Sahawat derýasy - 3

Зүлейха. Вах, мен нәдип гаргамайын о сүссеге! Семендер Шырлаңгыр
дийип ашыклары ода берди ахыры!
Гытҗа гелйәр, ол гөйә гүррүңи долы эшиден ялы гүррүңи довам эдйәр.
Гытҗа. Гызлар, Семендер дүрс ѐлы сайлапдыр! Сиз маңа ынанайың,
мен дурмушда ялңышып гӛрдүм… Шахым икимиз он секиз яшап-яшаман
дурмуш гурдук. Биз гайын атамың, гайын энемиң ганатының астында докузон йыл яшадык. Олар кӛрпесини ӛерип, бизиң рысгымызы айырды. Бизем
докуз-он йылың ичинде җайымызы гара келледен долдурыпдырыс… Онсоң
җай салмалы болдук… Җайың бергисинден чыкянчагам чагалар етишди.
Олары окатмалы, ӛермели-иллендирмели болдук… Гарасай, биз яшап
гӛрмедик.
Зүлейха.О нәхили яшап гөрмедик?
Гытҗа. Гайын атаң, гайын энәң ӛйүнде-де яшайыш болярмы?! Ынха,
Семендер вели дӛрт-бәш йыл гелни билен ылгар, җай эдинер, улы мүлк
эдинер! Мүлки хасыл берип башлансоң ислейшиче яшар!
Зүлейха. Вай, новҗуван яшыңы Шырлаңгырда ӛтүрип, газанылҗак
байлык нәмә деркар, пул нәмә деркар?!
Хумай. Гытҗа эҗе, сен Оваданы Семендериң ызына дүшүрип
Шырлаңгыра ибермәге дӛзермиң?
Гытҗа. Оваданҗан несип болса, шу йыл университете гирйәр! Амаш
какамың оглам дипломатлыкда окап йӛр. Оваданҗан дурмуш гуруп бир гүн
Парижден, бир гүн Рио-де Жанейродан чыкар!
Зүлейха /улудан дем аляр/. Хай, нәбилейин-ов! Оваданҗан /яңсылап/
Рио-де Жанейро дийип Шырлаңгырдан чыкаймаса биридир!
Гытҗа /хонданбәри/. Маңа Гүлҗемал хан диерлер! Оваданҗан иңлис
дилини гутарар, онуң гүрлешйәниниң кичиси иңлис билен америкалы болар!
Зүлейха /айнаяр/. Хезрети Гүлҗемал хан, Маман эҗе сизе сӛз айдып
гелди герек? Маман эҗе баран еринден апарман, уран еринден гопарман
гайдян аялмыдыр?!
Гытҗа /хонданбәри/. Маман диййәниң шо-ол чӛлүң астындан деря
тапып йӛрен дивананың хатынымы?! /җакҗаклап гүлйәр/ Оҗагаз хелейиң
гыңаҗына шакырдык дакып, ызына ит салып ковандырын.
Маман гелйәр, дессине гүррүңе гошулып гидиберйәр.
Маман. Хакындан чыкыпсың шол хелейиң! /Гызлар гүлүшйәр/ Олар
ялы хелейе герегем шол! /ол Гытҗаны чете чекип пышырдап/ Гыйв, яшелеңлериң янында мени масгара эдип йӛрме! Икимиз диллешдик ахыры: сенә
кован болмалы, менем ковлан болмалы!...
Гытҗа. Ваей, диллешмәниңде-де саңа гыз берҗек болуп дурунмы мен?!
Маман (гаты сесде). Ваей, мен нәме сениң гызыңы алҗак болуп
дурунмы?! Семендерҗан шу йыл окува гирйәр. Оңа Сапа дайымың гызыны
алып берйән! Семендерҗан лукман гелинли, элита җайлы боляр! Семендер
Ашгабатда яшар эншалла!
28
Гытҗа /гаты сесде/. Оваданҗан болса дипломат ѐлдашы билен бәш
йыл Лондонда, бәш йыл Токиода яшар эншалла!
Зүлейха.Эй-хо! Буларың диениниң яры чын болса-да, дүнйәни
алайҗаклар-ов!
Овадан меҗимеде чай, дүрли-дүмен гетирйәр.
Овадан. Эҗе, гечиң ханы, чай ичиң…
Гытҗа. Маманҗан, тӛре геч! Оваданҗан, палавыңам гетирибер инди…
Маман билен Гытҗа чай башына гечйәр. Гапының агзында Семендер пейда боля.
Ол габыл телефондан җаң эдйәр, Маманың бойнундан асылан телефон җырлаяр.
Семендер. Эҗе, сен нирелерде, ничикси ишлери битирип йӛрсүң?
Мениң ваҗып гүррүңим бар.
Маман. Хәзир бардым оглумҗан, хәзир… /Овадан ички ашхана
гидйәр/.
Семендер. Ёк, сен гелме, ӛзүм барян! / Семендер гелйәр/. Гытҗа эҗеме
ялкымлы салам! Шырлаңгырлы гызлар сизе-де ялкымлы салам! Эҗеҗан,
саңа-да үч-дӛрт салам! Соңкы хепдеде икимиз гӛршенем дәлдирис.
Зүлейха /чете/. Саламыңы ите бер, ерчекен!
Маман. Хә, оглум, нәме ваҗып гүррүңиң бар?
Овадан меҗимеде бугарып дуран палав гетирйәр.
Семендер /чына беримсиз оюн/. Эҗе, мен ач ӛлдүм-ов!
Гытҗа /якасыны тутяр/. Тоба! Тоба!
