Sahawat derýasy - 1

Иң соңкы вариант! Дашогуз театры үчин!
Нобатгулы РЕҖЕБОВ
«Гарашсыз Түркменистаның гудратындан дөрән
Алтын асыр көли, узынлыгы 2500 км. болан шор сув
акабалар улгамы экеранчылык ерлеримизи шорлашма
дердинден халас эдип, тутуш Гарагумуң флорасыны,
фаунасыны дүйпгөтер өзгердер. Өри мейданлары
сувлуландырып малдарчылыгың, экеранчылыгың
өсмегине гиң ѐл ачар. Гарагум чөлүниң ичиндәки
дүзлүклерде такырларда баг-бакҗа бүренип отуран
обалар, шәхерчелер дөрәр.»
Түркменистаның Президенти
Гурбангулы Бердимухамедов
Сахават дерясы
(романтики томаша)
Ашгабат – 2011 й.
1
Гатнашянлар:
1. Семендер –
2. Овадан –
3. Гайгысыз –
4. Хумай –
5. Мәтер –
6. Зүлейха –
7. Атдан – Семендериң какасы – ферма мүдири
8. Маман – Семендериң эҗеси –
9. Шахым – Оваданың какасы – механизатор
10. Гытҗа – Оваданың эҗеси –
11. Башлык – Гайгысызың какасы –
12.Мейдан ага—чарва
13.Гарабай ага--чарва
Семендер, Гайгысыз, Мәтер дүрли вагтларда Алтын асыр
дерясының гурлушыгының биринҗи тапгырында ишлән яшлар.
Көпчүлик:
Бекге, дызмач, муртлак, кӛселеч яшулы…
Вака бизиң шу гүнлеримизде Җәчдепе обасында болуп гечйәр.
2
Биринҗи перде
Биринҗи гөрнүш.
Дияр хакда, Гарагум хакда гөчгүнли айдым билен сахна ачыляр. Гөзетиме ченли
шыр-такыр. Сагда үмезләп Шырлаңгыр белентлиги гөрүнйәр. Эллери капасалы Семендер,
Мәтер, Гайгысыз айдым айдып сахна гелйәрлер.
Гарагумум,
гӛз-гуванҗым,
буйсанҗым,
Түркмениң рысгалдан долы сачагы!
Вах, сен бизиң сӛйгимизи дуйсаңдың!
Берекедиң, сахаватың сакасы!
Шаглап гел-эй ак җаласы язларың,
Эйләп гел-эй Гарагумум ләлезар!
Ватан, сенден эзиз,
Сенден мукаддес
Аршың-күрсүң арасында нәме бар?!
Семендер (буйсанчлы, небсевүр сынлап). Ынха, достлар муңа
Шырлаңгыр дүзлүги диерлер! Анха агдарылып-дүңдерилип акып ятан болса
Алтын асыр дерясы! Гайрадакы үмезләп гӛрүнйән Шырлаңгыр белентлиги!
Шырлаңгыр, сен бизиң месген-меканымыз борсуң!
Мәтер. Пах-пах, йӛне кӛңүл гушуңы гойберип, гӛвүн йүвүрдип
отурмалы дүзлүк экен-ов!
Семендер. Шырлаңгыр яйласы арзув-хыялыңа перваз урдурып,
хыҗувыңы, хыруҗыңы хейҗана гетирйән ердир!
Гыйгысыз. Огланлар, айдалы, шу йыл багтымыз чүвүп, окува
гирдигем-дә, ене бәш йылдан бизиң дипломымыз болар, эмма Шырлаңгырда
экин экип башласак, бәш йылдан бол хасыл берип дуран бәш гектар үзүм
багымыз, бәш гектар говачамыз, чарбаглыгымыз болар! Йигрими-отуз дүе,
йигрими-отуз сыгыр, доварларымыз агар-дӛнер йӛрер!
Семендер. Ене бәш-он йылдан гӛзетиме ченли дүзлүк үзүмдарчылыга
ӛврүлер! Селеңләп отуран Шырлаңгыр белентлигинде писсе, хоз, инҗир, нар
токайы үмүрсин атар!
Гайгысыз. Бизиң
байлыгымыз, бейиклигимиз,багтыярлыгымыз
Шырлаңгыр яйласындан башланар!
Мәтер. Эй-хо, ханха үзүмчилигиң ичинден салланып сейкин басып
Зүлейха перим гелйәр!
(Йылдырым чакып гӛк гүрлейәр)
Гайгысыз (Мәтере дегсинип).Эй,ханха чынарлыкда Хумайым танс
ойнап айдым айдяр!
Мәтер. Бәй-бә, о дүегушлара, токлытайлара, тавус гушлара
серетсеңизләң!
Семендер билен Гайгысыз гөз үмлешип Мәтере дегсинйәрлер.
3
Семендер. Бәй-бә, Шырлаңгырдан инип гелйән пиллере, керклере,
шахбурунлара бакың-эй!
Гайгысыз. Илерки оҗарлыкдан чыкып гелйән гаплаңлара, ѐлбарслара
бакың-эй!
Мәтер. Эй, эй, эййәм хыяллар дүнйәсинден чыкып, фантастикада
кӛрүңиз бармай?!
Гайгысыз (гахарланяр). Мениң ѐлбарсларым фантастика болдумы
саңа?
Мәтер. Эгер шол ѐлбарсларың Зүлейха перими горкузайса…
Гайгысыз. Эгер Зүлейха мениң ѐлбарсларымы горкузайса нәме…
Мәтер. Мен сизиң үзүмчилигиңизе бир сүри бениҗан билен керкгердан
гойберйән!
