Latin

Sahawat derýasy - 2

Total number of words is 3713
Total number of unique words is 1901
2.9 of words are in the 2000 most common words
8.1 of words are in the 5000 most common words
12.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
болсаңыз, Гарагум оҗар-сазак, черкез-чети токайы болуп гӛтерилип,
галкынып баряндыр!
Атдан. Гарагумың илерсинден Гарагум дерясы, гайрасындан Амыдеря
зоввам гечип гидйәр. Гарашсызлыгың гудраты билен Гарагумың ортасындан
Алтын асыр дерясы хем чекилди. Гумда деряның ызгары йүзлерче километре
гидйәр. Гӛрерсиңиз, Гарагум ене он-онки йылдан сүмме җеңңеллик болар!
15
Башлык. Гарагум мүңлерче йыллап түркмене хоссарлык этди, инди
юрт эеси болуп кувватлы дӛвлете ӛврүлен чагымыз бизиң хем Гарагума
хоссарлык этмегимиз герек!
Шахым (өз-өзүне). Шахым, Шахым, ене дӛрт айлап мейданда ябан
ятмалы сен борсуң-ов! (Атдана) Җан ялы достуң дийҗексиң, дулдегшир
гоңшың дийҗексиң, шуң ялы агыр иш болса хӛкман мени сокяр-а!... Башлык,
шу йыл бир мени халас эдиң-ов!
Башлык (гең галяр). Нәмеден? Ат-абрайдан халас этмелими сени?
Мертебеден, алкышдан халас этмелими сени? Биз сени ишләп ат-абрай алҗак
ериңе ѐллаяс ахыры!
Шахым. Гүйз-гыш айлары тракторым билен түйс газанч эдйән дӛврүмдә!
Атдан (хайран). Ахав, сен газанҗы, байлыгы башыңа япҗакмы?
Барыбир ӛйүңе бардыгың Гытҗа элиңден гаңрып аляр!
Башлык. Сен этрапда деңсиз-тайсыз салар! Сен хайсы ере серетсең
нәме экмелидигини, нәме эксең, нәче хасыл алҗагыңы такык билйәң!
Атдан. Ериң үсти нәме, Шахым ере серетдиги ашагында нәм барынам
билйәр. Башлыга бойнуны сүйндирип, ювашрак, эмма ваҗып әхеңде. Шахым
Гарагумуң астындан сүйҗи сувлы деря тапып, оңа «Гытҗа деря» дийип ат
дакып тарыха-да гирип гитди!
Шахым (гүлйәр). Халал саңа! Маман деряны тапанам Шахым диймесең
боляр. (Чыны билен) Башлык, сен хакыкы башлык болҗак болсаң, маңа гүнде
үч вагтына мугт сүйт-гатык бердир! Йылда ики вагтына курорта ибер! Ёгсам
мени Атдан халыс алып ятяр!
Атдан. Башлык, сен мунуң Гытҗасының кимдигини билйәмиң?
Башлык. Ӛз-ә үйтгешик машгала!
Атдан. Гытҗа – башга планетадан гелен аял! Буввв! Шахыма бир
томашалар гӛркезйәндир! Буввв! (Шахыма) Ай, акмак, мен сени Гытҗадан
халас этҗек болян, Гытҗадан! (гүлйәр)
Шахым. Башлык, биз үч баҗа. Мен, Атдан, Сократ! Сократа философ
болуп, хелейинден ӛлүп сыпыпдыр!
Атдан. Менем гиҗе-гүндиз пермелик эдип чӛлде серменип сыпян,
сенем токай экдирип сыпдырҗак болян, акмак!
Гүлүшйәрлер.
Башлык. Сиз түйс яшайшың хӛзүрини гӛрүп, леззетини алып яшаян
адамлар! Сизиң ойнуңыза-чыныңыза дүшҗек гүманың ѐк!... Дүнйә кимиңки?
Яшайшың эшретини алып, гүлүп-ойнап яшаяныңкы! (картаның янына баряр)
Середиң-ә, буйсаның-а! Ынха, «Җәчдепе» дайхан бирлешигимизиң экин
мейданлары! Ынха, ӛри мейданлары! Картада сынланыңда-да гӛвнүң
докунып, рухуң гӛтерилйәр! Шунча ерде болса бары-ѐгы йигрими сүри
доварымыз бар! Нәме дийип бизиң йүз сүри малымыз болмалы дәл!
Атдан. Вах, Репетегиңки, Чашгыныңкы ялы ӛримиз болайсады…
Башлык. Нәме дийип бизиң ӛримиз Репетегиңки, Чашгыныңкы ялы
болмалы дәлмиш! (картада гөркезйәр) Шахым, ынха сениң ӛтен йылкы,ӛңңи
16
йылкы экен сазаклыгың,тутлугың,үзүмчилигиң! Эййәм адам бойы болуп
баряр! Гӛрсең гӛвнүң гӛтерилйәр!
Атдан. Бу йыл Шахым йүз гектар дагы экер-ле!
Башлык. Ики йүз гектарлык тохум тапдым: Сен оглан, он-оники йылда
ӛрүлеримизи сүмме токая, җеңңеле ӛвүрип ташлаяң! Гелҗекки несиллерем
саңа хейкел дикер!
Шахым. Башлык сен мамла! Сен мыдама мамла! Йӛне сенден башга
шейдип йӛрен башлык ѐк-да!
Башлык. Арада Алтын асыр дерямызың угры билен ѐкарлыгына үч йүз
километре ченли айланып, аңк боландырын! Голай-голтумдакы гумлулар
деряның якасына ковчум-ковчум гӛчүп гелипдирлер. Үзүм экип ятаны хайсы,
мивели баг экип ятаны хайсы, деря ӛрдек-газ гойберип гушчулык билен
мешгулланяны хайсы, гундуз, нутрий, ондатра гойберип ятаны хайсы! Биз
болса алкымымыздакы Шырлаңгыры ӛзлешдирип билемзок!