Маман. Гытҗаҗан, маңа тобалашыбер!.. Ханы оглум, ваҗып гүррүңиң?
Семендер /төверегине гарап/. Ай, эҗе, ол яман ваҗып гүррүң-ләй…
Маман. Айдыбер, гулагым сенде…
Семендер(Овадана середйәр). Вай, сен нәмә җикҗики ялы җикҗерен
боляң!
Овадан /өзүни эле алып/. А сен нәме җокҗокы ялы җокгаран боляң!
Семендер. Сен нәме алахекге ялы хекгерен боляң!
Овадан. Сен нәме ак хокгар ялы хокгаран боляң!
Гытҗа /гызына юваш/. Гызым, шол леллим лӛллекгеден геп алып
галыҗы болайма!
Маман /оглуна юваш/. Оглум, гыз дийип шол сӛлитәни сылайҗы
болайма! Бирини дийсе, икисини сугшур!
Семендер. Нәме тиңкәңи дикен боляң! Я дүнйәде мениң ялы тентеги,
телбәни гӛрмедиңми?!
Овадан. Вай, дүнйәде сенден башгада телбе, тентек бармы? Вай, вай,
айна барып сыпатыңа-сымматыңа бир бак!
Семендер. Сен вели айна бакыҗы болайма! Бедрой мысалаңы гӛрүп
йүрегиң ярылар! Бедрой сен!
Овадан. Бедройыңам бедройы сен!
Маман /Гытҗа юваш/. А гыз, сен Оваданы бермеҗек болуп икисинем
догаладан дәлсиң-дә? Булар сен ѐк, мен ѐк сӛгүшибердилер-ле!
Гытҗа /юваш/. Вай, икимизиң чагамыздыр-да!... /гүлүшйәрлер/.
Семендер. Овадан, сен йиг-рен-җи! Сен не-җис!
Овадан. Вай, эҗе! /Овадан уяляр/. Серет, ол маңа йигренҗи диййәр!
29
Семендер. Овадан, мен сени йигренйән!
Гытҗа. Сениң дилиң ѐкмы? Бол сенем оңа йигренҗи дий! Неҗис дий!
Овадан. Вай, мен утанян-да…
Гытҗа. Утанма! Бол шол неҗисе неҗис дий! Йигренҗи дий!
Овадан /гызарып-бозарып/. Сен йиг-рен-җи! Сен не-җис! Мен сени
йигренйәрин!
Овадан билен Семендер огрын гарашып дымярлар.
Маман /юваш/. А гыз, гӛвнүмеми я булар оюн эдип сӛгүшйәми?
Сӛгүшеңде хер сӛзүңден ялып чабрап, хер җүмләңден авың пүркүлип
дурмалы дәлмидир!
Гытҗа. Вай, булар энтек яш боля! Бизиңки ялы теҗрибеси ѐк…
Семендер.Овадан, мен сенем, сениң эҗең-какаңам йигренйән! Вай, сен
нәхили овадан йигренҗи!
Овадан. А мен тутуш Петекгәевлери йигренйән!
Зүйлейха бызбыдыклап ики яна ылгап гыгырып башлаяр.
Зүлейха. Вай, вай, олар гуш дилинде гүрлешйәр! Вай, вай олар гуш
дилинде геплешйәр!
Гытҗа /оны шапба тутяр/. Гуш дили боланда нәхили дил боляр?
Хумай. Гуш дилинде хемме зат терсине айдыляр…
Зүлейха. Вай, масгаралар! Олар сӛгүшен болуп сӛйүшип дурлар! Вай!
Вай! Олар сӛйүшип дурлар!
Гытҗа /Оваданың голундан тутуп силкейәр/. Зүлейханың айдяны
догрымы?
Овадан /боз-яз/. Эҗе-җан!
Овадан Семендере бакып җайдан чыкяр.
Маман /Семендериң голундан тутуп/. Эне дилиңи ӛвренмегиң ерине
гуш дилини ӛвренип йӛрмиң гуш келле!
Семендер. Эҗе-җан!
Маман. Гүм бол, бисырат! /Семендер чыкяр/.
Зүлейха. Вай, инди биз нәдерис-эй!
Ол Хумай билен Оваданың гирен отагына гидйәр.
Гытҗа. Вай, инди биз нәдерис-эй…
Гамгын саз. Маман Гытҗа, Гытҗа Мамана сырлы середйәр.
Маман. Гытҗа, чагаларымыз бизден зор чыкайдымы?
Гытҗа. Икимизиң чагаларымыздыр-да Маманҗан!
Олар гүлүшип башлаяр, соңра җакҗак гүлүп ахыры гуҗаклашярлар. Чыра сөнйәр
Аванссена
Дызмач киши билен муртлак киши баряр.
Дызмач. О нәхили халка сала салман Шырлаңгыр яйласыны
пайлашямышлар?
Муртлак. Ай, доган, хачан саңа-маңа сала салынды?
Дызмач. Ёк, гардаш, биз демократик дӛвлетде, халк дӛвлетинде
яшаяндырыс!
30
Муртлак. Пахай, сен Шырлаңгырың гүррүңини эдйәсиң! Дүнйәниң
найынсаплары асмандакы Айы гектарма гектар пайлашдылар! Халк болса
энтегем «Хакгай-хакгай» дийип Ая сеҗде эдип йӛр!
Дызмач. Ёк, гардаш «Дӛвлет адам үчиндир!» дийип дуран адыл
Президентимиз барка башлыга эденини этдирмерис! Гидип адыл,
Президентиме арз эдерин!...
Олар гечип гидйәр,Гайгысыз билен Мәтер гелйәр.