Гайгысыз. Бениҗан билен керкгерданың нәмай?
Мәтер (хашлаяр). Хезрети Магтымгулы атам, би пекгәңе бениҗаның
динозавр, керкгерданың крокодилдигини айдып гойбер!
Семендер. Достлар, гӛвүн йүвүрдип, арзув-хыяллар дүнйәсине гарк
болсаңызлаң! Датлыҗа, сүйҗүҗе, хесерлиҗе арзув-хыяллар ышкымы
түвелейледип, дүнйәми хейҗана саляр!
Гайгысыз. Арзув-хыяллар нәхили датлы, ничик леззетли! Шол арзувхыяллары дурмуша гечирмегиң ненеңси аҗайып болҗакдыгыны, хей гӛз
ӛңүне гетирип билйәңизми?!
Семендер. Шу овадан яйлада учмах ялы ләлезар, багзарлык дӛредип
билмесек…
Гайгысыз. Шу овадан яйлада арзув-хыялларымызы гӛгердип гүлгүзарлык дӛредип билмесек…
Мәтер. Шу овадан яйлада ялканып Хыдыр ата душмасак, бизиң адам
болмадыгымыздыр! Эхе-хей, Хыдыр атам, эхе-хей…
Йылдырым чакып, гөк гүммүрдейәр, ызлы-ызына.
Гайгысыз. Гӛрйәңизми, бизе буйсанып гӛгем гүрләберендир!
Мотоциклиң эйменч җыррылдысы үчүсиниңем хыял дүнйәсини йыртышдырып
гидйәр. Огланлар серпмеден гайдан ялы. Гайгысыз ылгап сахнадан чыкяр, онуң моторының
сеси.
Семендер. Эй! Эй! Дерядан гӛтерлен гушлара середе-эй! бәй-бә! Алтын
асыр дерясы асыл дүнйәниң гуш базары болупдыр-а!
Мәтер. Эй, Алла, шулар ялы овадан дүнйәни ярадып, шейле вагшы
харамзаданы нәме дийип дүнйәңе гетирйәң!
Семендер. Энеси яламадык, овадан, җадылы хыял дүнйәмизи вейран
эдип гит-дов!
Мәтер. Шейле эйҗеҗик кейиҗеги аҗал ялы болуп нәдип ковалап
билйәкә?
Моторың сеси голайлаяр. Гайгысыз сыртына депен болмалы, Бекге түвдүрилип,
томаланып, оларың өңүнде ятыр. Гайгысыз оны гаты урупдыр, эндам-җаны гара ган. Ол
гыпҗын-гыпҗын, йөне аглап эллерини далдалап дур.
Бекге. Җан агалар, полисия бериң, басдырың, йӛне урмаң!
Мәтер. Ахав, бедиян чӛлде биз полицияны нирден тапалы!
Гайгысыз Бекгәниң еңсесинден пенҗе уруп гөтерйәр.
4
Гайгысыз. Хол кейиклери, сүлгүнлери, боз мараллары гӛрйәмиң?!
Бекге (горкуп башыны ыраяр). Ё-о-о-ок агалар!
Гайгысыз. Сениң ялы харамзаданың бардыгы үчин о җанаверлер ѐк!
Ханы бейләңе бак! Хол сүри-сүри җеренлери, дүегушлары, тавуслары,
токлытайлары, сайгаклары гӛрйәмиң?
Бекге (аглап). Ё-о-ок агалар.
Гайгысыз. Олары Семендер гӛрйәр, Мәтер гӛрйәр, сен нәме дийип
гӛрмейәрсиң? Себәби инди сен ѐк!!!
Бекге. Вәх, мен ниреде?
Мәтер (чыны билен). Сен ѐк, сен Худайдан нәме үчин дүнйә
гетирилениңи сорамага гитдиң!
Гөк гүммүрдәп, йылдырым ызына йылдырым чакып чабга гелйәр, олар хейҗана
гелип ягша эзилйәрлер.
Гайгысыз билиндәки эсгер кемерини алып, элине долаяр.
Гайгысыз. Ынха, сен яңкыҗа кейиҗек, менем авчы сайят! Гутулсаң,
гүнәңи гечйән! (шарпылдадяр). Гач, кӛпей оглы! (Бекге мөлерип дуряр, ахыры
гачяр). Гач, ганҗык оглы!
Олар ковалашып гидйәрлер.
Семендер. Огланлар Шырлаңгыра аягымыз дүшди! Шаглап гел-эй ак
җаласы гүйзлериң! Ынсың-җынсың, җанлы-җандарың, отуң-чӛпүң багтына
гүвләп гел-эй ак җала!
Мәтер. Пайрап яг-эй аршдан Аллаң рахмеди!
Сахна тамамланып, ортадакы халка айлананда Гайгысыз Бекгәни ковалап ене бир
өврүм эдйәр. Йылдырым, гөк гүммүрдиси, шовхун, чыра сөнйәр.
Икинҗи гөрнүш
Оба медениет өйүнде Овадан, Хумай, Зүлейха. Семендер баряр.
Семендер. Гызлар, салам.
Гызлар. Салам.
Зүлейха гөзлерини мөлерден болуп, хенеге тайынланяр.
Семендер. Нәме мӛлерен боляң? Гуллукдан гелен йигит гӛрмедиңми?
Хумай. А гыз, би дагларың гаясы ялы габарылып дуран ким?
Зүлейха. Ва-ей, обадашың Семендери танаман гӛзүңе не дӛв чалды
сениң?!