Атдан. Хорматлы Президентимиз юрт башына гечен гүнүнден башлап
оба хоҗалыгыны, малдарчылыгы ӛсдүрмәге айратын үнс берйәр!
Башлык. Хорматлы Президентимиз гелеҗеге середйәр, гелеҗеге!
Техники прогрес гӛрлүп-эшдилмедик дереҗеде ӛсйәр, шонуң үчин дүнйә
базарында сенагат харытлары йылсайын арзанлары баряр! Адамзат гӛрлүпэшдилмедик дереҗеде кӛпелйәр! Оба хоҗалык ӛнүмлери: пагта, бугдай, миве,
гӛк-бакҗа ӛнүмлери болса дүнйә базарында йылсайын гымматлап баряр!
Түркменистан якын гелҗекде диңе мавы алтының, гара алтының, ак алтының,
ак бугдайың меканы болман, малдарчылык ӛнүмлериниң хем меканы боляр!
Гӛрйәңизми, хорматлы Президентимиз нирәни назарлаяр!
Атдан. Худайым бизе ер байлыгыны-ха берип билипдир!
Башлык. Шахым, сен җепакеш адам, Худай саңа узак ӛмүр берсин!
Сенем Җәчдепе обасының ӛри мейданларыны гүр җеңңеле ӛвүрип бер!...
Атдан, сен ядаманы-ялтанманы билмейән адам! Гаракӛли баганасының
заманы бир эййәм ӛтди, сенем бирлешигимизиң гаракӛли гоюнларыны
сарыҗа гойнуна ӛвүрип бер! Менем хер эдерин, хесип эдерин, үч-дӛрт йылың
ичинде Шырлаңгыры ӛзлешдирип, обамызы бай, мешхур оба ӛврерин!
Чыра сөнйәр.
Аванссена
Сахнаның өңүнден Маман билен Гытҗа гечип барярка гүрлешйәр.
Маман. Гытҗа, Семендер билен Овадан ер астындан халашып йӛрен
болмасын?
Гытҗа. Менде ер астындан халашҗак гыз ѐкдур!
Маман. Бир бела болмаса, Семендер сизе савчы бар дийип дызап
дурмазды.
Гытҗа. Гӛкмейни яшлардыр-да!... А гыз икимизиң максадымыз улы
ахыры! Биз хер эдип хесип эдип Оваданҗанам, Семендерем багтлы этмели!
Маман. Онда яшлара гӛз гӛркезип,
какаларына-да аңңалак
гапдыраялымы?
Олар җакҗаклашып гүлүшип гидйәр
17
АЛТЫНҖЫ ГӨРНҮШ
Шахымың гурплы өйи.Сахнада Гытҗа билен Шахым отыр.Саз.Атдан
билен Маман гелйәр.Маманың элинде сачак.
Маман. Атдан, башлабер инди.
Атдан (ардыняр). Шахым, кӛп йыллар бәри гоңшы отырыс! Аллаха
шүкүр, шунча йылың ичинде бирек-бирегиң гӛвнүне дегип, аңыррак сүйш
дийшен дәлдирис… Гытҗа бай, биз-ә йитигимизи агтарып геләендирис.
Маман (ал петинден аляр). Тоба, тоба, айдып отуран гепиң нәтеңет?
Оваданҗан йитип-тозып йӛрен машгаламыдыр. Булар ялы ерде акыллыҗа кеп
айдарлар.
Атдан (гахарына ювдуняр). Шахым бай, биз-ә Оваданҗаны диләп
геләендирис.
Маман (ал петинден аляр). Тоба! Тоба! Оваданҗан дилеге-тиркеге
берилҗек машгаламыдыр. Пыгамбер яшыны яшапсың, акыллыҗа кеп
айдайсаң болмаямы? (Атдан гахарына доммарып отуряр, ювдуняр) Инди
нәме доммарылып отырсың?
Атдан. Гахарымы ювудып отырын! Акыллы кепиң болса ӛзүң айдыбер!
Маман. Вай, гара маңлайым! Илкинҗи сӛзи эркек киши айдяндыр…
Атдан. Шахым, адам оглуның гарындашлыгының ичинде гуда
гарындашлыгындан бейги болмаз! Ынха, айдалы, догандан эзиз гарындашың
ѐк! Йӛне догандан ким дӛрейәр? Доганоглан! Доганогландан ким дӛрейәр?
Доланан! Доланандан ким дӛрейәр? бабадаш! Шейдип сәхелче йылда доганың
ил бирине ӛврүлип гидйәр. Гудачылыкда вели башга! Ынха, Семендер билен
Оваданҗаның башыны бирикдирсек сизи баба-мама, бизи эне-ата этҗек
перзент дӛрәр. Шейдип бизиң неберәмиз бирлешер.
Маман. Гӛрдүңизми, бирки гезек йүзүни алдырансоң, дүр сачып
отурандыр! Гытҗаҗан, ниҗе йыл җанаҗан гоңшы отурдык, инди гарындаш
болайсак дийип гелдик.
Гытҗа. Гаты говы эдипсиңиз. Йӛне… йӛне иррәк гелипсиңиз-дә…
гызымыз яшырак-да…
Шахым билен Атдан хайран галяр.
Атдан. О нәхили гызыңыз яш?
Маман. Вай, эҗеси яш диййән болса гызы яшдыр-да! Сен нәме оны
эҗесинден говы билйәмиң?