Гайгысыз.Достум,мен Шырлаңгыра гидйән! Мен Семендере сӛз бердим,әхт
этдим! Эгер Хумай мени сӛййән болса,биле гидер! Егса-да…
Мәтер.Эркек сен Гайгысыз! Зор йигит сен Гайгысыз! Шир йигит сен
Гайгысыз! Хакыкы герчек йигит сӛзүне,әхдине вепалы боляндыр!
Гайгысыз.Сен нәме?
Мәтер.Мен саңа чынымы айдайынмы я яглыҗа-йүлүклиҗе баханам бар,шоны
айдайынмы?
Гайгысыз.Чыныңы айт.
Мәтер.Мен-де Зүлейхама сӛз бердим,әхт этдим! Зүлейха нирә гитсе,мен хем
шол ере! Себәби мен сӛзүне вепалы әр йигит!
Гайгысыз.Сен Семендере-де сӛз берип, әхт эдипдиң!
Мәтер.Бай-бов,олар ӛтен йыл гүйҗүни йитирди!
Гайгысыз оңа голуны салгап гидйәр.Мәтер Зүлейханың гелйәнини билип,гөге бакяр.Зүлейха
Мәтериң аркасындап сынлаяр.
Мәтер.Эй,Аллам,йигрими бәш яшап мен сенден байлык диледимми?
иномарка диледимми?Дилән дәлдирин! Эй,Аллам,йигрими бәш яшап мен
сенден везипе диледимми? эмел диледимми? Дилән дәлдирин!Эй,Аллам,мен
сенден башлык кака,бай эҗе диледимми? Дилән дәлдирин!Еди йыл бәри
гиҗе-гүндиз саңа сеҗде эдип,мынаҗат эдип, гӛзлеримиң яшыны акдырып
дилейәним екеҗе гыз! Зүлейха! Зүлейхамы
бермеҗек
болсаң,ал
җаныңы!(гӛге гулагыны тутяр хамана Худай билен геплешйән
ялы)Зүлейха,йүз гыза,мүң гыза дегйәндир диййәмиң? Вах,Зүлейха йүз мүң
гыза-да дегйәр! Худайҗан,Зүлейханы бермеҗек болсаң,ал мени!
Зүлейха. Сен нәме еди ѐлуң чатрыгында нәмә самахыллап дурсуң?
Мәтер /чыны билен/. Зүлейхаҗан, ягшы гелдиң! Ханы сен айт: мен
обаның ичинде чар тарапа чарп уруп «Зүлейха, Зүлейха!» дийип дәлирәп
ӛлсем сениң мертебәң бейгелерми я шуҗагаз ерде увлап-увлап ӛлсем?...
Зүлейха. А сен нәме дийип ӛлҗек?
Мәтер (гахарланяр).Мен ӛлҗек! Ёк, ѐк, ялбарыбам отурма, барыбир
ӛлйән! Зүлейхасындан җыда дүшен Мәтер би дүнйәде яшамаз! Ялбарма!
(гыгыряр). Ялбарма диййән мен саңа!
Зүлейха (чына беримсиз оюн биле.) Азаҗык ялбарайын-да…
Мәтер. Ялбарма, барыбир етишмейәң! Мен эййәм ӛлүп гутарып барян!
Зүлейха (өңки хөрпде). Ӛлмәй-дә… хә, ӛлмәй-дә!
Мәтер. Ӛлҗек хов ӛлҗек! Зүлейхасыз яшайышы башыма япайынмы
мен!
31
Зүлейха. Ай, акмак! Ет ондан ер хакыңы ал, Шырлаңгыр пайлашыга
дүшүпдир! Гӛроглы айтмаярмы пайлашыкдан юмрук етсе-де хакыңы гидерме
дийип!
Мәтер /аңк/. Хә?!. Чыныңмы Зүлейха? /Зүлейха баш атяр/ Икимизе
билеҗе алайынмы ери? /Зүлейха баш атяр/ Яшша Зүлейха!
Зүлейха Мәтере сырлы середйәр, олар ышка майыл.
Зүлейха. Мәтер… Дәли Мәтер!
Мәтер. Зүлейха,ханы бейләме геч!(Зүлейха бейлесине гечйәр) Хах-хахха! Ахыры сени бейләме гечирдим-ов,Зүлейхам!
(Зүлейха санаҗы билен уряр, Мәтер гачып баршына, зала). Гӛрсеңиз
нәдендирин! Хах-хах-ха.
Олар ковалашып гидйәр.
Онунҗы гөрнүш
Сахна гох-говур, шовхун, гыкылык билен ягтыляр. Башлыгың гапдалында Семендер,
Гайгысыз отыр. Сахнада гызлардан башга әхли гахрыманлар, ики-үч яшулы, дызмач,
муртлак, көселеч яшулы бар. Умуман, театрың мүмкинчилигине гөрә, адам көп болса говы
бор.
Башлык /гахар билен еринден туряр/. Түкедиң-әйт гох-говруңызы!
Кантур сизе Ханалының базары дәл! Утанмаяңыз-майт хам пайлашян ялы
гыкылык эдип отурмага!
Дызмач. Шырлаңгыр ялы ери пайлашсаңыз бай-бай гыкылык бор-а!
Муртлак. Шырлаңгыры дул хелейиң малы ялы пайлашанлар утансын!
Көселеч яшулы өңе гечйәр, әйнегини дакынып-айрып башлыгы сынлаяр.
Көселеч яшулы. Чолук, сениң гӛзлериң җӛвхерлидир. Сен говҗа
сынла, би бизиң башлыгымыз Мәмметми я башга бири?.. Хов башлык, сен
бир адыл, адалатлы, илхалар башлыкдың-ла! Саңа нә дӛв чалды?