Хумай. Вай, күлембике ялы Семендер йылярымда нәдип пил ялы
пыяда болдыка?
Зүлейха. Семендер, гӛзүң айдың! Саг-аман гуллук борҗуңам битирип
гелипсиң! (Хумая) Маман эҗе бир хепде бәри «Семендерҗан Кӛйтендаг ялы
даш ерден саг-аман ӛйүмизи тапып геләйипдир» дийип, бегенҗине сыргынсыргын сырып пишме пайлап йӛр
Хумай (хайран галан боляр). Вай, Амыдерядан аңырдакы Кӛйтендагдан
обамызы тапып геләйдиңми? Магеллан бол-а!
Зүлейха. Семендерҗан сержант болупдыр дийип Маман эҗе той тутҗак
болуп йӛр!
Хумай (аамлыга салан боляр). Сержант боланда нәм боля гыз?
Зүлейха. Сержант - генералдан улурак, капитандан кичирәк серкерде-дә!
5
Хумай. Пәх-пәх, Исгендер Зүлкарнайын бол-а!
Зүлейха. Гӛрха, гуллукда гиҗе-гүндиз түргенлешип, машк эдип,
Семендериң эгинлери чыкын-чыкындыр! Семендер, (гөркезйәр) ханы шейт-де
кепҗебаш болуп мускулларыңы гӛркез!(Семендер отургыҗа чӛкйәр.)
Хумай. Вай, о нерессе аягының үстүнде дуруп билмән гӛрен еринде
чӛкйәр!
(Семендер утанып,атылып туряр!)
Зүлейха.Семендер,ханы элиң үстүнде башшак йөрәп гөркезсене шулара!
Овадан. Гызлар алланәме йигиди ойнап дурмага утанмаяңызмы?
Зүлейха (өр-гөкден гелйәр). Хай, хай Маман эҗемиң оглы ӛзүни
ойнатдырмы? …Ханы Семендер башыңдан айланып салто гӛркезсене!
Хумай. А гыз Семендериң киквандодан гызыл гушагы, теквандодан
гара гушагы, вәгей-вәгей вәквандодан гӛк гушагы бармыш! Ханы Семендер
«кийялап» шулара бир томаша гӛркезсене!
Зүлейха. Бей, Семендер би кадды-каматы билен обамызың гызларыны
ода салар-ов!
Хумай. Ынха, гӛрерсиңиз, Семендер окува гирип Ашгабатдакы
дайысының гызына ӛйленип, гелниниң садык гулы болар!
Семендер. Овадан, сынла, шу гызларың бир-ә мени сӛййә. Я икиңизем
мени сӛййәңизми?
Зүлейха. Тоба, тоба!
Семендер гызларың эллериндәки китаплары гөрйәр.
Семендер (лахлах гүлйәр). Овадан, булара окар дийиб-ә китап бермегин!
Зүлейха билен Хумай мекдебем такал окап тамамландыр! Ынха, дурмуша
чыкыбам не гӛзел ики йигидиң тепбедини окарлар! Зүлейха, бейдип геп ясап
отураныңдан, гит-де эҗеңе чӛрек ясаш! Гӛргүли алтмыш яшап чӛреги ӛзи
япяр! (Гызлар йылгырып уграяр) Зүлейха, чӛреклериң аркасыны газаныңдан
соң бир салым серип гоймалыдыр… (гүлйәр) Хумай, сенем тикин-чатын
ӛврен!... Гыйв, иңңә сапак дакаңсоң узын тарапыны дүвмелидир!
Зүлейха. Пах-пах, полкуң нахар-чайыны, тикин-чатыныны эдени бесбеллидә!
Семендер лахлахлап гүлйәр, гызларам гүлүшип гидйәр.
Семендер. Овадан, сен обамызың иң асыллы, иң акыллы, иң аҗайып
гызы! Сен маңа чының билен гулак гой! Мен сен хакдакы, ӛзүм хакдакы
психологики, физиологики, анатомики маглуматлары җемләп, иң гүйчли
компютере салдым. Икимизиң әхли параметрлеримиз бирек-бирегиңкә
шаплашып дур. Ондан дашгарам серет: мен икиндиниң кӛлегеси ялы узын
хем агаҗет, сен орта бойлы, этли-ганлы; мен кесеви ялы гара, сен кырк
чилләниң гары ялы акҗа; мен гулҗумак, сен иг; мен тархандӛкер, сен
йыгҗамҗа, мен даргурсак гызма, сен деря ялы гиң, икимиз…
Овадан. Вай, сен нәмелери самахыллап дурсуң?
Семендер. Овадан, яшлык адам оглуның ӛмрүниң иң җогапкәрли
мӛвсүми! Биз новҗуван чагымыз ылым-билим йүкүмизи тутмалы! Бир! Бүтин
ӛмрүңе леззет берҗек сӛйгүли кәриңи сайламалы! Ики! Бүтин ӛмрүңе багтыяр
6
этҗек сӛйгүли ярыңы сайламалы! Үч!... (Оваданы сынлаяр) Овадан, мен сени
сайлаян!
Овадан (гахарланяр). Ёк бол ханы неҗис!
Семендер. Овадан, еди гүн пурыҗа: ойлан, пикир кыл, ӛлчер-дӛк! Эгер
багтлы болайын дийсең, эгер бай болайын дийсең, эгер яшайшың леззетини
алайын дийсең… мени сайла!
Овадан. Вай масгара! Гүм бол!
Семендер. Овадан, менем иллер ялы назарымы чархлап огрын-огрын
гарап, сӛййәними дуйдурып билердим. Менем сениң ѐлуңы гаравуллап лак
атып билердим… Йӛне бейтсем, дессине гепчи хелейлериң дилине дүшерис.