Атдан. Хей йигримиден гечен гызам яш бормы? Ядыңа сал, мен сени он
алты яшыңда алыпдым, оба соведине бир ӛкүзе яшыңы улалтдырып. Ханха,
алланәме элли яшыңда пенсия алып отырсың, үч йүз элли манатдан
ашырып…
Маман. Пенсия… пул… Мен гарамаңлай, элли яшаман пенсионер
болуп йӛрүн!... Гытҗа! Гүлҗемалҗан, Оваданҗан яш болса биз гарашаярыс…
Ички отагың гапысына гелип Овадан гудачылыгы диңлейәр.
Гытҗа. Ёк, доган, сиз гарашмаң! Овадан сизиң диййән машгалаңыз дәл.
18
Маман. Хә, о нә?
Гытҗа. Вах, Маманҗан, мен эҗеси болуп гызымың айбыны ачып
отурсам бир дәл! Айбыны яшырып сизи алдап гойбермәге-де Алладан горкян!
Овадан… хәки аласамсыграк-да…
Шахым (зиңкилдейәр). О нәхили Овадан аласамсыгракмыш?
Гытҗа. Ваей, эҗеси мен борун-да Овадан нәдип аласамсык болмасын!
Овадан (йылгыряр). Эҗемҗан-да! Тапыберйәр-дә!... (Өз-өзүне) Овадан,
Овадан, эҗемҗан сени Ашгабатлы этҗек-дә!
Шахым. Эй, акмак, аталап отуран гепиңи гулагың эшидйәми?!
Маман. Шахым, Шахым, ики җуваның ыкбалы чӛзүлйәркә растыңы
айтмалыдыр! Гытҗа дулдегшир гоңшым болуп Оваданың аласамсыкдыгыны
букса, менем леллим, лалла, лӛллекге Семендериң маковдыгыны буксам, биз
Худая душман борус!
Атдан (өр-гөкден гелйәр). Эй, хатын, Семендер лалламышмы?
Маман. Ваей, какасы сен борсуң-да Семендер лалла болмазмы!
Шахым (юваш). Баҗа, хелейлеримиз бир мелгун пикире-хә мүнди!
Гытҗа. Вай, ӛмрүмизде бир гезек хакыкаты айдайдык вели, эййәм
мелгун болайдыкмы? Какасы, какасы, ери мен нәдип җанаҗан гоңшымы
алдап самсык, селки, сӛлите гызымы акыллы гыз дийип сокуп гойберейин?!
Шахым (дергазап). Эй, хатын! Эй, айырха! Эй, хардеҗҗал, сен
самсыкмы?
Гытҗа (гүлйәр). Ваей, кырк йыл яшашып мениң самсыкдыгымам
билеңокмы? Мен самсык, акмак, йӛне оңа дерек Худайым берипдир маңа
берип билен гӛрк-гӛрмегини! (Мамана гөз эдип овсуняр) Мен ялта,
налаҗедейин, хасы, йӛне оңа дерек Худайым берипдир маңа перипейкерлериң кадды-каматыны!
Ол яш гелин ялы товланҗырап кадды-каматыны Мамана гүҗеңлейәр.
Маман (кинесини, гахарыны ювудып). Гытҗа, сенден гӛвнүм битендир!
Мени багышла доган, якасыны гарагәз кирледип, эллерини гарганың аягы ялы
чорладып йӛрен Семендеримиң иңирдисине чыдаман савчы геләйдим…
Атдан. Хей, хей, хелей, Семендериң эллери чорлымыдыр?
Маман. Ваей, сен онуң аякларының чоруны бир гӛрсеңдиң!
(Гытҗаның гулагына юваш) Вах, Семендер билен какасындан яңа ичим…
(Гытҗа үфлейәр) Үфффф!
Гытҗа. (сеңригини йыгрып) Бай-бов, асыл ичиң от билен ялын экен-ов!
(Маманың гулагына юваш) Овадан билен какасындан яңа мениң ичим…
(Мамана үфлейәр) Үфффф!
Маман. Бай-бә, сениң ичиң пүффффф!
Атдан. Эй, хатын, сен гудачылыгы бозҗак болуп отырмың?
Маман. Вай, дүңеленип йӛрен диндугыңа гызыны берҗек болуп дуран
бармы?!
Шахым. Арвахдан болан албассы! Сен гудачылыгы бозҗак болуп
дурмуң?
Гытҗа. Ваей, сениң сӛлитәңи алҗак болуп дуран бармы?
19
Атдан.Эй айяр хелей, мениң Семендерим дүңеленип йӛрен диндук
болдумы инди!
Шахым. Мениң ай ялы гызым сӛлите болдумы инди!
Сахна гараңкыраяр, саз гүйчленйәр, Атдан аялына, Шахым аялына топуляр. Гохгалмагал, гык-бак, мебеллериң шакырдысы, гарасай улы гопгун туряр. Чыра сөнйәр.
Сахнаның өңүнден Маман билен Атдан гелйәр.
Атдан (диш гыҗап). Эй, хардеҗҗал! Би нәме этдигиң болды?!
Маман. Вай, мен азнавур ялы оглума, дипломы ѐк, байлыгы ѐк гызы
алып береринми?
Атдан. Сен хӛкман Семендери Сапа дайыңа гул этҗек-дә!
Маман. Шырлаңгырда хан боландан, Сапа дайымларда гул болсун!
Олар гечип гидйәр. Сахна ягтыляр. Гытҗа җакҗак гүлйәр, Шахым гахарындан
ярылайҗак боляр.
Шахым. Эй, имансыз, ӛз гызың гудачылыгыны бозуп аклың ниреде
сениң?
Гытҗа. Вай, мен Маманың маңкалысына дагы гыз береринми? Хей, мен
Шырлаңгырың шагалына гыз береринми?!
Шахым (дергазап). Гызыңы бермеҗек болсаң, башга бахана гытмы?
Гүл ялы Оваданҗана селки, сӛлите дийип бормы?
Гытҗа. Ваей, йигрими үч яшап, чӛрек япып билмесе, палав биширип
билмесе сӛлите бор-да!