Башлык габак астындан огланлары, огланлар габак астындан башлыгы сынлаяр
Дызмач. Башлык, сен бизе ер берҗекми я ѐк?!
Башлык /орта гечйәр/. Хоҗам ага, ханы ядыңа сал! Мен саңа ӛтен
йыл,ӛңңи йыл «Хоҗам ага, түвелеме сениң еди-секиз оглуң-гелниң бар,
агтыкларыңам ише ярап баряр. Шырлаңгырда экиң үзүми, техника берйән, сув
насос гуруп берйән, ток билен, челекли газ билен үпҗүн эдйән, салың җайы,
Хорматлы Президентимиз дайхана отуз йыллык гӛтеримсиз карз пул берип
дур», дийип ялбардыммы? /Көселеч яшулы ере бакяр/
Көселеч яшулы /мүйнли/. Ялбардың.
Башлык(дызмаҗа). Падыман, мен саңа үч йыллап «Падыман,
түвелеме, сиз кӛп доган, Шырлаңгыра гидиң, экиң экип билен говачаңызы!
Ислесеңиз бирки сүри довар берейин, гапдалындан бакың малы!» дийип
ялбардыммы? (дызмач ере бакып дур).
Башлык муртлага середйәр, муртлак мүйнли.
Муртлак. Маңа-да ялбардың, башлык.
Башлык. Ялбардым! Ӛтен йылам, ӛңңи йылам, ӛңңүси йылам
ялбардым!
32
ДЫЗМАЧ. Ялбардың башлык. Ӛтен йыл мен отуз докуз
яшымдадым…Бу йыл кырк яшадым. Алламдан айланайын, акыл кәсәм
долды…
МУРТЛАК. Сен ӛтен йыл, ӛңңи йыл ялбардым дийип инди бизе ер
берҗек дәлми?
Башлык. Берҗек дәл!
Огланлар габак астындан башлыгы, башлык олары сынлаяр.
Муртлак. Дүшнүкли! Сизе Шырлаңгыры ӛзли-ӛзүңиз пайлашан ага
диерлер!
Дызмач. Башлык, биз саңа эдениңи этдирмерис! Аллаха шүкүр,
демократик дӛвлетимиз бар! Аллаха шүкүр, Алтын асыр дерясыны чекип
берип «Гарагумда экмәге-тикмәге ер кән, ӛзлешдириң, оба-шәхер гуралың»
дийип дуран адыл Президентим бар! Машына мүндүгим, Ашгабада барян!
Гидип Президентиме арз эдәйсем, сен сычаның хинини сатын алмалы боляң!
Башлык /ерине баряр, чекмесинден петде кагыз чыкаряр/. Адамлар,
ӛтен йыл, ӛңңи йыл сиз чагадыңыз-да, бу йыл ага чыкайдыңызмы?!
Шырлаңгырда зарпчы яшлар топарыны дӛретҗек дийдим вели, үстүм алабасгы болды! Гӛрүң-ха бу арзалары! Шырлаңгыр Җәчдепе обамызың рӛвшен
гелеҗеги! Шырлаңгыры акыллы-башлы ӛзлешдирмек үчин биз зарпчы яшлар
топарыны дӛретдик. Топарың башлыгы Семендер Петекгәев, орунбасары
Гайгысыз Оразлыев. Зарпчы яшлар топарына диңе ишҗанлы, ыхласлы,
җепакеш, гурсакларында хыҗувы, хыруҗы җош урян яшлардан сайлап
йигрими җуваны алдык.
Дызмач. Шол топарда мениң оглум болма, Хоҗам аганың оглы болма,
Чолугың оглы болма – онда кимиң оглы бар?
Башлык. Топар ише башланында гӛрерсиңиз!
Огланлар башлыга, башлык олара габак астындан середйәр.
Гытҗа. Башлык, шол топарда мениң оглум билен гелним бармы?
Башлык. Семендер шол топара сениң оглуңы, гелниңи гошҗак болды,
мен гошдурмадым.
Гытҗа. О нәме дийип гошдурмадың?
Башлык. «Гытҗаның оглы эҗесине чекендир, гелни тербиесини
аландыр. Гытҗа болса геп-гүррүң тапса, тоя-яса бармаяр» дийдим.
Гытҗа /утаняр/. Гоявери башлык, мениң чагаларымың хеммеси
какасына чекендир. Какасы Шахым болса Бабадайхана сапак берип йӛр!
Мәтер гирйәр, ол мүйнли халда ѐлдашларына середйәр. Гайгысыз үм билен
янындакы бош отургыҗа чагыряр. Мәтер гечйәр.
Башлык. Адамлар, шол топара мен ене бирҗе огланы алып билйән!
Дызмач. Мениң оглумы ал, башлык!
Башлык. Адамлар, Хоҗам аганың яшулылык сарпасыны саклап,
Семендериң орнуна Хоҗам аганың бир оглуны алаялың!
Мәтер /алҗыраяр/. Семендер нәме?
Башлык. Зарпчы яшлар топарыны дӛретмек пикирини тапанам, топары
дӛреденем Семендер! Йӛне нәтҗек-дә, эҗеси Семендери окатҗак боляр.
Семендерем эҗесини нәразы этмәни кын гӛрйәдә!
33
Маман /атылып туряр/. Ким Семендери окатҗак болямыш? /адамсына
гыгыряр/ Я сен окатҗак болямың Семендери?! Хей, мен Семендери окатҗак
борунмы?! Атасы окап-окап бизи нә гүнлере салып йӛр!...
