызларың Җейласы.
Ышк дерясы -- Зүлейха,
Саңа ѐкдур пейдасы!
Мәтер.
-- Галам гашы гара яй,
Йүз мүң Җейла гүле тай.
Мен барыбир ырарын,
Говсы, ӛзүң ырылай, ы-ры-лай!
Зүлейха. (элҗирейәр). Ырылайынмы?
Мәтер. А-за-җык ырылай. Сенем хезил эдерсиң, менем Җейла гүлүм!
Зүлейха. (хайран). Җейла гүли нирден билер сен?
Мәтер. Вей, ынха, сен Җейла гүл-дә! Сен роваятлардан чыкан Җейла
гүлүм-дә! Җейла гүли шейдип (ылкымындан ысгаяр) ысгасаң, дирилер
ӛлйәндир. Ынха, алланәме ӛли-дә мен! Ынха, бейдип (алкымыны ысгаҗак
боляр, Зүлейха голайына элтмейәр). ысгап билмесең, алланәмерәк,
ярымӛлүрәк ашык-да мен! Зүлейха, мен сени…
Зүлейха. Зүлейха сени йигренсе-де миннетдар борсуң! (Зүлейха оны
башданаяк сынлаяр). Бай-бов, би гарын нәме? (Мәтер дикгерип, гарныны
чекйәр). Бейдип гаты чекме, о тарапыңдан чыкяр. (Мәтер дикелйәр). Ханы
дараклыгыңа гал! (Мәтер дараклыгында дур, шонуң үчин бойнуны
сүйндирйәр). Асыл сен дараклыгың-да дурмудың? Хайха, Балерон бол-а!
Ханы эйләк йӛре! (Мәтер йөрейәр). Вай, ичиңде җаның ѐкмы сениң? Бейләк
йӛре! (Мәтер харбы гадам уряр). Тогтап дур, ериң о йүзүнде ер титредйән!
Мәтер (дессине догумланып). Зүлейха, гел мен саңа ѐкары математиканы
ӛвредейин.
Шейда (чүрт-кесик). Билйән!
Мәтер. Онда Маргуш хем Парфия дӛвлетиниң тарыхыны ӛвредейин.
Шейда (чүрт-кесик). Билйән!
Мәтер. Онда мен саңа (юваш) огшашманың кырк дӛрт гӛрнүшини
ӛвредейин.
Шейда (чүрт-кесик). Билйән!
Мәтер. (хайран галяр). О нәхили билйәң?
Зүлейха онуң мекирлигине дүшүнип, сүрүнип уграяр.
48
Зүлейха. Ай, поссуҗак, ай мыссыҗак сүссеҗик, сен оны ниреден
билйәң?
Мәтер (алҗыраяр). Ялан сӛзлейәнми я чынымы айдайынмы?
Зүлейха. Чыныңы айт!
Мәтер. Ёк-лай, гахарың гелер.
Зүлейха. Гахарым гелсе-де айт!
Мәтер (бусуп). Сенден ӛврендим-ләй…
Зүлейха (өр-гөкден гелйәр). Кимден ӛврендиң?
Мәтер. Сен гиҗәниң гиҗеси дүйшүме гирип маңа ӛпүшмәни зордан
ӛвредәйдиң! (Зүлейха утаняр, Мәтер җүбүсинден айна чыкарып, оңа
Зүлейханың кешбини дүшүрйәр). Онда Мәтер шейдипҗик огшаберйәр.
(Зүлейха утанып, йүзүни совяр).
Зүлейха. Эй, Алла, Мәтер сен яман самсык-лай.
Мәтер (хонданбәри гомаляр). Аллаха шүкүр, мен яман-яман
самсыкдырын! Сениң чак эдишиңден дагам самсыкдырын! Себәби бир ӛйде
ики акыллының кӛри ѐк! Сен акылдар, мен самсык! Сен овадан, мен бедрой!
Сен шахынша, мен бир гул!.. Зүлейха, Зүлейха, сени бейләме гечиринчәм,
дәлиремесем биридир. Бар гүнә-де сенде!
Зүлейха. Сениң самсыклыгыңа инди мен гүнәкәрми?
