Latin

Oýun bir, maza iki - 1

Total number of words is 3760
Total number of unique words is 2041
2.5 of words are in the 2000 most common words
7.3 of words are in the 5000 most common words
11.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Нобатгулы РЕҖЕБОВ
Оюн бир, маза ики, томаша үч…
я-да бәлчиклер
Гурплы Шасувар обасының сыргын кӛчеси. Четки гурплы
ховлы Халмырат Гапурыңкы. Онуң чагасы кӛп. Ӛйде какасыныңэҗесиниң ѐкдугындан пейдаланып, еди-секиз яшлы чагалары хокга
гурярлар. Эзиз бирнәче узын шары чиширип, креслоның үстүнде
хатара гоюп, үстүнден онуң ӛртгүсини япяр. Кӛнелишен кресло газ
җайының диварына япланып гойлупдыр. Алты, Единазар болса
кӛне галайы легенлери, мис керсенлери, бедрелери гараз демир гапгачлары дүңдерип үстүне ийм сепйәрлер. Эзизҗик меллегиң
тӛрүндәки товук кетегиниң гапысыны ачяр. Ӛвреннекли товуклар
ийме топуляр. Товуклар хер чоканда дүңдерилен бош гаплар дүрли
оваз эдйәр. Алты билен Единазар болса депрекдир түйдигини
товукларың ийм чокандакы сесине-ритмине гошуп чалярлар.
Кӛрпеҗе Гапурлар хезил эдип гүлүшйәрлер, шады-хоррам
болярлар.
Олар билен янашык ховлудакы үзүм далбарының астында,
овадан тапчаның үстүнде юкаҗык ӛртгини япынып Язҗемал ятыр.
Ол кырка баранда болса, дийсең гӛрмегей, кадды-каматы сыратлы,
йӛне соңкы дӛвүрлер кеселбент болан зенан. Ол Халмырат
Гапурың чагаларының галмагалындан, шовхунындан бизар болуп
дикелйәр, гоңшы ховлыны сынлап:
- Беззатлар! – диййәр. Гапдалындакы дүвүнчеги ачып дүрлидүрли дерманлардан чыкарып, әхлисини ярым янавуч эдип агзына
атяр-да, сув билен ичип гойберйәр. Ол яссыгының ашагындан
памык алып ики гулагыны хем бек дыкып бейлесине ӛврүлип ятяр.
Сагдакы ховлуда болса эгни комбинзонлы Шамырат билен
Бегхан трактор беҗерйәр. Шамырадың лакамы Бәлчик бег, ол
дегишген, хенек-хокга тапмага уссат. Ол Бегханың «Беларусь»
тракторыны беҗеришйәр, икиси биле ишлейәр. Шамырат арасында
болса-болмаса Язҗемалың укусына зепер етирмек үчин чекич
билен сандалы уряр.
Кашаң җайдан Бегханың аялы Шасолтан безенип-бесленип
чыкяр. Бегхан:
1
- Хов, кейваны, нирәк уградың?
- Вай, мен пакыр нирә гидейин? Огулланың оглы гуллукдан
гелипдир, мен бир гӛзайдыңлап гайдайын.
Бегхан сесини гаталдяр:
- Бизе чай-сувы, нахар шоры ким берсин?
Шасолтан күртдүрйәр, эмма ол ызына дӛнҗек машгала дәл.
Олара белет Шамырат ювашҗа:
- Бегхан, маңа байырныба аялыңа гыгырма! Хәзир мен гайдян,
ене гиң ховлуда аждарха билен галҗак сенсиң! – диййәр. Гаты сес
билен – Шасолтан – аркайын гидибер…
- Вай, мен тозаным ятманка гайдып гелйән. Элиңизиңйүзүңизиң гараягыны ювянчаңыз мен палав биширип хем етишерин
– ол гидйәр.
Шамырат есер йылгыряр:
- Биринҗи гезек дәл ахыры. Сизиңкиде ишләрис, соң
бизиңкиде ийип-ичерис, соң ене сизиңкиде ишләрис…
Сайыл гүнорта аракесмесине гелйәр. Ол ховла салан
иномаркасыны ӛчүрип, машындан чыкып:
- Язҗа! Язҗемал! – дийип гыгыряр, соң гатырак гыгыряр,
эмма аялының пиңине-де дәл. Сайылың гӛзлери хӛвленйәр, онуң
аялы мыдама диен ялы кесел болансоң, горкяр. Гапдалына гелип
«Язҗа! Язҗемал!» дийип гаты гыгыряр. Язҗемал аркайын ятыр.
Сайыл ӛзи билмезден «Язҗемал!» дийип часлы гыгырып аялыны
гуҗаклаяр. Укуда ятан Язҗемал алланичикси болуп сычрап
дикелйәр. Гарашылмадык вакадан тисгинен Сайыл зӛвве галып әмсәм болуп дур. Ол:
- Җанымда җан галмады!... Ӛленсиң ӛйдүпдирин! Хей бейледе ятмак бормы?
Язҗемал җакҗаклап гүлүп ювашҗадан адамсына:
- Аялым перизат дийип гүндизиң гүни товсуп дурмак бормы?
Бисырат дийсе!