Башлык. Маман, Семендери Шырлаңгыр яйласына ибермеҗек болуп,
онуң гудачылыгыны бозуп йӛрениңи, Ашгабатдакы гарындашың гызыны
алып берҗек болуп чапаланып йӛрениңи ил билмесе-де мен билйән!
Маман /өр-гөкден гелйәр/. Гоявери башлык, хей мен кӛрпе оглумы
янымдан айрарынмы? Гайта «Оглум, ат-абрай ишдедир, Шырлаңгыра гидип
ишле, Гаплаңгыра гидип ишле, халал зәхмет чекип, абрай ал, байлык газан!»
дийип онуң гулагыны камата гетирип йӛрендирин. Мениң шаядым бардыр
башлык! /Атдана/ Бол мениң сӛзүми тассыкла! /Атдан гобсунып, ардынып
гүрлеҗек боляр/ Ёк, кеп-гүррүңсиз тассыкла!
Хеммелер гүлүшйәрлер.
Сеслер. Бизе ер бер башлык.
Башлык огланлара, огланлар башлыга гөз астындан середип, йылгырярлар.
Башлык. Сизиң чыныңызмай адамлар!
Дызмач. Вах, биз ер экҗек!
Сеслер. Биз ер экҗек башлык.
Башлык алыслара гараяр, онуң гөзлери бегенҗинден балкылдаяр.
Көселеч яшулы. Хов, хов башлык, сен бозулып дурмуң?
Башлык. Бегенҗимден… бегенҗимден…
Шахым (юваш). Бу нәхили болдай? Гулагыма ынанып билемок!
Семендер. Мәммет ага нәтди!
Атдан. Адамлар ер тапса, сув тапса экҗек-ле! (гүлйәр) Арада Гарагум
чӛлүниң ашагындан сүйҗи сувлы деря тапдым дийип хенек этдим вели, онйигрими адам «шол деря ниреде, депесинден турба уруп сувуны алып
болҗакмы?» дийип сорая. Ханха, шол деря Гарагумың ортасы билен
луммурдап акып ятыр! Ол ичмәге шор боланы билен йүз дүрли экине тенекар
ахыры!
Башлык.Обашлар,мен Алтын асыр дерясының боюна гӛчүп баран Мейдан
аганы чагырдым.Мейдан ага сӛз сенден.
Мейдан ага.Адамлар,бизиң аслымыз гумлы,чарва!Үч оглум билен гоюн бакяс.
Дӛрт йыл мундан ӛң Алтын асыр дерямызың якасына гӛчүп
бардык.Огулларым билен экдик эрик,үлҗе,алма,нары!..Огулларым билен
экдик үч-дӛрт гектар ере үзүми.Биз инди хем чарва хем чомры.Хем мал
бакяс,хем экин экйәс.Эййәм үзүмлеримиз,эриклеримиз хасыл гетирип
башлады. Аллаха шүкүр,учмах ялы багзарлык дӛретдик!
Башлык Гарабай ага үмлейәр.
Гарабай ага.Адамлар,менем гумлы,чарва.Алтын асыр деряның якасына үч
йыл мундан ӛң гӛчүп бардык.Гиден багзарлык дӛретдик.Деряның ичине-де
гойбердик ӛрдек-газы,гойбердик нутрий,ондатра,гундузы! Җанаверлери
агшамлык бир иймлейәс,боланы!Үч йылда кӛпелип мүңден ашды,Хыдыр
гӛрен ялы!
Овадан, Хумай, Зүлейха дагы гелип ыздакы бош отургычлара гечйәр. Гайгысыз
Мәтере, Семендере бакып йылгыряр. Гызлар огланлар, огланлара гызлара йылгырып
середйәрлер.
34
Шахым.Адамлар,мен үч йыл бәри огланлар билен Алтын асыр дерясының
голайында сазак,гандым,борҗак,тут,ябаны үзүм экип йӛрүн.Үч йылда экен
ерлерим гүр токай болуп,җеңңел болуп гӛтерилип баряр.Токайың ичем
сүлгүн,кәкилик,багыртлак,товшан,торсук,кейик ялы җанаверлерден долуп
баряр.
Гытҗа. Гыйв, такалыңы түкет-де Маманҗан икимизе-де ер ал, ѐгсам
биз ишсизликден халыс гыйбаткеше ӛврүлип баряс!...
Башлык. Обадашлар, бизиң дайхан бирлешигимиз этрапда биринҗи
болуп Беркарарлык дӛврүмизда Багтыяр яшыйшың тугуны парладып баряр!
Эмма бизиң обамызың хакыкы Галкынышы Шырлаңгыр яйласындан башлар.
Юрдумызың оба хоҗалыгының бейик-бейик Галкынышлары Алтын Асыр
дерямызың якасындан башланар! Алтын асыр дерясының якасында болса
миллион-миллион гектар боз алалар, дүзлүклер, такырлар үзүмдарлык,
багзарлык, экинзарлык болар! Дүнйә глобал майылганлык ховп салян махалы
Алтын Асыр дерямыз сахават дерясы болуп, берекет дерясы болуп Гарагум
сәхрасына җан берип, луммурдап акып ятыр. Обалыларың, оба хоҗалыгының
аладасыны дӛвлет аладасына ӛврен дана Президентимиз Гурбангулы
Бердимухамедовың аладасына бейик ишлер билен җогап берип, Гарагум
сәхрасыны, Алтын асыр дерямызың якасыны түркмениң байлыкдан,
рысгалдан долы гудратлы дестерханына ӛврелиң! Шырлаңгыр яйласы
яшларымызың яйласы, яш дӛвлетимизиң яйласы, учмах яйласы болсун!