Ички җайда гапының агзында дуран Овадан йүзүни тутуп гидйәр. Шахым аялына
голайлаяр.
Гытҗа (чөвҗейәр). Бол ур, бол урҗак болуп бир гӛр! Бессир шунча йыл
мура-мугт урлуп йӛреним!
Шахым (награ дартяр). Эй, Аллам, мен сени депәме гӛвхер җыга эдип
гӛтердим, а сен… сен башыма чыкып товкы болдуң! Уввв!
Чыра сөнйәр.
Икинҗи перде
Единҗи гөрнүш
Сахнада Семендер, Гайгысыз, Мәтер үчүси.Мәтер гаты пешенели гейнипдир.
Семендер.
Бег
йигитлер,
сӛйгүлилериңизи
Шырлаңгыра
тайынлаяңызмы?
Гайгысыз. Мен темен, Хумайҗан сапагымдыр. Мен хана Хумайҗан
гойнумда чырпынып ятан дерямдыр!
Мәтер. Мен
Зүлейхамың голҗагазындан тутуп,илки никалар
ӛйүне,соңам Шырлаңгыра алып барян!
Гайгысыз (хайран). Эй, эй, сен Зүлейханың элинденем тутямың?
Семендер.Сен Хумай билен пынханда душушаңда матал айдышяңызмы
я чигит чигитлейәңизми?
Мәтер(Семендере гӛз гыпып Гайгысызы ойнаяр).Вәх,алҗак харыдыңың
хилини барлап гӛрмән,ысгап гӛрмән,дадып гӛрмән ӛйленмек бормы!
Семендер (башыны яйкап). Семендер, Семендер Шырлаңгыра гелниң
билен диңе сен гитмели борсуң-ов!
20
Мәтер(Гайгысызы ойнаяр).Гайгысыз,гызларың аклы шар гара
гӛзлеринде боляндыр! Ынха,маңа бак: шейдип җалайҗа гейнип,гызлары
гӛзлеринден авламалыдыр!(ӛзүни гүҗеңлейәр) Гызлар нәме дийип
гымматбаха алтын-гӛвхер ысыргалары гулагына дакярлар! Гайгысызҗан,олар
ел салгы берйәр! Гызлары гулагындан авламалыдыр! Сүри-сүри вадалары
пайрадыбермелидир!
Гайгысыз.Эй,пекге,сен маңа нәдип сӛйүшмәни ӛвредип дурмуң?!
Мәтер.Мен нәме самсыкмы? Мен саңа айдып ӛзүм ӛвренйән!
Семендер(башыны яйкаяр).Хай,Семендер хан,Шырлаңгыра еке ӛзүң
гитмели болупсың-ов!
Мәтер (сола бакып). Эй, гелйәрлер! Семендер, ханы ысыңы-кокуңы алда гӛтерил!... Гайгысыз, сенем самсыклыга сал, алда-мулда, гараз Хумайың
эркини ал! Ёгсам Шырлаңгыра Семендер икимиз гитмели боляс-ов!
Семендер икиси гидйәр, Хумай гелйәр, ол газаплы гөрүнйәр.
Гайгысыз. Хумай! Хумайым, мен сенден ӛйкелейән. Ынха, шейдип
яман ӛй-ке-ле-йән!
Хумай гахарлы, Гайгысыз горкуп ызлайын йөрейәр, Хумай хүҗүм эдйәр.
Хумай. Гайгысыз, мен ким?
Гайгысыз. Сен мениң Хумай гушум.
Хумай. Хумай гушуң меканы кайда?
Гайгысыз. Учмахда.
Хумай. Учмах кайда?
Гайгысыз. Учмах аршы аглада.
Хумай. А сен мени нирәк алып баряң? Я Алланың учмахы
Шырлаңгырда ерлешйәрми? Хумай гушуң месгени инди Шырлаңгыр
болдумы?
Гайгысыз. Хумайым, сен мениң багт гушумсың! Сениң саяң дүшсе
Шырлаңгыр Алланың учмахына айланяр!
Ызлайын йӛрәп бар ярка бүдүрейәр,энтирәп гидйәр.
Хумай. Гайгысыз, билип гой! Хумайың кӛлегеси Шырлаңгыра дүшмез!
Эгер института гирип билмесең, сенем Хумайың саясында саяламарсың!
Гайгысыз.
Хумайым,
бизиң
багтыярлыгымыз,
байлыгымыз,
белентлигимиз Шырлаңгырдан башланяр!
Хумай. Шырлаңгырдакы багтыярлыгы, байлыгы, белентлиги башыма
япайынмы!
Олар гидйәр, Зүлейха агламышлап Мәтере хүҗүм эдйәр,Мәтер ызлайын басып
гелйәр. Зүлейха чына беримсиз оюн биле.
Мәтер. Зүлейха, сен кемиш-кемиш эдип аглаҗак болямың?
Зүлейха. Вай, мен агламан ким агласын!
Мәтер. Хә?
Зүлейха. Сен Шырлаңгыра гидйәңмишиң. Мен болса хамыр югруп нан
япып билемок-да.
Мәтер. Пахай, Зүлейха, мен гӛмме чӛрек биширерин.
Зүлейха. Мен нахар-шорам эдип билемок-да.
Мәтер. Мен гӛмме ишлекли биширин.
21
Зүлейха. Мен гейим-геҗимем ювуп билемок-да…
Мәтер (сынлаяр). Сен нәме эдип билйәң?
Зүлейха (мүйнли). Мен сессиз аглап билйән.
Мәтер. Ене нәме эдип билйәң?
Зүлейха. Сесли аглап билйән.
Мәтер. Ене нәме эдип билйәң?
Зүлейха. Гыгырып билйән, сӛгүнип билйән, агладып билйән!