Сайыл бир зат диййәр, эмма гулагы дыкык Язҗемал оны
нәдип эшитсин? Ол гулагыны дыканындан бихабар гүлүп:
- Хә, асыл горкыңа лал болайдыңмы? Горкыңа дилиңи
ювудайдыңмы? – җакҗаклаяр. Сайыл йӛне агзыны ачып-юмуп
гәвүш гайтарып дур. Язҗемал янындакы чәйнегиң гапагыны
чәйнеге уруп элеврәп башлаяр:
- Вай, мен кер болупдырын-эй!... Вай, гулакларым
гапылыпдыр-эй! Артып, екеҗе кемим керликди-дә!
2
Бу болан вака дүшүнип билмән дуран Сайыл:
- Лал болан болсаң болмаямы! – диййәр.
Язҗемал гӛлерини хӛвлендирип середип дуршуна, бирден
җакҗаклап гүлүп башлаяр:
- Ай, артып дийсе, гулакларымы дыкыпдым-а…
Бу махал Халмырат Гапурың ховлысында кӛрпелер тәсин
концерт берйәр. Товуклар дәне чокяр, кӛрпелер саз чаляр. Ховла
гирен Халмырат Гапур билен аялы Зүбейда ховлудакы вака хайран
галяр. Зүбейда адамсына ювашҗа:
- Мен саңа бәш чага боля дийдим! «Гахрыман болянчаң
гидибер» диен болуп!.. Гӛр-ха, буларың чагамы сениң! Энтек
эмедекләп йӛренлериңем бир етишсин, Нухуң апы-тупаныны
ӛйүңде гӛркезмейәми булар! - дийип, ерде ятан чыбыгы алып
- Товуклары чүңкүнде айырҗак боляңызмы бисыратлар!
Чагалар гүсүрре ӛрүп, гүпүрдешип Язҗемалларың ховлусына
тарап гачярлар.
Деря ялы гиң Халмырат Гапур лахлах гүлүп, пенҗегини,
телпегини чыкарып дивара япланан кресло чӛкйәр. Креслоның
ӛртүнҗесиниң ашагындакы шарлар партлап ярылышып, дүрлидүрли сес чыкаряр. Шарларың үстүнде лоңкулдап отуран адамсыны
гӛрүп, Зүбейде хем хош болуп гүлйәр. Халмырат Гапур:
- Хах-хах-ха, кӛпей огуллары атасына чекипдир! Хах-хах-ха,
кейваны, бар ядавлыгым эл билен сырылып айрылан ялы
болайды… Хах-хах-ха, атасына томаша бердов, гараголлар!
*
*
*
Халмырат Гапурың ховлусында айдымчы оглы Сырач Гапур,
гелни, кӛрпе җигилери «гүнортанкы консерте» тайярлык гӛрйәрлер.
Үзүм далбарының астында оларың йӛрите репетисия эдйән ери бар.
Халмырат багшының әхли чагасының саздан башы чыкяр,
херсиниң ӛз гуралы бар. Сырач Гапур:
- Гелнеҗе! Гелнеҗе, гулагыңдакы памыгы айрай, хәзир аҗайып
консерте башлаяс.
Язҗемал гулагының дыкысыны дыкан борлы, әвмейәр.
- Гадырлы томашачылар! Хәзир «Огулбике» айдымыны
диңләрсиңиз! Айдымың сӛзүни язан - дийип, ол ювашҗа -- Мелике
Гапур, сазыны язан Сырач Гапур, сазандарлык эдйәнлер Гапурлар!
Саз башланяр, Сырач микрофоны гетрип айдыма башлаяр.
3
*
*
*
Шамырат, Бегхан, Сайыл, Давут дагы гоңшы. Олар хәзир
Давудың гиң җайында бай сачагың башында отыр. Херсиниң
ӛңүнде уллакан окарада дограма. Ортада дүрли ишдәачарлар. Олар
ишлейәрем, иййәрем. Бир меҗимәниң үстүнде келлебашаяк. Бегхан
сымышлап отуршына:
- Пах-пах, Нурҗемалың эли сүйҗов! Үч окараны иемсоң, нахар
гетирмесинлер, ѐгсам доянымы билмән аша дүшйән!
Шамырат йылгыряр:
- Хайсы машгалада сүйҗүҗе яшалян болса, шол ӛйде ислендик
тагам датлыдыр, шол ӛйде рухубелентлик, шады-хоррамлык
бардыр.
Сайыл:
- Гойсана, Бәлчик бей! Кәбир аялың эли сүйҗи боляр-ов.
- Нәме дийип эли сүйҗи боляр? Себәби шол аял машгаласына
болан сӛйгүсини, ыхласыны, буйсанҗыны, мәхир-мухаббетини
нахарына-да, ӛйүне-де сиңдирйәр. Ӛе байлык гетирип ятаның
билен бай, хошвагт яшап болмаяр… Худайың берен хер гүнүни
дегшип, гүлшүп, яшайшың гадрыны билип, шады-хоррам яшамага
ымтылмалы!.. А биз нәдйәс? Ишден ядап гелип, чӛкйәс
телевизорың башына! Чай-чӛрегимизи ийип-иймәнем уклап
галяс…
Бегхан гең галяр:
- Эйсе нәтмели?
- Яшамалы! Чагаларыңы, аялыңы эзизлемели, гүлшүп-дегшип
хенек этмели…
Давут:
- Гойсанай, Шамырат! Ӛйде эркек эркек болмалы! Ӛйде эркек
хоҗайын болса, ол машгалада агзыбирлигем бардыр, абаданлыгам!
Бегхан, ӛйде сен хоҗайынмы я Шасолтан?
Бегхан габарыляр:
- Ӛйде ыгтыярлы хоҗайын мен!