Мен болса хатда «Семендер билен Овадан халашямыш» диен гепиң
яйрамагына-да гаршы, себәби сен асылзада машгала! Сен асыллы, акыллы,
мая-маңызлы хакыкы түркмен гызы! Сен сӛйгүден бейик, багтдан овадан!
Мен шейдип акыл-пайхас эсасында идеал дурмуш гурмак ислейән!
Овадан. Оварра бол-а ерчекен!
Семендер. Овадан, гуш дили дийип бир аҗайып дил бар! Ынха, айдалы,
икимиз тӛтәнден душяс, мен сениң хумарала гӛзлериңе майыл болян, сен
болса шол пурсат җабҗын, гыгыр, сӛг! Җораларың Овадан билен Семендер
сӛгүшйәр диерлер, а биз болса илден огрынча… сӛйшерис!
Овадан. Ай, езит, сен нәме йӛне дийҗегиңи дийип дурсуң! Йигренҗи!
Неҗис!
Семендер. Берекелла, гӛрдүңми, гуш дилиңде утанман сӛййәниңи
айдып дурмалыдыр!
Овадан. Мен сени сӛеринми, неҗис! Мен сени йигренйән!
Семендер. Эгер мени йигренйән болсаң, «Семендер, мен сени говы
гӛрйән, сен мениң эзизим!» дий, мен шу пурсатда еңсәми эл ялы эдип
Шырлаңгырдан чыкян!
Овадан. Мен сени йүрегимден йигренйән!
Семендер. Анха, гуш дилине сувара болдуң, Овадан! (эзизләп) Менем
сени түйс йүрекден йигренйән-дә!
Овадан билен Семендериң назарлары душяр.
Овадан (яйданып). Гуш дилинде айдян: Мен сени хакыкатданам говы
гӛрйән!
Семендер (гуҗагыны ачып гыгыряр). Вах мени говы гӛрйәниңи
билйәдим Овадан! Ики ашык-магшук душанында гуш дилиниңем, адам
дилиниңем гереги ѐк. Эй-хо, хумарала гӛзлериң овадандыгыны! Ашыкларың
дили ышк дилидир! Ышк дили болса гара гӛзлердедир Овадан!
Овадан. Чык ханы, мен җайы япҗак!
Семендер. Яп Овадан! Багтың гапысыны ачмалы дӛврүмиз гелди!
Оларың назарлары душяр, овадан саз, чыра сөнйәр.
Үчүнҗи гөрнүш
Кашаң җай. Атдан Түркменистаның улы картасының янында. Төвереги китапдан
долы. Атдан алым ялы картаның бир ерини беллейәр, депдере бир затлар язяр. Маман эҗе
билен Гытҗа чай башында, Семендер чөрек иййәр.
7
Маман. Оглум, ынха, урлуп-чапылып кырк йылда топлан
байлыгымызың ачары! (Ачары берйәр) Атдан байың, Маман байың бар
газананы сеңки. Сен бизиң кӛрпәмиз! Хала Ашгабатда ока, хала гайры юртда!
Ёгсам галың хелейлер «оглум Лондонда, гызым Пекинде окаяр» - дийип, бизи
дагы кепледенокларам инди.
Гытҗа аңырдан гелшине окувчы ялы саг элини гӛтерип гелйәр.
Гытҗа . Менем бир сӛз айдайын-да…
Маман. Ханха, Гытҗа эҗеңем «Оглум Токиода, гызым Ашгабатда
окаяр» - дийип, түвелей болуп түвелейләр!
Гытҗа. Ене бир оглум Ыссамбылда-да окаяр.
Семендер. Кака, сен хепделәп-айлап чӛл-бееванда! Ӛе гелдигиңем
элиңде китап!
Атдан. Чүшш!.. Мен эҗеңден гачып китапларың ичинде букулян!
Маман. Вай, какаңдыр-да. Ӛмрүни бейхуда еле совуряр! Окувы сен ока,
оглум!
Семендер. Эҗе, мен окаҗак дәл!
Маман (алланичигси). Нә-ме? Нә-ме дийдиң?
Семендер. Мен окаҗак дәл!
Маман (оны ичгин сынлаяр). О нәхили окамарсың сен? Нәме дийип
окаҗак дәл сен?! Мен мунча байлыгы атаңың ак гоюн тоюны берейин дийип
топланмыдырын? Олар ялы хепбесиз кепи оюн эдибем айдаймагын!
Семендер. Мен чынымы айдян эҗе!
Маман. Вай, Худайым берипдир саңа берип билен зехинини! Худайым
берипдир саңа Эфлатуныңкы ялы келләни! (глобусың дашында айланып йөрен
Атдана) Гыйв, би хепбесизиң айдып дуран кепини эшидйәмиң?
Атдан (үнсүни бөлмән). Оглум, тә эҗемоглы болянчаң эҗең айданыны
эдибер! Эҗеңиң аңырсы хинди болмалы! Ол хәли-шинди бу дүнйә гелип
гидип, дүнйәниң дүзүнем-чӛвресинем, терсинем, дүрсинем ягшы билйәр.
Семендер. Эҗе, сен мени окадып нәме этҗек боляң?
Маман. Алым этҗек болян! Академик этҗек болян! Ылымы халамасаң
диплом алып ишде ӛзүңи гӛркезип башлык бол, хәким бол, министр бол! Сен
Маманың оглы болуп министр болмасаң ил нәме диер?! Оглум,окап ылым
алсаң говы яшарсың…
Семендер. Мен окаман говы яшасам болмазмы? Эҗеҗан! Мен
ӛйленҗек!