Яш гахрыманлар бир-бириниң голундан тутуп өң хатарда айдым айдярлар, бейлеки
гахрыманлар гайталамасыны айдярлар.
Гарагумум,
гӛз-гуванҗым,
буйсанҗым,
Түркмениң рысгалдан долы сачагы.
Вах, сен бизиң сӛйгимизи дуйсаңдың,
Берекетиң, сахаватың сакасы!
Шаглап гел-эй ак җаласы язларың,
Эйләп гел-эй Гарагумум ләлезар!
Ватан, сенден эзиз,
Сенден мукаддес,
Аршың-күрсүң арасында нәме бар?!
Ышкымызы гӛндерерсиң бадалап,
Гандырарыс гӛзлеримизиң нурундан.
Гүл ачарсың,
паҗарларсың,
парларсың
Герчеклериң гӛчгүн-гӛчгүн рухундан!
35
Деряларың Бакылыгың айдымы –
Учмахдан товланып гелйән кӛвсердир!
Гысым гумуң дүр-мерҗенден арзылы,
Дагың-дашың алтын-күмүш, гӛвхердир!
Гарагума ширин җандан җан берип
Гүвләп акяр Алтын асыр дерясы!
Гӛтерилйәр генҗи-гара баг болуп
Җуван яшлаң калбындакы хейҗаны!
Ӛмрүмизи багш эйлеҗек саңа биз,
Алтын асыр, сен Алладан ялкандың!
Огулларың ыхласындан, ышкындан,
Гүлгүзарлы ыкбал болуп галкарсың!
Гарагумум – аҗап дестерхан болгун,
Берекет пайла сен шәхер-кендиме!
Алкыш болсун,
шӛхрат болсун,
шан болсун,
Адалатлы адыл Президентиме!!!
Тамам
36
Биринҗи перде
Биринҗи гөрнүш.
Дияр хакда, Гарагум хакда гөчгүнли айдым билен сахна ачыляр. Гөзетиме ченли
шыр-такыр. Сагда үмезләп Шырлаңгыр белентлиги гөрүнйәр. Эллери капасалы Семендер,
Мәтер, Гайгысыз айдым айдып сахна гелйәрлер. Капасаларда 6 саны сүлгүн бар.
Гарагумум,
гӛз-гуванҗым,
буйсанҗым,
Түркмениң рысгалдан долы сачагы!
Вах, сен бизиң сӛйгимизи дуйсаңдың!
Берекедиң, сахаватың сакасы!
Шаглап гел-эй ак җаласы язларың,
Эйләп гел-эй Гарагумум ләлезар!
Ватан, сенден эзиз,
Сенден мукаддес
Аршың-күрсүң арасында нәме бар?!
Семендер (буйсанчлы, небсевүр сынлап). Ынха, достлар муңа
Шырлаңгыр дүзлүги диерлер! Анха агдарылып-дүңдерилип акып ятан болса
Алтын асыр дерясы! Гайрадакы үмезләп гӛрүнйән Шырлаңгыр белентлиги!
Шырлаңгыр, сен бизиң месген-меканымыз борсуң!
Үчүси отурып капасаның гапысыны ачып үч җүп сүлгүни гойберйәр.
Гайгысыз. Шырлаңгыр сизиңем меканыңыз болсун! Барың җанаверлер,
ӛсүп-ӛрңәп кӛпелиң!
Сүлгүнлериң гөтерилйән сеслери.
Мәтер. Пах-пах, йӛне кӛңүл гушуңы гойберип, гӛвүн йүвүрдип
отурмалы дүзлүк экен-ов!
Семендер. Шырлаңгыр яйласы арзув-хыялыңа перваз урдурып,
хыҗувыңы, хыруҗыңы хейҗана гетирйән ердир!
Гыйгысыз. Огланлар, айдалы, шу йыл багтымыз чүвүп, окува
гирдигем-дә, ене бәш йылдан бизиң дипломымыз болар, эмма Шырлаңгырда
экин экип башласак, бәш йылдан бол хасыл берип дуран бәш гектар үзүм
багымыз, бәш гектар говачамыз, чарбаглыгымыз болар! Йигрими-отуз дүе,
йигрими-отуз сыгыр, шонча-да доварымыз агар-дӛнер йӛрер!
37
Семендер. Ене бәш-он йылдан гӛзетиме ченли дүзлүк үзүмдарчылыга
ӛврүлер! Селеңләп отуран Шырлаңгыр белентлигинде писсе, хоз, инҗир, нар
токайы үмүрсин атар!
Гайгысыз. Бизиң багтымыз, байлыгымыз, бейиклигимиз Шырлаңгыр
яйласындан башланар!
Мәтер. Эй-хо, ханха үзүмчилигиң ичинден салланып сейкин басып
Зүлейха перим гелйәр!
Гайгысыз (Мәтере дегсинип). Ханха чынарлыкда Хумайым танс ойнап
айдым айдяр!
Мәтер. Бәй-бә, о дүегушлара, токлытайлара, әлемгошар гуйрукларына
бат берйән тавус гушлара серетсеңизләң!
Семендер билен Гайгысыз гөз үмлешип Мәтере дегсинйәрлер.
Семендер. Бәй-бә, Шырлаңгырдан инип гелйән пиллере, керклере,
шахбурунлара бакың-эй!
Гайгысыз. Илерки оҗарлыкдан чыкып гелйән гаплаңлара, ѐлбарслара
бакың-эй!
Мәтер. Эй, эй, эййәм хыяллар дүнйәсинден чыкып, фантастикада
кӛрүңиз бармай?!