Шамырат есер йылгыряр:
- Ӛйде ыгтыярлы хоҗайын сен болсаң, менден гӛрелде ал-да
аялың нәме дийсе эдибергин! Дийдирмәнем эдибергин! Ёгса-да
Давут ялы муртуңа тов берип, мыдама йүзүңден гар ягдырып
дурмалы!.. Урмалы!..
4
Бегхан ӛр-гӛкден гелйәр:
- Худайың эйҗеҗик, нашыҗа ярадан задыны уруп биз Давут
ялы орта асырда яшамзок-хов!
Давут гүлйәр:
- Зато аялың орта асырда яшап йӛр…
Сайыл:
- Хей аялыңам уруп бормы?
Давут хекгерйәр:
- Ким сизе шагал уран ялы увладып аялыңызы ур диййәр!
Аялың гӛзүниң одуны алмагың йүз усулы бар! Хах-хах-ха, о йыл,
бир гӛрсем, Нурҗемал мениң билен сенсирешип депәме чыкҗак
болуп баряр. Шол арада-да Мирап махлук геләймезми! Гӛрениңиз
Мирап, мынны-мынны эдип йүрегиме дүшүп баряр. Поссунлыны
урсаң ялаңач горкар дийленини эдип, ур-а шундан Мирабы! Ичине
чӛв, дашына чӛв! Элгараз, Мирабы уршумы гӛрүп, эҗем пакыр
ӛзүнден гитди, Нурҗемал алты айлап сакав болды!
- Ондан бәри он-онбәш йыл гечендир, йӛне шиндем гӛзүмиң
агыны агдарып, гарасыны дүңдерсем Нурҗемал сазанаклаберйәр.
Сайыл гүлйәр:
- Давутҗан, Мирабы гелнеҗең янында-да бир уруп бер!
Шамырат гӛз астындан Бегханы сынлаяр. Мирабы уруп
хелейиңи горкузып, гӛзүниң одуны алмак пикири оңа яраяр.
Шамырат шады-хоррам халда чын гӛрнүше гечйәр:
- Сайыл кака, мен Язҗемал гелнеҗемиң әхли кеселини оптом
сатын алян! Кесибер бахаңы!
Давут ӛр-гӛкден гелйәр:
- Хов-хов, кесели, дерди-беланы сатын алып болянмыдыр?
- Агалы дава-җенҗели сатын аланда мен җан ялы гелнеҗемиң
кеселлерини сатын алманмы?
Сайыл йылгыряр:
- Сен еңңеңде нәче кесел барыны бир билйәмиң?! Язҗемалда
энтек лукманчылык ылмының билмейән кеселлериниңем гиден
сүриси бар!
- Сайыл кака, ӛз кеселиңем, ата-бабаңдан мирас галан
кеселлерем гош-да айт, ломай бахасыны!
Сайыл йылгыряр:
- Ай, җан иним, биз бир сӛвда билмез обалы, ӛзүң баха кес-дә,
ӛзүң алыберсене!
- Сен Ыссамбыла билет алмага хачан гидйәң?
5
- Эртир. Адамлар Ашгабада гидермен болсаңыз, ирден гидйән,
алып гитҗек! Ыссамбылда ӛрән гүйчли экстрасенс, парапсихолог,
гудратлы лукман бар дийип гелнеҗең эшидипдир…
- Сен эртир Ашгабада билет алмага гидйәң, агшамлыгам билет
ѐк экени дийип, етип гелйәң себәби эртир дәл, биригүнден башлап
еңңемде екеҗе кесел галайса, багы ӛвеҗими ӛлдүрип сизе зыяпат
берйән! Еңңем тут ялы сагалып гитсе, зыяпаты сен берерсиң Сайыл
кака!
Давудың гахары гелйәр:
- Сен нәме Худаймы?
- Мен Шамырат! Лакамымам айдайынмы? Эгер Язҗемал
еңңемиң гутулҗагына ынанмаян болсаң, сенем җедел эт!
Давут:
- Сен бейле зор болян болсаң, обамызы Сырач Гапурың
шаңңы сесинден халас эт!
- Гүррүңи ѐк! Биригүн айың нәчеси? Йигриминҗи май!
Йигрими биринҗи майдан башлап Язҗемал еңңем әхли кеселинден
ачылып гидйәр, отуз биринҗи майдан башлап Сырач Гапурың
шаңңы сесини пул берибем эшдип билмерсиңиз!
Адамлар бири-бирине бакып мӛлеришйәрлер.
*
*
*
Сайыл узын гиҗе юван иномаркасыны мүнүп даң билен
Ашгабада уграяр. Аялы оны уградып дуршуна узын ресепти
берйәр. Сайыл аялы билен хошлашып ховлудан чыкып, ѐла
дүшйәр.
*
*
*
Халмырат уссаның ховлысының дервезеси ачык галыпдыр.
Хайсыдыр бир гоңшың гечилери ховла гирипдир. Ховлыда гечилер
билен огланларың депрекчи товуклары, хоразлары ага-яна гезип
йӛрлер. Ӛйден чыкан Единазар дел гечилери гӛрүп, илки сүмүгини,
соңра балагыны чекип, саг голуны депесинде айландырып,
американ индейлериниң сӛвеш гулгуласыны гыгырып мүнйәр
гечилериң ӛкҗесине! Онуң сесинден эйменен гечилер билен
6
бирнәче товук хем гык-ваклашып дервезеден атылып чыкяр.