Маман атылып туряр, якасына түйкүрйәр.
Маман. Вай, эҗесиз галҗак хепбесиз! (чекмеден валидол алып дилиниң
астына гойяр) Хей олар ялы болгусыз кепем морта айдаймак бормы?!
Семендер. Эҗе, мениң чыным.
Маман. Хай эргенексиз экленип, эдеп-экрамсыз сакланан дийсе!
Семендер. Эҗеҗан, (йылгыряр) хеммесине сен гүнәкәр! Сен какамы
адам этҗек болуп, маңа эдеп-тербие бермәни унудайдың-да!... Эҗеҗан, инди
менем ӛзүме бир тербиечи гара сачлы молла алҗак!
Маман ики яна ыраң атяр.
Маман. Тоба! Тоба!
8
Гытҗа. Дур, менем саңа тобалашайын! Тоба, тоба, тоба, тоба!
Маман (Семендериң маңлайына аясыны гоюп гызгыныны гөрйәр).
Гыйв, оглуң аталап отуран кепини эшидйәмиң?... Онсоң сен киме ӛйленҗек?
Семендер. Энтек киме ӛйленҗегими билемок. Йӛне отуз биринҗи
декабрда тоюм болар! Ӛйленйән, ӛйденем гидйән!
Маман. Вай, Гайтармыш ата, оглумың аклыны ызына гайтаравер!
(Семендериң алкымына гечйәр) Оглум дагларың арсланы ялы дайыларың
барка, гел-гел какаңа чекәймелими сен?!
Атдан. Хах-хах-ха. Маман бай, оглуң ӛйленип, гелнинем алып сенден
гачҗак боляр! Дана гӛрдүм сени Семендер! Оглум ӛйлен, гелниңем, эҗеңем
ал-да халан ериңе гит! Гелниңе гайын эне, чагаларыңа энеке герек бор!
Маман. Вай, мен гидәйсем алты айда ябаны махлуга ӛврүлерсиң…
йыла етмәнем ӛлерсиң!
Атдан (гүлйәр). Ӛлсемем, ӛз аҗалыма ӛлерин!
Өз ишине гүмра боляр. Маман яңадан от алып башлаяр, онуң гаты чыны.
Маман. Бол түвәм дий! Бол оюн этдим дий! Ёгсам җаҗаҗайлап бир
увларын вели, Шырлангырың шагалларының зәхреси ярылар! (янына барып
ялбаряр). Оглум, җан оглум, деми билен дүнйәни айлап отуран дайыларың
бар! Окува гирдигиң… (Семендериң гулагына пышырдаяр) ӛйәрин! (гаты)
Худайым саңа ибалы ата бермәндир, мен сени бай гайынаталы бир эдейин-дә!
(гыгырып башлаяр).
Атдан оглуна хайпы гелиҗи бакяр, Семендере гөз гыпяр, ясама шатланяр.
Атдан. Тапдым! Эв-ри-ка! Хах-хах-ха! Ынха, гоҗа Архимед, тапаңда
шейдип тапмалыдыр!
Маман (оны сынлаяр). Хә, Архимет, нәмеҗик тапдың?
Атдан (чына беримсиз). Гарагум чӛлүниң астындан деря тапдым!
Маман. Вай, деряң нәме, Гарагумың астында газ океаны бар! Небит
умманы бар!...
Атдан аамлыга саляр, Шахым гелйәр. Ол Шахыма гөз гыпяр.
Атдан. Мен Гарагумуң астындан сүйҗи сувлы дәли деря тапдым! Ол
деря сениң адыңы дакян, Маман! (хиңленйәр) Маман деря, амман-амман!
Маман. Бол тапан задыңы йитир! Дерхал дәли деряңы йитир!
Шахым. Эркек, Архимет!
Гытҗа. (мөлерйәр) Архимәт диййәниң Атамәдиң агасымы-инисими?
Шахым. Китап ызына китап окап йӛршүңе, ахыры бир беланың
үстүнден барҗагыңы билйәдим!
Атдан. (аялына ичякгынч йылгырып). Тапдым! тапдым!
Маман. Вай, хепбесиз, бейле тапакгар болсаң ӛтен йылкы йитен
ӛкүзимизи тап!
Гытҗа. Бейле, тапакгар болсаң Маманҗаның җыгыллыкда йитирен
гапҗыгыны тап!
Шахым. Хелей, Маман билен дессине хошлаш! Атдан Маманам янына
алып тарыха гирйәр! Тарыха!
Маман. Вах, сенем янына алып дәлихана гирсе болмаямы? (дикан
бакяр) Сен зыян тапындыңмы я оюн эдйәмиң?!
9
Гытҗа (зала). Ынха, саңа алланәме дәли! Аялы Маман болса бай
дәлирәр-ә! (Мамана) Маманҗан, багтың бар экен! Атдан тапып дәлирәпдир!
Барҗа йыгнан пулларыңы йитирип дәлирән болса нәдердиң!
Атдан. Маман бай, той бер! Адамзат тарыхында энтек менден улы
ачыш эден ѐкдур! (оглуна юваш) Бар инди ӛйлен-де халан ериңе гидибер!
Эҗең саңа эли дегмез!
Шахым (чына беримсиз). Маман, адамың ериң астындан деря тапяр!
Сен болса бегенмәниң ерине гаргынып йӛрсиң-ле!
Маман (адамсына найынҗар ялбаряр). Вай, зыян тапынайдыңмы?