Мәтер (чыны билен). Зүлейхаҗан, сениң ышкың гурсагыма сыгман,
махал-махал дәлирәберйән! Ынха, дүйн хакыйт Дәли Мәтер болуп,
Гӛроглының Гыратына атланып, түвелейләп гитдим шундан Кап дагының
чӛвре йүзүне! Гӛрсем, бир аждарха ятыр, лап этмәйин вели Җейхун дерядан
кичирәк, Мургапдан улурак бир пеләкет! Шундан награ дартып, җанавериң
гуйругындан тутуп, айландырып-айландырып урдум асмандакы Айың
йүзүне!...
Зүлейха (ойнаяр). Бей-бә! Сен бейле зор болсаң Атдан аганың тапан
дерясыныңам гуйругындан тутуп, сограга-да чыкар ериң йүзүне!
Мәтер (гаты чыны билен). Вай, мен яңыҗа Алтын асыр дерясыны
чекип гелдим-ә!
Зүлейха. Вах, онуң сувы шор-да!
Мәтер. Зүлейха, саңа душмазымдан озал мениңем маңлайым шорды,
кысматым аҗыды! Сен апбак гува ӛврүлип кенизлериң билен Гадыр гиҗеси
шол шор деря сува дүшерсиң вели, Алтын асыр деря учмахдан акып гелйән
абыкӛвсер дерясына ӛврүләймезми?
Зүлейха. Вай, мен пери халыма хей шор сува дүшеринми?
Мәтер (чынлакай, алыслара гараяр). Зүлейха, ханха, Багт бизе албай
булаяр! Ханха, аҗайып гелеҗегимиз албай булаяр! Ханха, мениң сенли, сениң
менли гүнлерим албай булаяр. Ханха, той-дабара! Сен ак фатаның ичинде
уялҗырап, нәз-керешме эдип, сүлмүрейәрсиң. Мен болса сениң сүлүк
бармаҗыгаңа (йүзүги өтүрйәр) гӛвхер гашлыҗа йүзүк ӛтүрйән.
Зүлейха. Оңа ченли гириш экзаменлери бар, бир йыл бар.
Мәтер. Бир йылың гечерине гарашып отурман, йӛр билеҗе гидиберйәс
айларың-гүнлериң, хепделериң ичинден вазлап гечип. Мен асмандан
акмаяның ѐлуны согруп паяндаз кылян, үлкери башыңа гӛвхер җыга эдйән!
49
(Зүлейха арзув умманына гарк боляр, Мәтер бирден гызың яңагындан огшап
гачяр. Зүлейха өзүне гелип, ковалаяр. Мәтер зала). Нәдендирин гӛрсеңиз!
Зүлейха оны ковалап санаҗы билен уряр, чыра сөнйәр.
Бәшинҗи гөрнүш
Төрде Түркменистаның картасының, гапдалында «Җәчдепе» дайхан бирлишигиниң
уллакан картасы асылыпдыр. Башлык, Атдан, Шахым чай башында сөхбет эдйәр.
Башлык. Гарашсызлыгы яңы алан дӛврүмиз үч-дӛрт саны бай арап
шейхи гезеленҗе гелди. Олар дүнйәниң икинҗи улы чӛли болан Гарагумы
гӛрмек иследилер. Мен о вагтлар Магтымгулы яшлар билешигинде
ишлейәрдим. Олары әкитдик гума! Шейхлер оҗарлы, сазаклы сәхрамызы
сынлап «Доганлар, муңа чӛл диймәвериң! Бехишт би! Мунда битмейән чӛп,
яшамаян җандар ѐк! Чӛл диениң акып ятан үргүн чәгедир! Чӛл гӛрейин
дийсеңиз бизе барың!» дийшип Гарагума хайран галдылар. (чай овуртлаяр)
Аллаха шүкүр, Гарашсызлыгымызы алып, тутуш Түркменистаны
газлашдыранмыздан соң, Гарагум палта сесинден дынды! Үнс берйән
болсаңыз, Гарагум оҗар-сазак, черкез-чети токайы болуп гӛтерилип,
галкынып баряндыр!