Товукларың бири-икиси алҗырап ѐл билен батлы гелйән
жигулиниң астына дүшйәр. Машын сакланяр. Паҗыгалы ваканы
гӛрен Единазар дуран еринден йүз сегсен градус ӛврүлип, ӛйлерине
юмлукяр.
Сүрүҗи йүзүни ак там эдип, машындан чыкып, басдыран
товугының бир аягындан тутуп гӛтерйәр. Ол аңырдан гелйән
огланҗыга:
- Эй, огланҗык, бу товук сизиңкими? – дийип, гӛркезйәр.
Ӛзүне огланҗык дийленини гаты гӛрен Алты чыны билен
товугы сынлаяр, чыны билен :
- Бизде булар ялы япбашык товук болмаз! – диййәр.
Сүрүҗи оңа бир затлар диййәр, номерини гӛркезйәр.
*
*
*
Бу махал Язҗемал дүрли-дүрли дерман гапларың херсинден
бирини алып бир ере үйшүрип отыр. Япбашык товугың бир
аягындан гӛтерип, Алты гапыдан гирйәр. Язҗемал овуҗыны
долдурып әхли дерманы атяр-да, кәсесиндәки сован чай билен ичип
гойберйәр.
- Язҗемал эҗе би сизиң малыңызмы?
- Вай, о җанавере нәм болды?
- Ёл херекетиниң дүзгүнини ӛвренмесе болҗагыдыр-да!
- Басдыран адамың машынының номерини белледиңми?
- Белледим, йӛне… ядымдан чыкарайдым-да…
- Оңармансың! Оңармансың! Обаның ичинде ӛңатлы болуп
йӛрен дейюс алмытыны алса говы!
- Мен сүрүҗини танаян…
Язҗемал товугың хер тарапындан сынлаяр, товук ятагына
середйәр. Товугың болҗагы болупдыр. Ол:
- Алтыҗан, буҗагаз товук Алабайыңкы!
Алты йылгыряр:
- Саг бол, Язҗемал эҗе, менем шейледир ӛйдйәдим…
*
*
*
7
Обаның овадан кӛчеси. Аңырдан Шамырат, Бегхан, Давут
дагы гелйәр. Шамырат кинаялы йылгырып, дил дүвүшиҗилериң
әхеңинде олара бир затлары дүшүндирйәр. Шамырат тәзе пирим
этҗек боляр.
*
*
*
Халмырат багшының ховлусында Алты билен Единазар ононбәш чаганы сетеран отурдып, олара тәсин томаша гӛркезмәге
башлаяр. Бейик үзүм далбарының үстүне кесе басылан узын хем
ѐгын турбаларың дӛрдүсиниң үстүнден узын кендир урган
гечирилипдир. Кендириң ере етип дуран бир уҗуна даңлан кӛне
гуш капасасының ичинде пишик отыр. Пишигиң ады Мырмырхан.
Гуш капасасының гапысы килкленен, ичиндәки пишик бенди.
Дӛрт-бәш метр бейледе йүпүң икинҗи уҗы адам бойы ѐкарда.
Алты шол кендир йүпүң уҗуна товугың бир будуны даңыпдыр.
Товук буды хол ѐкарда, ашакда гыллыгыны акдырып Алабай оңа
ымсыняр. Буды ыкҗам даңан Алты итине:
- Алабай, авыңы гап! – дийип, буйрук берйәр.
Тәзеҗе товук будуна тамакин Алабай товсуп уряр азыны.
Кендир йүп турбаларың үстүнден сырыгып, пишикли капаса
асмана зыңылып гидйәр. Алабай ики аягы билен товук будуны ере
басып ийип башлаяр, йӛне адам бойы ѐкарда халлан атып дуран
пишикли капасаның аграмына буды сыпдыряр. Капасада отуран
пишик патлап ашак гачяр, товугың буды ѐкарык гидйәр. Пишик
эймен-эйменч мавлаяр. Хатара отуран томашачылар-чагалар
җыкырдашып гүлүшйәрлер.
Тапчанда отуран Шасолтан билен Язҗемал сеңриклерини
йыгрып олара середйәр. Язҗемал:
- А гыз, ӛе гирәймесек Халмырат багшының сүлсады бизе
маза бермез!
- Ай, буҗагазлара чыдап боля-ла, ынха агшам Рач Гапур
увламага башлар!
Чагалар Алты билен Единазарың «ит-пишик» атлы оюнына
вакырдашып гүлүшип томаша эдйәрлер.
Язҗемал билен Шасолтан термосдакы чайы, меҗимәни
гӛтерип кашаң җая гирйәрлер. Халмырат багшының ховлусында
«ит-пишик» ойны довам эдйәр.
8
Бегхан гелйәр, Сайылың ховлусының ӛңүнде пикир эдип
дуряр. Шол махал дервезеден эли җүйҗе хоразлы Шасолтан чыкяр.
Ол адамсына:
- Ме, мунуң дамагыны чалып бер! – дийип, пычак билен
хоразы узадяр, дараклыгына галып адамсының агзыны ысгаяр.
- Ол артыпдан ичен-ә дәлсиң-дә!
Бегҗан ичякгыч лах-лах гүлйәр:
- Ол артыпдан ичирйән галдымы? Хер ким байлык дийип харс
уруп халлан атяр. Язҗемалың ягдайы ничик?
- Гарып җүйҗе иййән болса я җүйҗе кеселдир, я гарып…
Бегхан «тапдың гарыбы» дийип хүңүрдәп дервезеден чыкяр,
дессине-де келлесиз хоразың ганыны саркдырып ызына гирйәр.