(гахарланяр) Дерхал тапан задыңы йитир! (гөге эл гөтерип) Эй, Алла мунуң
аклыны аланыңдан… ӛзүни… алавер!...
Атдан. Хей! Хей!
Маман. Вай, ахыр яшымда аталы-огул масгара эдендир-ов!
Гытҗа (юваш). Гыйв, сен Атданың деря тапанына-да ынанямың?
Шахым. Хай, хелей, маңа томаша болса боляр!
Маман (Атдана дикан бакяр). Бол тапан задыңы йитир!... Оглум, сени
окудайын дийип кырк йылкы топлан байлыгымыза какаңы окатмалы болдык
ӛйдйән ахуна-пире!... Айлап-йыллап чӛлде ялңыз каңкап йӛршүне… бир бела
душар ӛйдйәдим-ле!... Вай, ишигайдан, Хыдыр ата душаймалы дәлми сен?!
Ягшызада душаймалы дәлми сен?! Вай, иллерей, вай, нәдейин-эй!
Семендер. Эҗе…
Маман. Эҗелеме! Сен эйлә ятсаңам окадарын, бейлә ятсаңам! Такга
җаның чыкян болса-да Сапа дайымың гызына ӛйленерсиң! Эгер диеними
этмесеңем, увлар-увлар-да ӛләерин! Вай, иллере-эй…
Маман шейтан агысыны эдйәр, Гытҗа-да гыңаҗыны бүренип увлап башлаяр.
Шахым. Сен нәме увлаяң?
Гытҗа. Мен Маманҗана аглашян!
Атдан. Ичиңизден увлашың!
Маман дессине ичинден аглап башлаяр.
Гытҗа. Ваей, элли яшап энтегем әриңден горкуп йӛрмиң гыз?
Маман. Хей, мен әриңден горкҗак хелеймидирин! Мен Атдандан
горкан болян! Ол горкузан боляр! Соңам ярашҗак болуп помбарх алып
берйәр!... Он бәш помбархым бар!...
Атдан. Ай, айяр хатын! Сен мени масгара эдип дурмуң?!
Аялыны урмага зат гөзлән боляр.
Гытҗа. Вай, Атдан, аялыңы урар ялы вагшымы сен?!
Маман. Гытҗа, дегме, гой какыш-кукуш этсин! Соң ярашҗак болуп
поссун алып берйәр!... Еди поссуным бар!
Атдан. Мен саңа поссун гӛркезейин-ле! (Маман гачяр) Дур, поссун
алып берейин!
Гытҗа (аңк болуп адамсына бакып). Вай, вай мен акмагы! Шунча
йыллап мугт урлуп йӛрүпдирин! Вай, вай!Мен мура-мугт урлуп йӛрүпдирин!
Атдан Семендериң янына баряр!
Атдан. Инди бир ай ярым ай эҗеңиң саңа эли етмез! Ӛйленйән болсаң,
чынлабер! (Шахыма) Йӛр гидели!
10
Дөрдүнҗи гөрнүш.
Овадан саз. Чыра яняр. Гайгысыз танс ойнап, айдым айдып Хумайың дашында
первана.
Гайгысыз.
Хумайым сен, Хумайым,
Хем Гүнүм сен, хем Айым!
Ничик җадылы ышка
Душ эйләпдир Худайым!
Гӛвнүм гӛкде пелпелле,
Җебр эйле җаным ал-да!
Ала-ала гӛзлере
Гарап дурмак хыллала! Хыллалла! Хыллалла!
Аху гӛзлең җадылар,
Дидәңден ышк чабырар.
Ләле-ләле леблериң
Шербетинден дадырай!
Гӛвнүм гӛкде пелпелле,
Дердим ал бәри гел-де!
Җаналгыҗы гӛзлере
Җаның бермек хыллала! Хыллалла! Хыллалла!
Йүрегими ода бер,
Ыкбалымы бада бер,
Неркес гӛзлең гүлдүрип,
Ашыгыңа вада бер!
Гайталама.
Гел дердиме довам бол,
Зыбанымда догам бол!
Эй, эйҗеҗик сӛвер яр,
Даг башымда җыгам бол!
Хумай (нәз-керешме билен). Гыйв оглан, сен сүйҗиҗе сӛзлер билен
мени сүйҗи кесел эдйәсиң!
Гайгысыз. Сен мени кеселсиз ӛлдүрйәсиң!
Хумай. Эй, Аллам, биз нәхили багтыяр!
Гайгысыз. Хумайым-сен багт гушы! Сен ышкгушы! сен ышк! сен
сӛйги! Мен саңа ширин җанымы берйән, себәби сен мениң ширин җанымданда эзиз! Эгер сен хем мени сүйҗиҗе җаныңдан эзиз гӛрйән болсаң, ышк билен
алавлап дуран җаныңы маңа бер!
Хумай (сүйҗедип). Гай-гы-сыз!...
Гайгысыз. Хумайым, хәзир икимиз йигрими биринҗи асырың иң
гудратлы, иң җадылы трансплантасиясыны гечирйәрис! (Гайгысыз
гөзлерини юмуп, хесер билен гызың бир голундан тутуп, додагыны гызың
11
леблерине гоймак ислейәр) Хумайым, ханы ләле-ләле леблере леби гоюп
җанымызы алшалы!
Хумай онуң яңагына дөзүмли чаляр. Гайгысызың ялпа гөзлери ачыляр.
Хумай. Утанчсыз!
Гайгысыз (хашлаяр зала). Нәтҗек-дә, эксперимент шовсуз гутарды!
Хумай. Эдеплиҗе болмасаң, хәзир ӛйүмизе гидйән!