Мәтер. Хах-хах-ха. (юваш) Зүлейхам, мен гүндизине депәмден гум
совруп ишләрин, гиҗе нан япарын, нахар эдерин, кир юварын, галан ишлерем
битирерин!
Зүлейха. Вай, сен гүндиз депәңден гум совруп, гиҗеде омадаклап
(гүлйәр) кир ювсаң, мүңедекләп хамыр югурсаң, башыңа яглык оранып чӛрек
япсаң гул борсуң-да!
Мәтер. Мен гул болҗак! Мен Зүлейха периниң гулы болҗак!
Зүлейха (бирден гахарланып гыгыряр). Ай акмак! Ай тентек! Ай телбе,
хей Зүлейха пери гулы сӛерми?
Олар сахнаның төрүне чекилйәр. Хумай, ызында Гайгысыз гелйәр.
Гайгысыз. Ханы сен маңа «ӛлсем, ериңки, ӛлмесем сениңки» дийип әхт
эдйәдиң-ле! Ханы сен маңа «яшасак-да билеҗе яшарыс, ӛлсек-де билеҗе
ӛлерис» дийип, вада берйәдиң-ле!
Хумай. Йӛр, билеҗе Ая чыкып мавы бошлуга ӛзүмизи оклалы! Эмма
Хумай сениң ызыңа дүшүп Шырлаңгыра гидер ӛйтмегин, себәби
Шырлаңгырда яшайыш ѐк! Акыллы адам ол ере гидип ӛлмезем!
Олар сахнаның төрүне чекилйәр, өңки тертипде Зүлейха билен Мәтер гелйәр.
Мәтер. Ханы сен маңа «Сен тӛрүмиң ханы, кӛңлүмиң солтаны
диййәрдиң-ле!»
Зүлейха. Элбетде, сен тӛрүмиң ханы, кӛңлүмиң солтаны! Эмма акыллы
адам Шырлаңгырда ханам болмаз, солтанам!
Мәтер (хайран галяр). Вай, инди сен мениң бейләме гечҗегем дәлми?
Зүлейха. Сениң бейләңе Гӛроглының Гыратыны огурлан Зулман
кемпир гечсин!
Мәтер. Ай, онда мен сениң бейләңе гечәймейәнми?
Зүлейха санаҗы билен уряр.
Хумай гелйәр, ызындан Гайгысыз. Хумай җакҗаклап чына беримсиз гүлйәр.
Хумай. Мен саңа айтмадыммы Мәтериң аласамсык дийип?!
Зүлейха. Мен саңа айтмадыммы Гайгысызың дири самсык дийип!
Хумай. Сен ювмарлап айдан экениң-ә! Гайгысыз башыңы сатын алып,
ер гутарянча гачмалы самсык экен!
Зүлейха. Мәтер болса ер гутарянча ковалап урмалы самсык экен!
Хумай Мәтере хүҗүм эдйәр.
Хумай. Ай, акмагың акмагы! Зүлейха пери ялы гыза ашык болан йигит
Сейшел адаларыны сатын алып, Зүлейха перини хан эдйәндир!
Зүлейха Гайгысыза хүҗүм эдйәр.
Зүлейха. Ай, тентегиң тентеги! Хумай перә ашык болан йигит Гавай
адаларыны сатын алып Хумай җаны солтан эдйәндир!
Хумай. Бизиң аласамсыкларымыз…
22
Зүлейха. …дири самсыкларымыз…
Хумай. …Семендер ялы сӛлитәниң ызына дүшүп…
Зүлейха. …бизи Шырлаңгырда гарабаш эйлеҗек, гул эйлеҗек…
Хумай. …бизи Шырлаңгырда эшек кимин ишледип ат-абрай алҗак!
Зүлейха. Чау! Шырлаңгырың шагалларына салам айдарсыңыз!
Хумай. Чау! Шырлаңгырың сыртланларына салам айдарсыңыз!
Олар җакҗак гүлүшип гидйәр, Мәтер шок боляр, Гайгысыз хашлап агыр дем аляр.
Саз…
Мәтер. Охо-хо-хо… Гызлара нәм болдай?
Хумай билен Зүлейха пердә дуланып олары сынлаяр.
Гайгысыз. Хам-хыял кӛшгүмиз сынды…
Мәтер. Зүлейха гитди… Җигерде җаным гитди… диним-иманым
гитди…
Гайгысыз. Сүйҗүҗе, оваданҗа дүйшүмиз йыртылды…
Мәтер. Мен саңа Зүлейха гитди диййән! Хумай гитди дийййән!
Гайгысыз. Гитселер гидип гечсин! (Мәтер гитҗек боляр, Гайгысыз
голундан тутяр) Саклан! Ызындан барып ялбардыгың, Зүлейха гылавланар,
ӛҗүгер! Ызындан гитмесең, кӛр болуп ӛзи гелер!
Мәтер (мөлерйәр). Сен нәме озал гыз болуп гӛрдүңми?
Гайгысыз. Ышкың ѐлы шейле! Хич зат болмадык ялы аркайын яшабер!
Мәтер. Ай, акмак, җан Зүлейхада гитди! Мен җансыз нәдип яшайын?!
Мәтер гитҗек болуп дызаяр, Гайгысыз даяв, гойбермейәр.
Гайгысыз. Шумат дагы бардыгың багтың ятяр! Зүлейха сени гул эдйәр!
Мәтер. Ай, акмак! Мениң максадым, матлабым Зүлейхаҗана гул
болмак-да!
Гайгысыз. Гызлар гулы сӛймейәр!!! Мәтер, эркек бол!
Мәтер (гыгыряр). Ай, маков, Зүлейхадан айрылып эркеклиги башыма
япайынмы мен?!
Гайгысыз. Шырлаңгыр нәме?
Мәтер. Шырлаңгыр күдүмиң кайына гитсин!
Гайгысыз. Сӛз нәме? Әхт нәме?