Гайгысыз (гахарланяр). Мениң ѐлбарсларым фантастика болдумы
саңа?
Мәтер. Эгер шол ѐлбарсларың Зүлейха перими горкузайса…
Гайгысыз. Эгер Зүлейха мениң ѐлбарсларымы горкузайса нәме…
Мәтер. Мен сизиң үзүмчилигиңизе бир сүри бениҗан билен керкгердан
гойберйән!
Гайгысыз. Бениҗан билен керкгерданың нәмай?
Мәтер (хашлаяр). Хезрети Магтымгулы атам, би пекгәңе бениҗаның
динозавр, керкгерданың крокодилдигини айдып гойбер!
Семендер. Достлар, гӛвүн йүвүрдип, арзув-хыяллар дүнйәсине гарк
болсаңызлаң! Датлыҗа, сүйҗүҗе, хесерлиҗе арзув-хыяллар ышкымы
түвелейледип, дүнйәми хейҗана саляр!
Гайгысыз. Арзув-хыяллар нәхили датлы, ничик леззетли! Шол арзувхыяллары дурмуша гечирмегиң ненеңси аҗайып болҗакдыгыны, хей гӛз
ӛңүне гетирип билйәңизми?!
Семендер. Шу овадан яйлада учмах ялы ләлезар, багзарлык дӛредип
билмесек…
Гайгысыз. Шу овадан яйлада арзув-хыялларымызы гӛгердип гүлгүзарлык дӛредип билмесек…
Мәтер. Шу овадан яйлада ялканып Хыдыр ата душмасак, бизиң адам
болмадыгымыздыр! Эхе-хей, Хыдыр атам, эхе-хей…
Йылдырым чакып, гөк гүммүрдейәр, ызлы-ызына.
Гайгысыз. Гӛрйәңизми, бизе буйсанып гӛгем гүрләберендир!
Мотоциклиң эйменч җыррылдысы үчүсиниңем хыял дүнйәсини йыртышдырып
гидйәр. Огланлар серпмеден гайдан ялы. Гайгысыз ылгап сахнадан чыкяр, онуң моторының
сеси.
38
Семендер. Эй! Эй! Дерядан гӛтерлен гушлара середе-эй! бәй-бә! Алтын
асыр дерясы асыл дүнйәниң гуш базары болупдыр-а!
Мәтер. Эй, Алла, шулар ялы овадан дүнйәни ярадып, шейле вагшы
харамзаданы нәме дийип дүнйәңе гетирйәң!
Семендер. Энеси яламадык, овадан, җадылы хыял дүнйәмизи вейран
эдип гит-дов!
Мәтер. Шейле эйҗеҗик кейиҗеги аҗал ялы болуп нәдип ковалап
билйәкә?
Моторың сеси голайлаяр. Гайгысыз сыртына депен болмалы, Бекге түвдүрилип,
томаланып, оларың өңүнде ятыр. Гайгысыз оны гаты урупдыр, эндам-җаны гара ган. Ол
гыпҗын-гыпҗын, йөне аглап эллерини далдалап дур.
Бекге. Җан агалар, полисия бериң, басдырың, йӛне ӛлдүрмәң!
Мәтер. Ахав, бедиян чӛлде биз полицияны нирден тапалы!
Гайгысыз Бекгәниң еңсесинден пенҗе уруп гөтерйәр.
Гайгысыз. Хол кейиклери, кәкиликлери, сүлгүнлери, боз мараллары
гӛрйәмиң?!
Бекге (горкуп башыны ыраяр). Ё-о-о-ок агалар!
Гайгысыз. Сениң ялы харамзаданың бардыгы үчин о җанаверлер ѐк!
Ханы бейләңе бак! Хол сүри-сүри җеренлери, дүегушлары, тавуслары,
токлытайлары, сайгаклары гӛрйәмиң?
Бекге (аглап). Ё-о-ок агалар.
Гайгысыз. Олары Семендер гӛрйәр, Мәтер гӛрйәр, сен нәме дийип
гӛрмейәрсиң? Себәби инди сен ѐк!!!
Бекге. Вай, мен ниреде?
Мәтер (чыны билен). Сен ѐк, сен Худайдан нәме үчин дүнйә
гетирилениңи сорамага гитдиң!
Гөк гүммүрдәп, йылдырым ызына йылдырым чакып чабга гелйәр, олар хейҗана
гелип ягша эзилйәрлер.
Гайгысыз билиндәки эсгер кемерини алып, элине долаяр.
Гайгысыз. Ынха, сен яңкыҗа кейиҗек, менем шум аҗал! Гутулсаң,
гүнәңи гечйән! (шарпылдадяр). Гач, кӛпей оглы! (Бекге мөлерип дуряр, ахыры
гачяр). Гач, ганҗык оглы!
Олар ковалашып гидйәрлер.
Семендер. Огланлар Шырлаңгыра аягымыз дүшди! Шаглап гел-эй ак
җаласы гүйзлериң! Ынсың-җынсың, җанлы-җандарың, отуң-чӛпүң багтына
гүвләп гел-эй ак җала!
Мәтер. Пайрап яг-эй аршдан Аллаң рахмеди!
Сахна тамамланып, ортадакы халка айлананда Гайгысыз Бекгәни ковалап ене бир
өврүм эдйәр. Йылдырым, гөк гүммүрдиси, шовхун, чыра сөнйәр.
Икинҗи гөрнүш
Оба медениет өйүнде Овадан, Хумай, Зүлейха. Семендер баряр.
Семендер. Гызлар, салам.
Гызлар. Салам.
Зүлейха гөзлерини мөлерден болуп, хенеге тайынланяр.