Шасолтаның гӛзи мӛлерйәр:
- Гыйв, дамагыны чалмакаң, догасыны бир окадыңмы?
- Тӛвиринем этдим – дийип, ол кашаң җая гирйәр. Бай
мебелли отагларың биринде телевизора середип, ах-вахлап
Язҗемал отыр.
- Гоңшы, салавмалэйким…
Бегхан,
гургунмың?...
Ичиң-дашың,
хемме
гургунчылыкмы?... Вах, гоңшы мениң халымы сора-да!
- Халың ничик, гоңшы?
- Вах, сен сорама, менем айтмайын – дийип, Язҗемал
зейренип уграяр. Бегханың пиңине дәл, ол:
- Хош, ягдайыңы сорамадыгым… - дийип, телевизора үнс
берйәр. Язҗемал хайран галяр, ол гӛзүни-гашыны чытып:
- Тоба…, тоба – диййәр. Бегхан:
- Язҗемал, Сайыл Марыдан гелмедими?
- Сайыл Ашгабада гитди… Ыссамбыла билет алмага…
Бегхан хамана гең зады эшиден ялы мӛлерйәр:
- Ашгабада гитди?... Мен оны Теҗениң базарының янындан
гечип барярка гӛрдүм. Гушлуклар.
- Вай, Ашгабада гиден Сайыл Теҗенде нәм ишләп йӛр?
- Мен нәбилейин? Гыгырыдып-багырдып сигнал бердим,
эшитмеди…
Язҗемал гӛзлерини мӛлердип:
- Сен башга бири билен булашдырян болайма?
- Мен булашдырарынмы? Мен Сайылың машыны сесинден
танаян, түссесинден танаян!
Язҗемалың гӛвни иңкисе гитди…
9
Җүйҗе хоразың этини табага салан Шасолтан ӛе гирйәр…
Халмырат багшының ховлусында «ит-пишик» ойны довам эдйәр…
*
*
*
Агшамара. Кӛчәниң бейле четинде чынарың ашагында дуран
Шамырат билен Давут Сайылың машыныны назары билен
уградярлар. Сайыл дервезәни ачып машыны ховлысына саляр.
Шамырат:
- Бар, инди ӛвредишим ялы эдибер – дийип йылгыряр.
Язҗемал диванда гышарып телевизор гӛрүп ятыр. Ол
Сайылың геленини билип хасам халымсырап башлаяр. Сайыл:
- Язҗемал, халың ничик?
- Энтегем ӛлеңокмы дийип сора? – Ганбасышы ӛлчейән
гуралы оңа узадяр. – Артып, сувда кәди мүнен ялы. Ирден
басышым 150-100 – ди, яңы ӛлчедим велин, 220-140. Вах-вах,
ширин җаным-эй!... Худаям бир ерде дерди-беласы болса, депәмден
эңтерип ятыр! Билит алдыңмы?
- Бу ая билит ѐк экен, индики ая адымызы яздырып гайтдым…
- Ыссамбыла билит ѐкмышмы? – Язҗемал ӛр-гӛкден гелйәр,
ынанмаяр.
Ӛе ала-гох болуп Давут гирйәр:
- Гелнеҗе, саг-аман отуранмысың?... Худая шүкүр, менем сагаман гезип йӛрүн! Хав Сайыл кака, шәхерде ѐл гуллугының
инспекторы сени нәме дийип сакладай?
- Ай, бир имансыз яш оглан, йүзүме середип гызылда гечдиң
дийип дур, йүзем гызаранок.
- Ашгабат номурың билен Марының автоинспекторларына
дагы ӛзүни саклатдырып йӛрмезлер! Саларың башлыгы
обадашымыз
ахыры!
Мен
Халмәммет
Гоҗугың
агасы
дийәймелидир!
- Мени Ашгабадың автоинспекторы сакладов!
- Марыда Ашгабадың инспекторы нәме ишләп йӛр?
Язҗемал оларың гүррүңлерине гӛзлерини хӛвлендирип отыр.
- Мары ниреден гелдай бу ара? Мен Ашгабада гитдим-ов
Ыссамбыла билит алмага!
- Ашгабада гитдим? Онда сен Марының Гӛкҗе базарының
янында нәм ишләп йӛрдүң?
10
- Ким?
- Сен!
- Мен саңа Ашгабада гитдим дийип дурун!
- Вәх, сен Ашгабада гидипсиң, менем саңа Марыда душян…
Язҗемалың ичинде мелгун ояняр, ол Давуда:
- Сайыл Ашгабада дийип гидйәр, йӛне Алланың гудраты
биленем Марыдан чыкяр!... Марыда-да Ыссамбылда билет
сатылмаян экен… Бары дүшнүкли…
*
*
*
Бегхан «Беларусь» трактырыны варладып, гелшине ачык
дервезеден гирип ховла салып, моторыны ӛчүрйәр. Шасолтан:
- Гыйв, нирелерде отлап-сувлап йӛрсүң?
Үмүш-тамышдан гүнортана ченли күлте уруп, ядап гелен
Бегханың гахары гелйәр:
- Ыссамбыла сейил-сейран эдип гелдим! Мекге-мединә хаҗ
эдип гелдим! Акмак, шу трактор билен нирә гидилйәндир?!
Шасолтан ики элини быкынына урды, ол тутлушыга тайяр
дийдигиди:
- Эртирден бәри ызыңдан еди чапар гелди! Мүлкүңе сув
нобаты етипдир! Ханха, сув нобатыңам алдырдың!