Есер Мәтер гызларың гизленип дураныны аңып,увлап айдыма башлаяр:
Ай гитди! Вай,гитди!
Гитди,сӛвер яр гитди!
Галам гашы яй гитди!
Зүлейха,Хумай гитди!
Гүндиз гӛкден Гүн гитди,
Гиҗе гӛкден Ай гитди!
Ер аллей,ер алды,ак маңлайым гарал-дей!
Гайгысыз.Бай-бов! Зүлейха гитди дийип дәлирәп дурмуң?!
Мәтер.Мунданам бир дәлилик бормы? Буҗагаз энтек яңы гириши!
Гайгысыз.Мәтер,ханы бес эт!
Мәтер.Ай,доган,сениң йитирйән задың ек! Хумай гитсе,сениң бай эҗең эртир
гуда болуп Хумайҗаны саңа алып берйәр.Маңа болса эҗем: халашян гызыңы
алып билмесең,мүҗеррет ӛтерсиң диййә! Какам болса: Зүлейханы голуңдан
23
гидирдигиң ӛйден гүмүңи чекерин диййә! Инилеримем ага фиктивнем болса
ӛйлен-де ӛңүмизден айрыл дийип дызашып дурлар!(ювашлык билен)
Акмак,сенем увла! Гызлар гизленип бизи сынлап дурлар!
Гайгысыз.Бес эт,Мәтер!
Мәтер (келлесини тутуп увлаяр). Уввв! Гайгысыз, гардашым, җүмлеҗахан бир яна, Зүлейха бир яна! Озалам мен оны зордан ырыпдым, зордан!
Мен Зүлейханы йитиренимден… Уввв! Уввв!
Гызлар гүлүшип гидйәр.Гайгысызондан би хабар,ол бирден башга адама өврүлйәр!
Гайгысыз. Эй, пекге, нәме увлап дурсуң! Гызлар гитди, гызлар! Йӛр,
Хумайдан айрыланымдан!... Уввв! Уввв!
Ол Мәтериң голундан тутуп уграяр, өңлеринден Семендер чыкяр.
Семендер. Сакланың, достлар сакланың!
Гайгысыз. Семендер, ѐк бол ѐлумыздан!
Семендер. Гызларың гиден ери болмаз! Сӛйгиниң эшрети айралыкдан,
ахы-пыгандан аңырдадыр! Дурмушың байлыгы, багты азапдан, гүзапдан
аңырдадыр! Ынсан белентлиги болса… би дуран пес ериңизден гӛрүнмейәр!
Бейге галың, достлар бейге галың!
Мәтер. Семендер, сен хәзирликче пелсепе отарып, Шырлаңгыра
болсады билен кәшкәди экибер!
Олар гидйәр, Семендер башыны яйкап гидйәр.
Секизинҗи гөрнүш.
Башлык Семендериң кагызларыны еке-еке окап, үнсли сынлаяр. Ол хамана өзи билен
гүрлешйән ялы гүрлейәр.
Башлык. Шырлаңгыр… Мүлк – мейилнама… Огул, сен Шырлаңгыра
барып бир гӛрдүңми?
Семендер. Арада Шырлаңгырда үч-дӛрт гүн дынч алдык, айландык.
Кейик ковалап йӛрен ики саны вагшы моторлыны тутуп, полисия табшырдык.
Башлык Семендери ичгин сынлаяр.
Башлык. Шырлаңгыр… Яшыл язларың яйласы! Язда барсаң
дурналарың, губа газларың яйласы! Тутуш бир этрап ачып болҗак яйла!
Шырлаңгырда сиз нәме экҗек боляңыз? (йылгыряр) Гӛзүңе сӛвейин
Шырлаңгыр түйс болсады экип, кәшкәди алып, бай болуп йӛрмели ердир!
Семендер. Мәммет ага, биз Шырлаңгырда адам башына бәш гектар
үзүм, бәш гектар говача, шонча-да мивели баг экҗек!
Башлык. Бәш гектар үзүмиң гыркымыны оңарсыңыз… отагынам
оңарсыңыз диели, йӛне онча гектар үзүме йүз мүң сүтүни ниреден
тапарсыңыз?
Семендер. Мәммет ага, мейилнаманы долы окасаңыз хеммеси
гӛркезилендир. Биз үзүми агзы гиң чуң җояларда экерис, йыл бойы яган
ягыш-гар гӛни үзүмлериң дүйбүни сувлар. Йылда үзүм багымызы шор сувдан
бир я икиҗе гезек суварыс. Җоялардан сув агдармасаң, отаг болмаяр! Атам
пакыр «Үзүм диениң гарпыз ялы бир затдыр, биярасыны ере гойберсең,
хасылы кӛп гетирер, хич хачан совук урмаз! Үзүм гарпызың битйән сувсуз
чӛлүнде-де битйәндир» диерди.
24
Башлык. Семендер, мениң келләми агыртма! Ханха, эҗеңиң башарман
ташлан бир гектар ери бар, гит-де экибер!
Семендер (айгытлы кешбе гирйәр). Мәммет ага, Гарагумуң
ортарасында Җейхун ялы Терең деря чекдик! Мен ики йыл Алтын асыр
деряның гурлушыгында эксковатор сүрдүм. Деряның ики кенарам гӛзетимсиз
яйлалардан, дүзлүклерден долы. Биз Гарагумы гүлзара ӛвүрҗек, биз ӛмрүмизи
топрага багш эйлеҗек, биз топрак билен багрыны бадашдыран мүлкдар
болҗак дийип дурус!
Башлык оны довамлы сынлаяр.
Башлык. Сиз болаңызда кимлер боляр?
Семендер (ере бакяр). Гелинлигим икимиз.
Башлык (гең галып). Гелинлигиң ким?
Семендер. Декабрда тойда гӛрерсиңиз.