Гайгысыз (аклы башындан учуп)Дүнйә бәш гүн – аңямың сен,
Нә леззетден ганямың сен?
Нәзлим маңа вада берәй,
Нәме гарып галямың сен?!
Хумай. Хош!
Ол тасанып уграяр, Гайгысыз өңүне гечип ялбарып, найынҗар бакып саклаяр.
Гайгысыз. Дуравери, Хумайҗан дуравери! Сен бир аршы агланың
хесерлиҗе, ширин-шекерлиҗе, җадылы Җейла гүли-дә! Ысгап гӛрейин
дийдим-дә! Сен бир учмахың гудратлыҗа, сүйҗүҗе мивеси-дә, дадып гӛрейин
дийдим-дә! Хурмайы ал яңакларыңа, ләле-ләле леблериңе эменип дамак
болайдым-да!... Хай, ене Маман эҗеме дамагымы басдырмалы болдум-да!...
Хумай (йылгыряр). Билйәмиң, мен нирде дурун?
Гайгысыз. Сен мениң янымдаҗык дурсуң.
Хумай. Ёк, мен тойдан аңырда дурун! Җейла гүлүң ысы-да, Хумай
гушуң саясы-да тойдан аңырда!
Гайгысыз. Бай-бов, диймек икимизиң арамызда ики йүз етмиш еди гүн,
ики йүз етмиш алты гиҗе ятыр-да! Хумайым, сен маңа вада бер! Сен мениң
ӛли еримде ӛли, дири еримде диримиң? (Хумай овадан йылгырып баш атяр)
Тойдан соң мен нирәк гитсем билеҗе гидермиң?!
Хумай (нәз билен). Сен иңңе, мен сапагыңдырын! Сен ханам, мен сениң
гойнуңда чырпынян деряңдырын!...
Гайгысыз гызың яңагына тумшугыны узадяр, гыз дөзүмли уряр.
Хумай. Акыллыҗа бол, ѐгсам какама айдарын.
Гайгысыз. Ёк, сен акыллыҗа бол, ѐгсам эҗеме айдарын вели, ол сени
кеҗебеләп эртириң ӛзүнде тӛрүмде гондыр.
Икиси гүлүшип гидйәр. Мәтер билен Зүлейҗа элҗирешип гелйәр.
Мәтер (зала). Шуҗагаз пери-пейкериң гӛзүни-башыны айлап бейләме
гечиршиме бир бакың! (гыза дикан йылгыряр). Адың нәме?
Зүлейха. -- Җынҗылбике.
Мәтер.
-- Яшың нәче?
Зүлейха. -- Алты ярым.
Мәтер.
-- Ала-ала гӛзлериң
Отлара салды ярым.
Ләле-ләле леблериң
Җанымы алды ярым.
Зүлейха.
-- Ышка дүшсе арш аглап,
Гара даглар хесерләр.
12
Вах, акмаҗык ашыҗак
Җаның нәмәме деркар?
Мәтер.
-- Зүлей-зүлей, Зүлейха,
Гүлей-гүлей, гүлейха.
Җанымың яны билен
Той йүзүгнем алейха.
Зүлейха.
-- Ай, келесаң, келесаң,
Какма бейдип пелесаң.
Маңа ашык болдугың -Ӛврүлерсиң гула сен.
Мәтер.
-- Сен бир сахыпҗемал-а,
Сачың ойнар шемала.
Огрын гарап шол гулы
Сӛййәмишиң хамала.
Зүлейха.
-- Ширин-шекер иймишем,
Алу-яшыл геймишем.
Вах, мен сени йигренйән,
Сенем мени сӛймүшең!
Мәтер.
-- Ширин-шекер иймиш сен,
Алу-яшыл геймиш сен.
Дилде йигренйән дийип,
Дидәң билен сӛймүш сен.
Зүлейха.
-- Вах, акмаҗык Мәтер сен,
Сени сӛйүп нәдер мен?
Голайыма гелдигиң
Яглы шарпык дадарсың!
Мәтер.
-- Ялкасаң-да ярың мен,
Гаргасаң-да ярың мен,
Кырк гызың галңы биле,
Берей дүнйе барым мен!
Зүлейха.
-- Мен язларың шейдасы,
Мен гызларың Җейласы.
Ышк дерясы -- Зүлейха,
Саңа ѐкдур пейдасы!
Мәтер.
-- Галам гашы гара яй,
Йүз мүң Җейла гүле тай.
13
Мен барыбир ырарын,
Говсы, ӛзүң ырылай, ы-ры-лай!
Зүлейха. (элҗирейәр). Ырылайынмы?
Мәтер. А-за-җык ырылай. Сенем хезил эдерсиң, менем Җейла гүлүм!
Зүлейха. (хайран). Җейла гүли нирден билер сен?
Мәтер. Вей, ынха, сен Җейла гүл-дә! Сен роваятлардан чыкан Җейла
гүлүм-дә! Җейла гүли шейдип дирилер ысгаса ӛлйәр.Җейла гүли ӛлүлер
ысгаса дирилйәр!
Зүлейха. Зүлейха сени йигренсе-де миннетдар борсуң! (Зүлейха оны
башданаяк сынлаяр).
Мәтер(чаксыз
бегенйәр).Ханы,голайыма
гел-де,хезиллер
эдип
йигренсене мени!
Зүлейха.Ханы айнама!
Мәтер (дессине догумланып). Зүлейха, гел мен саңа ѐкары математиканы
ӛвредейин.
Шейда (чүрт-кесик). Билйән!
Мәтер. Онда Маргуш хем Парфия дӛвлетиниң тарыхыны ӛвредейин.