- Сен гидәгеде мүлки сува якаяңда сырчаң сынҗак болуп
дурмы?
Шасолтан ӛр-гӛкден гелйәр.
- Менми?
- Иллең хелейи мүлкүниң сувунам тутуп йӛр, отагынам отап
йӛр…
- Мүлк герек болса экерсиңем, тикерсиңем, хасылыңы
чекерсиңем!
Бегханың гахар горханасына от дүшди, Шасолтанам гаты
гиденини билди, дессине найынҗар хеңе гечип, эркек ӛлдүрен
түкеззибанына тутды:
- Мен шунча малы ташлап мүлке гитмелими? Бу маллара ким
серетмели? Бу маллар сениң мүлкүңден аз гирдеҗи салямы?
Бегхан:
- Сениң әриңи тутуш оба сылаяр! Сениң әриңден мен-мен
диен эркеклер горкяр! Сен болса хекеме чыкан хекге ялы болуп
11
әриңе җабҗынып дурсуң-ла, харам!… Дессине тракторы юв,
гелиналыҗы гитҗек «Лимузин» ялы ловурдат!
Шасолтаның багтына шол пурсат Мирап геләйди. Муңа
Бегхан чаксыз бегенди. Ол Давудың эдиши ялы Мирабы уруп,
аялыны горкузмагы мүвесса билди. Бу затлардан бихабар Мирап:
- Бегхан, салавмалейким! Әл, эртирден бәри тапдырмадың-ов!
Ниҗе оглан угратдым, ӛзүм гелип гитдим. Сениң сув нобатың етди,
сенем ѐк! Онсоң сувы ӛз мүлкүме совайдым…
Бегхан буз үстүнден тозан арап уграды:
- Бегхан ӛлүпдир дийип эшитдиңми? Я Бегханы башга
планетадан геленлер алып гидипдир дийип эшитдиңми? Мениң сув
нобатымы алып, сениң энең гызмы, харамзада!
Мирап гарашылмадык галмагала шок болды:
- Хов-хов, Бегхан! Дәлигӛҗеле ийдиңми? Сен маңа харамзада
дийип дурсуң-ла! Мен харамзадамыдырын?
- Вей, сен харамзададыгыңам билеңокмы! Ит оглы! – Бегхан
гелшине Мираба эл салды, Мирап аңк-таңк болуп гӛтинҗекледи,
урушдан гачмага сынанды, муңа кейпи гӛтерилен Бегхан аялының
гӛзүниң одуны алмак максады билен, Мирабың чем гелен ерине
сугшурып башлады.
Шасолтан эллерини херекетлендирип «ур, елме, пачагыны
пытрат!» - дийип әриниң мечевини етирип башлады.
Юмруклар җанына дегип башлан Мирабам топулды Бегханың
үстүне. Шасолтан, «ур, мейди, сүс сүссеги!» - дийип, хешелле
какярды.
Камера уршы гӛркезмән, диңе Шасолтаны гӛркезйәр. Мирап
уранда ол «дат етиң әрими ӛлдүрди!» дийип гыгыряр, Бегхан
уранда «Ичине чӛв, депгиле!» дийип гыгыряр.
Шасолтан «дат, бидат, етиң, әрими ӛлдүрди!» - дийип
ховлының ичинде чарп уруп гыгырярды. Гелип етәйҗек гоңшусы
Язҗемалды, олам гулагы памыклы аркайын уклап ятырды.
Мирап Бегханы уруп, үст-башыны дүзедип:
- Гелин, гүнә менде дәлдир! Уршы ӛзи башлады, ӛзи! – дийип
гитди.
Бегхан еринден турмага меҗалсыз ятырды, Шасолтан
шеррайлык эдип гыгырярды. Шейдип Шамырат билен Давудың
хилесине чолашан Бегхан «аялына гӛз гӛркезди!»
12
*
*
*
Халмырат Гапурың ховлусы. Рач Гапур болмага ымтылян
Сырач Гапур кепҗебашың келлеси ялы микрофоны гемирәйҗек
болуп айдыма зовладяр. Бейлеки Гапурлар дүрли саз гуралларда саз
чалярлар. Гиден бир башагайлык. Айдым тамам боланда Шамырат
баряр. Ол Сыраҗа, кӛрпе сазандарлара чынлакай хормат гоюп
саламлашяр. Камера олара голайлаяр.
- Сырачҗан! Аҗайып сесиң бар! Гелеҗекде сен Раҗ
Гапурданам бейик адамчы болуп етишерсиң. Сени юрдуң дүрли
ерлеринден гелип тоюна чагырарлар.
Сырач Гапур хашлаяр:
- Айдымы говы айдяң диййән кән, йӛне тоюна чагырян ѐкда…
- Онуң себәбини билмейәмиң? - Сырач келлесини ыраяр. –
Сениң ӛрән говы айдымларың бар, йӛне… йӛне гиҗе-гүндиз
репетисия эдип, обаны шол айдымларың билен гандырярсың! Сен
репетисияңы ӛйүңдеҗик эт, нәдерсиң, той үстүне тоя чагырсалар.
Шамырадың пикири Сыраҗа яраяр, ол Шамырада халасгәр
хӛкмүнде середйәр.
- Индики айда оглум Перманҗан гуллугыны гутарып гелйәр.
Гуллук тоюна сен баркаң,
мен башга обадан айдымчы
чагырынмы?... Гүйзде ӛерип, той берҗек, онам сен совуп берерсиң!