Атдан. Гарагумың илерсинден Гарагум дерясы, гайрасындан Амыдеря
зоввам гечип гидйәр. Гарашсызлыгың гудраты билен Гарагумың ортасындан
Алтын асыр дерясы хем чекилди. Гумда деряның ызгары йүзлерче километре
гидйәр. Гӛрерсиңиз, Гарагум ене он-онки йылдан сүмме җеңңеллик болар!
Башлык. Гарагум мүңлерче йыллап түркмене хоссарлык этди, инди
юрт эеси болуп кувватлы дӛвлете ӛврүлен чагымыз бизиң хем Гарагума
хоссарлык этмегимиз герек!
Шахым (өз-өзүне). Шахым, Шахым, ене дӛрт айлап мейданда ябан
ятмалы сен борсуң-ов! (Атдана) Җан ялы достуң дийҗексиң, дулдегшир
гоңшың дийҗексиң, шуң ялы агыр иш болса хӛкман мени сокяр-а!... Башлык,
шу йыл бир мени халас эдиң-ов!
Башлык (гең галяр). Нәмеден? Ат-абрайдан халас этмелими сени?
Мертебеден, алкышдан халас этмелими сени?Шахым,биз сени ишләп ат-абрай
алҗак ериңе ѐллаяс ахыры!
Шахым. Гүйз-гыш айлары тракторым билен түйс газанч эдйән дӛврүмдә!
Атдан (хайран). Ахав, сен газанҗы, байлыгы башыңа япҗакмы?
Барыбир ӛйүңе бардыгың Гытҗа гаңрып аляр элиңден!
Башлык. Сен этрапда деңсиз-тайсыз салар! Сен хайсы ере серетсең
нәме экмелидигини, нәме эксең, нәче хасыл алҗагыңы такык билйәң!
Атдан. Ериң үсти нәме, Шахым ере серетдиги ашагында нәм барынам
билйәр. Башлыга бойнуны сүйндирип, ювашрак, эмма ваҗып әхеңде. Шахым
Гарагумың астындан сүйҗи сувлы деря тапып, оңа «Гытҗа деря» дийип ат
дакып тарыха-да гирип гитди!
Шахым (гүлйәр). Халал саңа! Маман деряны тапанам Шахым диймесең
боляр. (Чыны билен) Башлык, сен хакыкы башлык болҗак болсаң, маңа гүнде
50
үч вагтына мугт сүйт-гатык бердир! Йылда ики вагтына курорта ибер! Ёгсам
мени Атдан алып ятяр!
Атдан. Башлык, сен мунуң Гытҗасының кимдигини билйәмиң?
Башлык. Ӛз-ә үйтгешик машгала!
Атдан. Гытҗа – башга планетадан гелен аял! Буввв! Шахыма бир
томашалар гӛркезйәндир! Буввв! (Шахыма) Ай, акмак, мен сени Гытҗадан
халас этҗек болян, Гытҗадан! (гүлйәр)
Шахым. Башлык, биз үч баҗа. Мен, Атдан, Сократ! Сократа философ
болуп, хелейинден ӛлүп сыпыпдыр!
Атдан. Менем гиҗе-гүндиз пермелик эдип чӛлде серменип сыпян,
сенем токай экдирип сыпдырҗак болян, акмак!
Гүлүшйәрлер.
Башлык. Сиз түйс яшайшың хӛзүрини гӛрүп, леззетини алып яшаян
адамлар! Сизиң ойнуңыза-чыныңыза дүшҗек гүманың ѐк!... Дүнйә кимиңки?
Яшайшың эшретини алып, гүлүп-ойнап яшаяныңкы!
Шахым. Башлык, сенем бир түйсли адам! Обамызың малы кимиңки?
Түркмен маллары пайдарлар җемгыетиниңки! Чӛле, сазак, оҗар экмели ким?
Этрап токай хоҗалыгы! Сен хов, кесекилериң иши билен мешгулла!