Семендер. Нәме мӛлерен боляң? Гуллукдан гелен йигит гӛрмедиңми?
39
Хумай. А гыз, би дагларың гаясы ялы габарылып дуран ким?
Зүлейха. Ва-ей, обадашың Семендери танаман гӛзүңе не дӛв чалды
сениң?!
Хумай. Вай, күлембике ялы Семендер йылярымда нәдип пил ялы
пыяда болдыка?
Зүлейха. Семендер, гӛзүң айдың! Саг-аман гуллук борҗуңам битирип
гелипсиң! (Хумая) Маман эҗе бир хепде бәри «Семендерҗан Кӛйтендаг ялы
даш ерден саг-аман ӛйүмизи тапып геләйипдир» дийип, бегенҗине сыргынсыргын сырып пишме пайлап йӛр
Хумай (хайран галан боляр). Вай, Амыдерядан аңырдакы Кӛйтендагдан
обамызы тапып геләйдиңми? Магеллан бол-а!
Зүлейха. Семендерҗан сержант болупдыр дийип Маман эҗе той тутҗак
болуп йӛр!
Хумай (аамлыга салан боляр). Сержант боланда нәм боля гыз?
Зүлейха. Сержант - генералдан улурак, капитандан кичирәк серкерде-дә!
Хумай. Пәх-пәх, Исгендер Македонлы бол-а!
Зүлейха. Гӛрха, гуллукда гиҗе-гүндиз түргенлешип, машк эдип,
Семендериң эгинлери чыкын-чыкын! Семендер, (гөркезйәр) ханы шейт-де
кепҗебаш болуп мускулларыңы гӛркез! Семендер, башшак йӛрәп шундан
дүкана ченли гидип билермиң?
Хумай. Вай, о нерессе аягының үстүнде зордан дур-а!
Овадан. Гызлар алланәме йигиди ойнап дурмага утанмаяңызмы?
Зүлейха (өр-гөкден гелйәр). Хай, хай Маман эҗемиң оглы ӛзүни
ойнатдырмы? … А гыз Семендериң киквандодан гызыл гушагы, теквандодан
гара гушагы, вәгей-вәгей вәквандодан гӛк гушагы бармыш! Ханы Семендер
«кийялап» шулара бир томаша гӛркезсене!
Хумай. Бей, Семендер би кадды-каматы билен обамызың гызларыны
ода салар-ов!
Зүлейха. Түркменде огланлара галың бермели дәлдигем бир говы зат!
Ёгсам Семендериң эҗесини ырза этҗек болуп мен-мен диен байлар тозарды…
Хумай. Ынха, гӛрерсиңиз, Семендер окува гирип Ашгабатдакы
дайысының гызына ӛйленип, гелниниң садык гулы болар!
Семендер. Овадан, сынла, шу гызларың бир-ә мени сӛййә. Я икиңизем
мени сӛййәңизми?
Зүлейха. Тоба, тоба!
Семендер гызларың эллериндәки китаплары гөрйәр.
Семендер (лахлах гүлйәр). Овадан, булара окар дийиб-ә китап бермегин!
Зүлейха билен Хумай мекдебем такал окап тамамландыр! Ынха, дурмуша
чыкыбам не гӛзел ики йигидиң тепбедини окарлар! Зүлейха, бейдип геп ясап
отураныңдан, гит-де эҗеңе чӛрек ясаш! Гӛргүли алтмыш яшап чӛреги ӛзи
япяр! (Гызлар йылгырып уграяр) Зүлейха, чӛреклериң аркасыны газаныңдан
соң бир салым серип гоймалыдыр… (гүлйәр) Хумай, сенем тикин-чатын
ӛврен!... Гыйв, иңңә сапак дакаңсоң узын тарапыны дүвмелидир!
Зүлейха. Пах-пах, полкуң нахар-чайыны, тикин-чатыныны эдени бесбеллидә!
40
Семендер лахлахлап гүлйәр, гызларам гүлүшип гидйәр.
Семендер. Овадан, сен обамызың иң асыллы, иң акыллы, иң аҗайып
гызы! Сен маңа чының билен гулак гой! Мен сен хакдакы, ӛзүм хакдакы
психологики, физиологики, анатомики маглуматлары җемләп, иң гүйчли
компютере салдым. Икимизиң әхли параметрлеримиз бирек-бирегиңкә
шаплашып дур. Ондан дашгарам серет: мен икиндиниң кӛлегеси ялы узын
хем агаҗет, сен орта бойлы, этли-ганлы; мен кесеви ялы гара, сен кырк
чилләниң гары ялы акҗа; мен гулҗумак, сен иг; мен тархандӛкер, сен
йыгҗамҗа, мен даргурсак гызма, сен деря ялы гиң, икимиз…
Овадан. Вай, сен нәмелери самахыллап дурсуң?
Семендер. Овадан, яшлык адам оглуның ӛмрүниң иң җогапкәрли
мӛвсүми! Биз новҗуван чагымыз ылым-билим йүкүмизи тутмалы! Бир! Бүтин
ӛмрүңе леззет берҗек сӛйгүли кәриңи сайламалы! Ики! Бүтин ӛмрүңе багтыяр
этҗек сӛйгүли ярыңы сайламалы! Үч!... (Оваданы сынлаяр) Овадан, мен сени
сайлаян!
Овадан (гахарланяр). Ёк бол ханы неҗис!
Семендер. Овадан, еди гүн пурыҗа: ойлан, пикир кыл, ӛлчер-дӛк! Эгер
багтлы болайын дийсең, эгер бай болайын дийсең, эгер яшайшың леззетини
алайын дийсең… мени сайла!