- Агам, мен ики тоюңам мугтуна совуп берйән!
Шамырат саг голуны гӛтерйәр:
- Ёк, ѐк! Мен саңа ики тоюмда хем башга ерлерден чагырылян
айдымчыларың нырхыны берерин! Ӛз обадашымы сылап
билмесем, менден адам бормы? Репетисия эдибер, гүйзе ченли үч
ай бар, үч айда ики тоюң менден!
Сырач Гапурың гӛзлеринден шатлык учганаклары учуп, ол
ганат яйып башлаяр.
Шамырат гидйәр. Гапурлар сазлы саз гуралыны алып
ӛйлерине эңйәр…
*
*
*
Гӛчгүнли, гүйчли саз ӛйи гӛчүрәйҗек боляр. Гахар-газапдан
җынсы үйтгән Язҗемал ики эли билен сачларыны пенҗеләп,
13
сачыны, гулагы-пулагы билен гопарып зыңаярлы гӛрүнйәр. Ол ӛз
үстүне топулар ӛйдүп, овзахы гӛтерилен Сайыл гӛтинлейәр, бир
затлар дийип аялыны кӛшешдирҗек боляр, эмма сӛзлер агзындан
гачып дур. Буфедиң үстүнде ювлуп гоюлан кӛп гап-гачлар
миндерленип дур. Язҗемал олары алып, Сайыла айларлы гӛрүнйәр.
Эмма занды асыллы Язҗемал тарелкалары еке екеден ере уруп
башлаяр. Хер тарелка дӛвленде Сайыл зиңкилдейәр. Гохгалмагал… гыкылык асмана гӛтерилйәр, эмма саз эшитдиренок.
Җая йылгырып Шамырат гирйәр, ол икисини сынлап киная
билен:
Гыгырышыңызмы?...
Урушяңызмы?...
Берекелла,
гыгырышың, багыршың, гараз дүнйәниң хезилини гӛрүп яшаймаң!
Язҗемал азаҗык ӛзүни дүрсейәр, Сайыл арка тапыняр.
Язҗемал:
- Йүвүрҗим, йүвүрҗим, агаңың гайрып йӛрен пислигине
серет! Онуң аялы энтек ӛлүп етишенок, ол болса эййәм сизе тәзе
гелнеҗе тапып йӛр! Вай, вай, Аллаҗан-эй, би гәби азан халал
оҗагыны юмурып, харам билен чӛрңешип йӛр!
Есер-есер йылгырып Шамырат хешелле какяр:
- Сайыл кака! Бех-хе, тәзе гелнеҗемиз ким-әй?
- Ким бор? Хол докуз әрден галып, онунҗыны агтарып йӛрен
тула нәме?
- Бәх, докуз әрден галан тула боланда ким боля-ка?
- Хол ӛңңүйыл, обамызда бирки ай ишләп ковлуп гиден
айырха нәме? Анха, шол Марыда яшаямыш?
- Вай, ол Огулла дулмы?
- Мениң оҗагымда адыны бир тутма айярың!... Эй, Алла, эй
Алла, мунуң тапып йӛрен айырхасаны бир бакың-а!
- Гойсана еңңе… Муның тӛхмет боля!
Арка тапынан Сайыл:
- Элбетде, тӛхмет! Хей, мен…
- О нәхили тӛхметмиш?! Гиҗәниң гиҗеси дүшүргәп-хушургап
«Оля-лап» чыкяң!
Шамырат чыклакай гӛрнүше гирйәр:
- Еңңеҗан, муның тӛхмет! Тӛхмет! Иле тӛхмет атаның
довзахда койкасы тайяр дур.
- Мен тӛхмет атарынмы? Ысргап гӛр, мунуң үстүнден о харам
туланың ысы аңк уряр!
Шамырат хас чынлакай гӛрнүше гечйәр:
14
- Еңңеҗан, Шамырат хиле-пирим, пыррылдак гуряр дийип
эшиденсиң, Шамырат ялан сӛзләпдир дийип эшиден дәлсиң, индем
эшитмерсиң! Йӛне бу айдып дуран кепиң тӛхмет!
- Харамы агаңың аркасыны алҗак болма! Хакыкат шол,
хакыкат!
- Еңңеҗан, Сайыл какам, ол туланы ӛтен йыл зыңды! Ӛтен
йыл!
- Онда Мара нәме үчин гатнаямыш? Хә, нәме дийип Мара
гидйәр?
- Ай, еңңеҗан, мен оны саңа айдып акмакмы? Мен җан ялы
агамың гүнүни булап самсыкмы? – дийип Шамырат ӛйден чыкып
гидйәр. Язҗемалың җынсы үйтгәп, гӛзлери петрейәр…
*
*
*
Сайыл келлесини тутуп креслода отыр. Язҗемал ӛйүң ичинде
ики яна йӛрәп зейренйәр.
- Сайыл, Сайыл, икимиз еди йыл халашдык, еди йыл бирекбирегиң дидарына зар болуп гездик. Ханха, маңа багшылап язан
шыгырлаң тутуш бир чемодан болуп ятыр. Мен шу ӛмрүме безенен
болсам, Сайылың гӛвнүни җошдурайын дийип безендим, говы
гейим сатын алан болсам, Сайылың йүрегини эрсдирейин дийип
алындым… Артып бир кеселе учрайманмы? Сен мениң әхли
сӛйгиме, вепама, ыхласыма гара чекип, кырк йылкы азабымы бир
айырха харама чалышдың.