Башлык. Малы бакып пейдасыны гӛрйән ким? Биз! Ӛри кимиңки, ер
кимиңки! Бизиңки! (картаның янына баряр) Середиң-ә, буйсаның-а! Ынха,
«Җәчдепе» дайхан бирлешигимизиң экин мейданлары! Ынха, ӛри
мейданлары! Картада сынланыңда-да гӛвнүң докунып, рухуң гӛтерилйәр!
Шунча гиң яйлада бары-ѐгы йигрими сүри доварымыз бар! Нәме дийип бизиң
йүз сүри малымыз болмалы дәл!
Атдан. Вах, Репетегиңки, Гара җеңңелиңки, Чашгыныңкы ялы ӛримиз
болайсады…
Башлык. Нәме дийип бизиң ӛримиз Репетегиңки, Чашгыныңкы ялы
болмалы дәлмиш! (картада гөркезйәр) Шахым,ынха сениң ӛтен
йылкы,ӛңңийылкы экен сазаклыгың! Эййәм гушаклыга етип баряр! Гӛрсең
гӛвнүң гӛтерилйәр!
Атдан. Бу йыл Шахым йүз гектар дагы экер-ле!
Башлык. Ики йүз гектарлык тохум тапдым: сазак, гандым, оҗар, чети,
черкез, чоган, ябаны үзүм, яндак! Яныңа халан огланыңы ал-да экибер гүйҗүң
етдигинден! Сен оглан, он-оники йылда ӛрүлеримизи сүмме токая, җеңңеле
ӛвүрип ташлаяң! Гелҗекки несиллерем саңа хейкел дикер!
Шахым. Башлык сен мамла! Сен мыдама мамла! Йӛне сенден башга
шейдип йӛрен башлык ѐк-да!
Башлык. Арада Алтын асыр дерямызың угры билен ѐкарлыгына ики
йүз километре ченли айланып, аңк боландырын! Голай-голтумдакы гумлулар
деряның якасына ковчум-ковчум гӛчүп гелипдирлер. Үзүм экип ятаны хайсы,
мивели баг экип ятаны хайсы, деря ӛрдек-газ гойберип гушчулык билен
мешгулланяны хайсы, гундуз, нутрий, ондатра гойберип ятаны хайсы! Гоша
кӛлүң кенарында ики доган доңуз саклаян экен. Доңузлары ики йүзден
аңырда! Кӛлүң якасам эййәм җеңңел болупдыр. Биз болса алкымымыздакы
Шырлаңгыры ӛзлешдирип билемзок!
51
Атдан. Хорматлы Президентимиз юрт башына гечен гүнүнден башлап
оба хоҗалыгыны, малдарчылыгы ӛсдүрмәге айратын үнс берйәр!
Башлык. Хорматлы Президентимиз гелҗеге середйәр, гелҗеге!
Техники прогрес гӛрлүп-эшдилмедик дереҗеде ӛсйәр, шонуң үчин дүнйә
базарында сенагат харытлары йылсайын арзанлары баряр! Адамзат гӛрлүпэшдилмедик дереҗеде кӛпелйәр! Оба хоҗалык ӛнүмлери: пагта, бугдай, миве,
гӛк-бакҗа ӛнүмлери болса дүнйә базарында йылсайын гымматлары баряр!
Түркменистан якын гелҗекде диңе мавы алтының, гара алтының, ак алтының,
ак бугдайың меканы болман, малдарчылык ӛнүмлериниң хем меканы боляр!
Гӛрйәңизми, хорматлы Президентимиз нирәни назарлаяр!
Атдан. Худайым бизе ер байлыгыны-ха берип билипдир!
Башлык. Шахым, сен җепакеш адам, Худай саңа узак ӛмүр берсин!
Сенем Җәчдепе обасының ӛри мейданларыны гүр җеңңеле ӛвүрип бер!...
Атдан, сен ядаманы-ялтанманы билмейән адам! Гаракӛли баганасының
заманы бир эййәм ӛтди, сенем бирлешигимизиң гаракӛли гоюнларыны
сарыҗа гойнуна ӛвүрип бер! Менем хер эдерин, хесип эдерин, үч-дӛрт йылың
ичинде Шырлаңгыры ӛзлешдирип, обамызы бай, мешхур оба ӛврерин!