Башлык (кейипли гүлйәр). Хах-хах-ха! Ӛйлен, ӛйленен гүнүң, пикириң
үйтгәр! Онсоң сениң гӛзлегиң Шырлаңгыр яйласы дәл-де, яш гелниң язлагы
болар!
Семендер. Ёк, пикирим үйтгемез!
Башлык. Декабрда үйтгемесе, томусда үйтгәр… Гарагумың оррук
ортасында түркмен томсуның җокрама ыссысы салкынҗак җайларда бичилен
планы үйтгедип гойберйәндир!
Семендер. Маңа ынанайың, мениң пикирим үйтгемез!
Башлык. Шырлаңгыр мундан сегсен бәш километр. Томус гурат
машында ики сагатда барып боляр. Сен оңа нәдип гатнарсың?
Семендер. Биз Шырлаңгырда җай салып яшаҗак.
Башлык (геңленйәр). Икиҗигиңизми?
Семендер. Адам ата билен Хов эне уллакан дүнйәде ики болуп
яшапдыр-а!
Башлык. Семендер! Семендер! Обадан яныңа екеҗе ѐлдаш тап! Мен
саңа мүмкин болан, мүмкин болмадык әхли кӛмеги эдйән! Эмма ѐлдаш
тапман гечәерсиң!
Гайгысыз гөчгүн билен җая гирйәр, Семендериң гөзи ачыляр.
Гайгысыз. Кака, мен Семендериң ѐлдашы!
Башлык оглуны сынлап хайран галяр.
Башлык. Сен?... Хах-хах-ха. Ханы сен арада шу йыл хӛкман окува
гирйән дийип эҗеңе сӛз берип дуран ялыдың-ла?..
Гайгысыз. Ондан бәри пикирим үйтгеди.
Башлык. Оглум, мен сениң ѐкары билимли болмагыңы ислейән…
Гайгысыз. Эҗемем билим алмагымы, сен ялы башлык болмагымы
ислейәр. Кака, мен айгытлы нетиҗә гелмек үчин кӛп ойландым. Кака, кака сен
ынха йигрими йыл бәри башлык. Сениң башлыклыгың зерарлы мен ярым
етим улалдым. Сен мыдама гара даңдан ише гидйәң, мен сүйҗи укудакам
ишден гелип эҗем айтмышлайын, агзың чӛрекли уклап галяң, эмма ханы
сениң шонча йылда газанан байлыгың? Ховаланып дуран җайымыз ѐк,
малымыз ѐк, хатда сениң кәренде ериңем ѐк, сен маңа нәме мирас гойҗак?
25
Башлык. Оглум, мен обама, юрдума, Ватаныма гуллук этдим! Менден
саңа улус-илиң хорматы мирас галар!.. Огланлар, сиз Алтын асыр дерясының
гурлушыгында ишледиңиз, харбы гуллыгы тамамлап гелдиңиз. Сизиң
гурсагыңызда яшлык хыҗувы җош уряр! Сизиң калбыңызда галкынян Ватана
буйсанч, беркарар Дияра сӛйги хейҗана гелйәр! Яш башыңыздан ӛзүңизи
гӛркезип, ат-абрай алмак пикириңиз албай булаяр!.. Романтика! Яшлык
гӛчгүни!.. Эмма романтика бир зат, дурмуш башга зат!
Гайгысыз. Кака,бизе ынан! Кака,бизе ругсат бер!
Башлык. Кӛшеклер, сиз окув дийип, гуллук дийип үч-дӛрт йыл бәри
обада болмадыңыз. Мундан үч йыл озал Алтын Асыр акабасы Шырлаңгырың
деңинден гечди. Үч йылда мен обада ниҗе ѐла маслахат этдим, ниҗе ѐла
йыгнак гечирдим, Шырлаңгырда учмах гуруп болҗакдыгыны ынандырдым,
эмма Шырлаңгыра гидип экин экҗек екеҗе адам тапып билмедим!
Семендер. Мәммет ага, адамлар илкинҗи әдим әтмәни кын гӛрйәр,
халыс эндик эден яшайыш йӛрелгесини үйтгетмәни халамаяр. Сиз
кәрендечилериң маслахатыңда Шырлаңгыры ӛзлешдирмәге зарпчы яшлар
топарыны
дӛредйәс,
он-йигрими
адамы
сайлап
алдык
дийип
гӛрүң…Психологияның кадасы боюнча үстүңиз басгы болаймазмы…
Саз гүйҗейәр, Семендер теклибини айдып башлаяр, башлыгың йүзүне йылгырыш
чайыляр.
Докузынҗы гөрнүш.
Гытҗаның өйи. Хумай сессиз ярым-яш аглаяр. Зүлейха бирде кемиш-кемиш эдип
аглаҗак боля, бирде оюн эдйән ялы, бирден чыны ялы. Овадан олары сынлап дур.
Зүлейха. Хернә сени ерлер ювутсын-да Семендер!... Хумайҗаны
агладып… алан гызың албассы, гайын энең аждарха болуп чыксын-да!
Овадан /йылгыряр/. Бей, овадан аглашып, овадан гаргаяңыз-ов!
/кинниван видеокамераны алып олары сурата дүшүрйәр/. Янгынлы ышкдан
ядыгәрлик! Зүлейха, сенем агла!
Зүлейха. Хумайҗаның катра-катра гӛзяшлары йүзүңден готур болуп
чыксын-да Семендер! Худайым саңа бир гӛзи шуллы, бейлекиси гүлли, эңеги
гыллы гызы ѐлдаш этсин-дә! /Ол пулемѐт атан ялы херекет эдйәр/ Та-та-та!
Та-та-та-та! Хернә мүҗеррет ӛтесиң-дә Семендер! Та-та-та-та-та-та!