Сайыл атылып туряр, ики эллерини херекетлендирип:
- Ынанай-хов, Худайҗан кессин, мен Ашгабада гитдим! –
диййәр.
Ӛе дымышлык аралашяр, дымышлыгы сагадың сеси
тисгиндирйәр. Язҗемал:
- Хәзир мен кырк түйсли зенан болуп алныңдан гечейин, сен
шол кырк түйсли зенаның хайсы гӛвнүңе яраса сайла, мен шондан
соң шол хили зенан боларын! Диңе сениң халаян зенаның болуп
яшарын!
Язҗемал ички җая гирип гидйәр, Сайыл агыр хашлаяр. Ол:
- Инди би мени дәлиретмән гоймаз!
15
*
*
*
Саз түвелейләп башлаяр, гапы ачыляр. Ички җайдан он
секизинҗи асырда Францияның Королының Мелике аялы ялы кӛне
европа бичүвинде гейнен Язҗемал чыкяр. Онуң тенечириң ганаты
ялы юкаҗык матадан геен кӛйнегиниң били екеҗе гысым, олам
зүннар гушаклы. Инче билден ашагы болса тавус гушуң сагрысы
ялы ховаланып дур, кӛйнегиниң арт этеги хол ызда сүйренип
гелйәр.
Язҗемалың
ялпылдап
дуран
сачы,
депесине
чугдамланыпдыр, оңа-да шугла салып дуран җыга гейдирилипдир.
Язҗемал саг голундакы эйҗеҗик елпеваҗы билен йүзүни елпейәр,
бармаклары гӛвхер йүзүкли. Аңк болуп галан Сайыл сыгыранынам
дуйман галяр. Язҗемал оңа сеңригини йыгыряр:
- Гӛрсең, Язҗемал сыкылыклап сын кылып отурмалы
меликедир!
- Язҗемалым! Язҗемалҗаным, маңа шу кешбиң боляр.
- Хех-хех-хе! – улумсы гүлйәр – Сениң ялыны мен кӛшгүмде
гул эдибем сакламаян.
Ол мода гӛркезйән зенанлар ялы сагрысына бат берип, ваҗып
халда йӛрәп ене ички җая гирип гидйәр. Сайыл ики-бака йӛрәп
дашындан ойланяр:
- Догрудан-да, Худайым маңа гӛвхер шамчыраг берен экен-ов!
Мен онуң гадырыны билмән йӛрен экеним-ов!
Яңадан гӛчгүнли саз башлаяр, ички җайдан безенип-бесленип
Язҗемал чыкяр. Язҗемал бу гезек орта асыр гүндогар ша гызлары
ялы безенипдир. Ики гӛвсүниң үстүнден ӛрүлип гойберилен ѐгын
шамарлары дызынданам гечип, овсуняр. Геен гейимлери зерзербап, башындакы тылла гупбасының томагасына тавус
гушларының елеклери гоюлыпдыр. Ол хакыкатдан Язҗемала дәлде, шадессандан чыкып гелен Агаюнус перә меңзейәр. Сайыл аңк
болуп, ене сыкылыкланыны дуйман галяр. Язҗемал айнап:
- Ханы, сынла Сайыл, мен саңа мынасыпмы?
Сайыл сынлап «җук» - диййәр, ӛзем оңа хайран галяр.
- Сайыл, Сайыл, тарыхың довамында мениң билен деңлешип
билҗек екеҗе перизат бардыр! Агаюнус пери! Сынла, мен Гӛроглы
бег ялы герчек йигиде, ша йигиде, шазада йигиде мынасып халыма
сени сӛйдүм, а сен мени агладып, кимлер билен чӛрңешип йӛрсүң?!
16
*
*
*
Шасолтан җаныгып Язҗемал геп дүшүндирйәр.
- Язҗа, би ексурунлара оюн-хенек герек, томаша герек. Сайыл
гӛргүлиниң Ашгабада гиденем чын! Сайыл сениң одуң билен
гирип, күлүң билен чыкып йӛр! Хей перишде ялы Сайыл саңа
бивепалык эдерми? Хей Сайыл халалындан башга хатына габак
галдырмы?
Язҗемал есер йылгыряр, Шасолтана дикан бакып:
- Эркек эшекдир дийип эшидипмидиң?... Кендир билен
даңямың, зынҗыр билен даңямың, ногта салып, душак урямың?...
Энтек гачып, илиң мүлкүне гирип агзы тагам тапманка урмалыдыр.
Эпенди гӛлеси гачанда нәдйәр? Даңылгы дуран гӛлесини уряндыр!
- Вай, сен Сайылың бивепалык эденине ынанаңокмы?
- Хей, мен Сайыл ялы йигидиме бивепалык этдирдеринми? –
гүлйәр – Алланәме бахана болайды, мен оны бир заманлар ӛлүп,
җеннете баранда-да гыз-гелине серетмез ялы эдейин!
Шасолтан башыны яйкап йылгыряр. Олар гүлүшйәрлер.
*
*
*
Гиҗе чырасы янып дур. Уллакан ики адамлык ятылян чарпая
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Oýun bir, maza iki - 2
  • Parts
  • Oýun bir, maza iki - 1
    Total number of words is 3760
    Total number of unique words is 2041
    2.5 of words are in the 2000 most common words
    7.3 of words are in the 5000 most common words
    11.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Oýun bir, maza iki - 2
    Total number of words is 1186
    Total number of unique words is 734
    5.6 of words are in the 2000 most common words
    12.8 of words are in the 5000 most common words
    18.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.