Чыра сөнйәр.
Алтынҗы гөрнүш.
Шахымың гурплы өйи. Шахым билен Атдан ортада чай башында. Маман
Гытҗаны сахнаның өңүне чекип ювашҗа гүрлейәр.
Маман. Гытҗа, Семендер билен Овадан ер астындан халашып йӛрен
болмасын?
Гытҗа. Менде ер астындан халашҗак гыз ѐкдур!
Маман. Бир бела болмаса, Семендер сизе савчы бар дийип дызап
дурмазды.
Гытҗа. Гӛкмейни яшлардыр-да!... А гыз икимизиң максадымыз улы
ахыры! Биз хер эдип хесип эдип Оваданҗанам, Семендерем багтлы этмели!
Халашан экенем-дә шолар!
Маман. Онда яшлара гӛз гӛркезип, (үм билен Атдандыр Шахымы
гөркезип) олара-да аңңалак гапдыраялымы?
Олар җакҗаклашып гүрлешйәр.
Атдан. Баҗа, шол икиси йӛне ере җакҗаклашян дәлдир?!
Гытҗа билен Маман хышы-вышы эдип пирим гурнаяр.
Шахым. Атдан агзың дашы учукдан долыла? Я чӛлде ал-арваха
саташдыңмы?
Атдан. Дүйш гӛрүпдирин…
Шахым. Оххо! Хушуңда агзыңы учукдан долдураян дүйш ничик дүйш?
Атдан (юваш). Дүйшүмде Маман билен бир аҗайып җүлгедемишик.
Учмах ялы җүлге, башы ак гарлы даглар… Гӛзлериң ягыны ийип барян гӛзел
дүнйә!... Бир гӛрсем, җарчы җар чекип йӛр! «Кимиң элли яшлы аялы болса,
пылан ере элтсин, ики саны йигрими бәш яшлы гелне ӛврүлип берйәс»
дийип… Менем элтдим Маманы… Ики саны аял алып гитди Маманы бир
кӛшке. Менем йигрими бәш яшлы ики саны гайтарма гарашып сазанаклап
52
дурун. Бир салымдан чыкды кӛшкден ики саны айырха, ики саны гарры
албассы! Охо-хо-ов!
Шахым. Нәме, яшыны кичелдип берйәс дийип алдапдырлармы?
Атдан. Ёк. Мен йӛне ядымдан чыкарыпдырын, Маманың йигрими бәш
яшында-да гарры морҗ ялы моймулдап йӛршүни! Шейдип ики саны гарры
кемпириң – ики саны Маманың арасына дүшдим-дә!...
Шахым «Охо-хов!» дийип, аңк боляр, аяллар сачагың башына гелип отуряр.
Маман. Атдан, башлабер инди.
Атдан (ардыняр). Шахым, кӛп йыллар бәри гоңшы отырыс! Аллаха
шүкүр, шунча йылың ичинде бирек-бирегиң гӛвнүне дегип, аңыррак сүйш
дийшен дәлдирис… Гытҗа бай, биз-ә йитигимизи агтарып геләендирис.
Маман (ал петинден аляр). Тоба, тоба, айдып отуран гепиң нәтеңет?
Оваданҗан йитип-тозып йӛрен машгаламыдыр. Булар ялы ерде акыллыҗа кеп
айдарлар.
Атдан (гахарына ювдуняр). Шахым бай, биз-ә Оваданҗаны диләп
гелендирис.
Маман (ал петинден аляр). Тоба! Тоба! Оваданҗан дилеге-тиркеге
берилҗек машгаламыдыр. Пыгамбер яшыны яшапсың, акыллыҗа кеп
айдайсаң болмаямы? (Атдан гахарына доммарып отуряр, ювдуняр) Инди
нәме доммарылып отырсың?
Атдан. Гахарымы ювудып отырын! Акыллы кепиң болса ӛзүң айдыбер!