Овадан /йылгыряр/. Та-та-таң нәме гыз?
Зүлейха янына барып гулагына пышырдаяр.
Зүлейха. Хапарак… пайышырак гаргышларда гыз.
Овадан. Улыгыз халыңа шейдип гаргап йӛрмек бормы гыз?
Зүлейха /өр-гөкден гелйәр/. Гаргышмы шулар? Буларданам гаргыш
бормы? Мен-ә йӛне Хумайҗаның йүреҗиги кӛшешер ялы оюн эдип гарган
болян. /янына барып ювашҗа/ Мен гахар эдип гаргайсам екеҗе җүмледе
Семендери какындырып-силкиндирип ташлаян! Вай, вай, мен нейләйин-эй…
/чынаберимсиз аглан боляр/
Овадан. Зүлейхаҗан, агламасана!
26
Зүлейха. Вай, мен нәдип агламайын?! О неҗис Семендер зерарлы
Хумай Гайгысыздан, Гайгысыз Хумайдан айрылды. Гайгысыз билен Хумайың
ышкы-ха ӛлди, Мәтер икимизиң сӛйгимиз болса ренемасияда ятыр! Бу гүн
ӛлҗегем, эрте ӛлҗегем белли дәл! Семендер, Семендер Шырлаңгырда газан
илкинҗи чукурың… /айнап Хумая гөркезмән йылгырып, ойнаяныны билдирип/
Гүв-гүв-гүв! Гүммүр-гүммүр-гүммүр-гүв! /Топ атяның херекетини эдйәр/
Гүв-гүв-гүммүр-гүв!...
Овадан. Гүммүр-гүвүң нәме?
Зүлейха /Хумая гөркезмән йылгыряр/. Тәзе-җе им-порт гаргышлар!
Овадан. Гайгысыз билен Мәтер сизден гечип Шырлаңгыра гидйән
болса, оларың сӛйгүси сӛйги дәлдир! Эгер сиз Гайгысыз билен Мәтер
Шырлаңгыра гидйә дийип олардан гечйән болсаңыз, онда сизиң сӛйгиңиз
сӛйги дәлдир!
Зүлейха /өр-гөкден гелйәр/. Вай, бизиң сӛйгимиз сӛйги дәлмишми?!
Хумайҗан ханы шу гырнага хүнүбирян аглап гӛркезсене!(довамлы
агламышлап увлаяр) Хей,сӛймейән гыз шейдип увлап билерми?!
Овадан. Семендер…
Зүлейха /алланичикси гыгыряр/. Гайдып шол некгендәниң адыны
тутуҗы болайма! Үфффф! Ады йитмишиң адындан орта асырың ысы күкәп
дур! Пүфффф! Ады гурамышың адындан гадым хүҗрелериң ысы күкәп дур!
/Овадан сынлаяр/ Гыйв, гыйв, Семендере гаргасам сениң йүзүң агарыпгӛгерип дурла…
Овадан /уяляр/. Гоявери гыз…
Зүлейха Хумайың голундан тутуп Оваданың янына элтип гошарындан тутдуряр.
Зүлейха. Ган дамарындан хүшгәр тут! Хәзир мен гаргайын вели! /Ол
Овадана ичгин середип/ Семендер, Худайым сениң маңлайыңа кел гызы, кӛр
гелни язан болсун-да ылайым! Нәдйә, дамарында ганы чабаланярмы?
Хумай. Зүлейха, саңа оюн-томаша герек.
Зүлейха Оваданың гошарындан тутуп сынлап дуршуна гаргаяр.
Зүлейха. Семендериң халашып йӛрен гызыны эҗеси зор билен гаррыгурта дурмуша чыкарсын-да ылайым!... Вай, би гырнак Семендери сӛййә!
Сӛййә!
Овадан. Гойсана гыз…
Зүлейха. Хәзир…Хәзир… /Ол Овадана ичгин бакып, пулсыны сыпдырман,
Оваданың гулагына пышырдап башлаяр, Овадан йылгыряр/ Сӛййә, Овадан Семендери
сӛййә!
Хумай. Хей Овадан Семендери сӛерми?!
Зүлейха. Сӛййә, сӛййә, Семендери сӛййә!
Овадан. Менми?
Зүлейха. Хава сен!
Овадан /җакҗаклап гүлйәр/. Гызлар, гызлар, мен Сӛйгиден бейик,
Багтдан овадан! /овсуняр/ Хей мен халашып, сӛйүшип дурмуша чыкҗак
түркмен гызына меңзейәнми?!
Зүлейха. Эгер сен бизи хиҗрана сезевар эден Семендери сӛйәйсең…
27
Овадан. Зүлейха, гаргама гыз! Гаргышың ярсы ӛзүңе гайдып
гелермиш…
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Sahawat derýasy - 3
  • Parts
  • Sahawat derýasy - 1
    Total number of words is 3662
    Total number of unique words is 2016
    2.7 of words are in the 2000 most common words
    7.4 of words are in the 5000 most common words
    11.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 2
    Total number of words is 3713
    Total number of unique words is 1901
    2.9 of words are in the 2000 most common words
    8.1 of words are in the 5000 most common words
    12.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 3
    Total number of words is 3681
    Total number of unique words is 1944
    2.8 of words are in the 2000 most common words
    8.0 of words are in the 5000 most common words
    12.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 4
    Total number of words is 3779
    Total number of unique words is 2025
    2.7 of words are in the 2000 most common words
    7.8 of words are in the 5000 most common words
    11.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 5
    Total number of words is 3710
    Total number of unique words is 1917
    2.9 of words are in the 2000 most common words
    8.0 of words are in the 5000 most common words
    12.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Sahawat derýasy - 6
    Total number of words is 1761
    Total number of unique words is 990
    4.8 of words are in the 2000 most common words
    12.2 of words are in the 5000 most common words
    17.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.