Шейда (чүрт-кесик). Билйән!
Мәтер. Онда мен саңа (юваш) огшашманың кырк дӛрт гӛрнүшини
ӛвредейин.
Шейда (чүрт-кесик). Билйән!
Мәтер. (хайран галяр). О нәхили билйәң?
Зүлейха онуң мекирлигине дүшүнип, сүрүнип уграяр.
Зүлейха. Ай, поссуҗак, ай мыссыҗак сүссеҗик, сен оны ниреден
билйәң?
Мәтер (алҗыраяр). Ялан сӛзлейәнми я чынымы айдайынмы?
Зүлейха. Чыныңы айт!
Мәтер. Ёк-лай, гахарың гелер.
Зүлейха. Гахарым гелсе-де айт!
Мәтер (бусуп). Сенден ӛврендим-ләй…
Зүлейха (өр-гөкден гелйәр). Кимден ӛврендиң?
Мәтер. Сен гиҗәниң гиҗеси дүйшүме гирип маңа зордан ӛвредәйдиң!
(Зүлейха утаняр, Мәтер җүбүсинден айна чыкарып, оңа Зүлейханың кешбини
дүшүрйәр). Онда Мәтер шейдипҗик… (Зүлейха утанып, йүзүни совяр).
Зүлейха. Эй, Алла, Мәтер сен яман самсык-лай.
Мәтер (хонданбәри гомаляр). Аллаха шүкүр, мен яман-яман
самсыкдырын! Сениң чак эдишиңден дагам самсыкдырын! Себәби бир ӛйде
ики акыллының кӛри ѐк! Сен акылдар, мен самсык! Сен овадан, мен бедрой!
Сен шахынша, мен бир гул!.. Зүлейха, Зүлейха, сени бейләме гечиринчәм,
дәлиремесем биридир. Бар гүнә-де сенде!
Зүлейха. Сениң самсыклыгыңа инди мен гүнәкәрми?
Мәтер (чыны билен). Зүлейхаҗан, сениң ышкың гурсагыма сыгман,
махал-махал дәлирәберйән! Ынха, дүйн хакыйт Дәли Мәтер болуп,
Гӛроглының Гыратына атланып, түвелейләп гитдим шундан Кап дагының
14
чӛвре йүзүне! Гӛрсем, бир аждарха ятыр, лап этмәйин вели Җейхун дерядан
кичирәк, Мургапдан улурак бир пеләкет! Шундан награ дартып, җанавериң
гуйругындан тутуп, айландырып-айландырып урдум асмандакы Айың
йүзүне!...
Зүлейха (ойнаяр). Бей-бә! Сен бейле зор болсаң Атдан аганың тапан
дерясыныңам гуйругындан тутуп, сограга-да чыкар ериң йүзүне!
Мәтер (гаты чыны билен). Вай, мен яңыҗа Алтын асыр дерясыны
чекип гелдим-ә!
Зүлейха. Вей, онуң сувы шор-да!
Мәтер. Зүлейха, саңа душмазымдан озал мениңем маңлайым шорды,
кысматым аҗыды! Сен апбак гува ӛврүлип кенизлериң билен Гадыр гиҗеси
шол шор деря сува дүшерсиң вели, Алтын асыр деря учмахдан акып гелйән
абыкӛвсер дерясына ӛврүлер!
Зүлейха. Вай, мен пери халыма хей шор сува дүшеринми?
Мәтер (чынлакай, алыслара гараяр). Зүлейха, ханха, Багт бизе албай
булаяр! Ханха, аҗайып гелеҗегимиз албай булаяр! Ханха, мениң сенли, сениң
менли гүнлерим албай булаяр. Ханха, той-дабара! Сен ак фатаның ичинде
уялҗырап, нәз-керешме эдип, сүлмүрейәрсиң. Мен болса сениң сүлүк
бармаҗыгаңа (йүзүги өтүрйәр) гӛвхер гашлыҗа йүзүк ӛтүрйән.
Зүлейха йүзүги сынлап дурка,Мәтер айна тутуп Зүлейханың айнадакы
кешбини огшаҗак боляр.Зүлейха гахарланяр.
Зүлейха.Вах,сен йигренҗи!(ковалап санаҗы билен уряр).
Мәтер(гачып баряка зала).Нәдендирин гӛрсеңиз!
Чыра сөнйәр.
Бәшинҗи гөрнүш
Төрде Түркменистаның картасының, гапдалында «Җәчдепе» дайхан бирлишигиниң
уллакан картасы асылыпдыр. Башлык, Атдан, Шахым чай башында сөхбет эдйәр.
Башлык. Гарашсызлыгы яңы алан дӛврүмиз үч-дӛрт саны бай арап
шейхи гезеленҗе гелди. Олар дүнйәниң икинҗи улы чӛли болан Гарагумы
гӛрмек иследилер. Мен о вагтлар Магтымгулы яшлар бирлешигинде
ишлейәрдим. Олары әкитдик гума! Шейхлер оҗарлы, сазаклы сәхрамызы
сынлап «Доганлар, муңа чӛл диймәвериң! Бехишт би! Мунда битмейән чӛп,
яшамаян җандар ѐк! Чӛл диениң акып ятан үргүн чәгедир! Чӛл гӛрейин
дийсеңиз бизе барың!» дийшип Гарагума хайран галдылар. (чай овуртлаяр)
Аллаха шүкүр, Гарашсызлыгымызы алып, тутуш Түркменистаны
газлашдыранмыздан соң, Гарагум палта сесинден дынды! Үнс берйән