Маман. Вай, гара маңлайым! Илкинҗи сӛзи эркек киши айдяндыр…
Атдан. Шахым, адам оглуның гарындашлыгының ичинде гуда
гарындашлыгындан бейги болмаз! Ынха, айдалы, догандан эзиз гарындашың
ѐк! Йӛне догандан ким дӛрейәр? Доганоглан! Доганогландан ким дӛрейәр?
Доланан! Доланандан ким дӛрейәр? бабадаш! Шейдип сәхелче йылда доганың
ил бирине ӛврүлип гидйәр. Гудачылыкда вели башга! Ынха, Семендер билен
Оваданҗаның башыны бирикдирсек сизи баба-мама, бизи эне-ата этҗек
перзент дӛрәр. Шейдип бизиң неберәмиз бирлешйәр.
Маман. Гӛрдүңизми, бирки гезек йүзүни алдырансоң, дүр сачып
отурандыр! Гытҗаҗан, ниҗе йыл җанаҗан гоңшы отурдык, инди гарындаш
болайсак дийип гелдик.
Гытҗа. Гаты говы эдипсиңиз. Йӛне… йӛне иррәк гелипсиңиз-дә…
гызымыз яшырак-да…
Шахым билен Атдан хайран галяр.
Атдан. О нәхили гызыңыз яш?
Маман. Вай, эҗеси яш диййән болса гызы яшдыр-да! Сен нәме оны
эҗесинден говы билйәмиң?
Атдан. Хей йигримиден гечен гызам яш бормы? Ядыңа сал, мен сени он
алты яшыңда алыпдым, оба соведине бир ӛкүзе яшыңы улалтдырып. Ханха,
алланәме элли яшыңда пенсия алып отырсың, үч йүз элли манатдан
ашырып…
Маман. Пенсия… пул… Мен гарамаңлай, элли яшаман пенсионер
болуп йӛрүн!... Гытҗа! Гүлҗемалҗан, Оваданҗан яш болса биз гарашаярыс…
Ички отагың гапысына гелип Овадан гудачылыгы диңлейәр.
53
Гытҗа. Ёк, доган, сиз гарашмаң! Овадан сизиң диййән машгалаңыз дәл.
Маман. Хә, о нә?
Гытҗа. Вах, Маманҗан, мен эҗеси болуп гызымың айбыны ачып
отурсам бир дәл! Айбыны яшырып сизи алдап гойбермәге-де Алладан горкян!
Овадан… хәки аласамсыграк-да…
Шахым (зиңкилдейәр). О нәхили Овадан аласамсыгракмыш?
Гытҗа. Ваей, эҗеси мен борун-да Овадан нәдип аласамсык болмасын!
Овадан (йылгыряр). Эҗемҗан-да! Тапыберйәр-дә!... (Өз-өзүне) Овадан,
Овадан, эҗемҗан сени Ашгабатлы этҗек-дә!
Шахым. Эй, акмак, аталап отуран гепиңи гулагың эшидйәми?!
Маман. Шахым, Шахым, ики җуваның ыкбалы чӛзүлйәркә растыңы
айтмалыдыр! Гытҗа дулдегшир гоңшым болуп Оваданың аласамсыкдыгыны
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Sahawat derýasy - 5
  • Parts
  • Sahawat derýasy - 1
    Total number of words is 3662
    Total number of unique words is 2016
    2.7 of words are in the 2000 most common words
    7.4 of words are in the 5000 most common words
    11.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 2
    Total number of words is 3713
    Total number of unique words is 1901
    2.9 of words are in the 2000 most common words
    8.1 of words are in the 5000 most common words
    12.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 3
    Total number of words is 3681
    Total number of unique words is 1944
    2.8 of words are in the 2000 most common words
    8.0 of words are in the 5000 most common words
    12.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 4
    Total number of words is 3779
    Total number of unique words is 2025
    2.7 of words are in the 2000 most common words
    7.8 of words are in the 5000 most common words
    11.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 5
    Total number of words is 3710
    Total number of unique words is 1917
    2.9 of words are in the 2000 most common words
    8.0 of words are in the 5000 most common words
    12.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 6
    Total number of words is 1761
    Total number of unique words is 990
    4.8 of words are in the 2000 most common words
    12.2 of words are in the 5000 most common words
    17.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.