Leýli–Mejnun - 08

ýüki, görgi, dert ýüki. Bary-gam — gam ýüki. Bary-yşk — yşk ýüki.
Bark — ýyldyrym, ýylpyldy, şöhle, ýagty.
Basar — 1. Göz, göreç, garak, bäbenek. 2. Bilim, bilme, danalyk. 3. Perzent,
çaga.
Bat — şemal, ýel. Bady-hazan — güýz şemaly, çapgyn şemal, sowuk ýel.
Bady-saba –– säheriň mylaýym ýeli, daňyň mymyjak şemaly, salkynjak şemal.
Bady-subh — seret: Bady-saba. Bady-nesim —mylaýym, mymyjak şemal,
mylaýym we ýakymly şemal, salkynjak şemal. Bady-sarsar — 1. Sowuk ýel,
çapgyn şemal, doňduryp barýan ýel. 2. Güýçli ýel, ýiti şemal, gara ýel.
Batyl — 1. Bozuk, biderek, nädogry, boş, netijesiz. 2. Kör, görmeýän. 3.
Gömülen, baglanan, bent edilen.
Batyn — 1. Iç, içki. 2. Gizlin, ogryn. 3. Ruh, jan, göwün, köňül, kalp. Batyn
gözi — köňül gözi, aň gözi, duýgy gözi, köňül gözgisi.
Baýza — 1. Gün, Güneş, Kuýaş. 2. Bir zadyň ortasy (jaýyň, şäheriň).
3.Ýumurtga. 4. Tuwulga (demir telpek). Mehi-baýza jebin — Gün maňlaýly Aý,
alny ak Aý.
99
Bazy — oýun, oýnama, oýun etme.
Be –– 1. baglaýjy goşulma: bilen, bile, bilelikde. 2. Ýöneliş düşümiň
goşulmasy: -a, -e. Be namy –– ady bilen, adyndan. Be hakky –– hormatyna, haky
üçin, hormaty üçin. Be her hal — her halda, her hili ýagdaýda, her niçik-de bolsa.
Be set zynhar –– hergiz, asla, örän ätiýaçly bol, ägä bol.
Beçje — çaga, bala, oglan.
Bedihe — I. Şol bada aýdylan söz ýa şygyr, ýüzugra aýdylan (düzülen) şygyr,
şorta söz. 2. Tötänden, birden, duýdansyz, duýdansyz ýüze çykan ýagdaý.
Begaýat –– örän köp, sansyz-sajaksyz, çensiz-çaksyz, uç-gyraksyz.
Behem görmek –– paýlaşmak, peýdasyny bile görmek, deň üleşmek.
Behil –– 1. Gurban, gurban etme, bagyşlama, bagyş etme. 2. Gan geçme,
ganyny geçme, bagyşlama.
Behişt –– uçma, jennet. Behişti-anbar sereşt –– anbar garylan, müşk garylan
behişt, anbar tebigatly behişt, müşki-anbar ýaly hoşboý ys berýän behişt. Behişt
asa –– Behişt ýaly, behişte meňzeş.
Belakeş — bela duçar bolan, ters täleý, betbagt, bagty gara, gara maňlaý.
Bent I — bogun, siňir, damar. Bendi-bent –– bogunma-bogun, bogun saýy.
Bent II — 1. Bag, baglanyş, sargy, daňy, zynjyr, gandal. 2. Tussag etme, bent
etme, ýesir düşme.
Benewşe (menewşe) — mawy reňkli, hoşboý ysly gül ady.
Benägäh — birden, birdenkä, tötänden, duýdansyz.
Berehne — ýalaňaç, çyplak. Berehne pa — aýak ýalanaç.
Berehnegan –– berehne sözüniň köplük sany. Ýalaňaçlar, çyplaklar.
Berehnegany-magşar — magşar, kyýamat gününiň ýalaňaçlary. Dini düşündirişlere
laýyklykda, magşarda, sorag edilýän günde ähli bendeler baş açyk, aýak ýalaň, bir
aýak ýerine on aýak basylyp, etmişleri seljerilip, günä iş edenler dowzaha, haýyr iş
edip, sogap gazananlar jennete salynmalymyş.
Berg — ýaprak. Bergi-semen — ýasemen gülüniň ýapragy.
Berna — ýaş, ýetginjek, ýigit.
Berpa — 1. Berk, pugta, durnukly, mäkäm, sarsmaz. 2. Aýaga galdyrmak,
dikeltmek. 3. Turma, dikelme.
Berr — ýer, gury ýer, sähra, çöl. Bahr-u berr — deňiz we gury ýer.
Besat — 1. Düşek, haly, halyça, düşekçe. 2. Saçak, supra. 3. Umumy düşelýän
zatlart.
Beser kylmak — tamamlamak, gutarmak, ahyrlamak. Ömri beser kyldy —
ömrini tamamlady.
Beste — 1. Daňylan, baglanan, bent edilen. 2. Ýapyk, ýapylan.
Bester — düşek, ýorgan-düşek. Besteri-meriz — hassalyk düşegi, syrkawlyk
düşegi.
Bethah — 1. Betniýetli, ýaman niýetli. 2. Görip, bahyl, içigara.
Bethal –– 1. Ýagdaýy erbet, kynçylyga duçar bolan. 2. Betbagt, ters täleý,
bagtygara. 3. Gödek, erbet häsiýetli, gyňyr.
Bethüý –– ýaman häsiýetli, erbet gylykly, pis, gödek, gyňyr.
Betnam — masgara, ady ýaman, biabraý, at ýitiren.
Betnam kylmak — masgaralamak, abraýdan gaçyrmak.
100
Bezm — toý-meýlis, şatlyk, keýpi-sapa. Bezmi-döwran — sapaly durmuş,
şatlykly ýaşaýyş.
Bähr –– üçin, haky üçin, hormatyna, hakyna. Bähri-Huda –– Hudaý üçin,
Hudaýyň hormatyna.
Bährement — peýdalanma, neplenme, nesipli bolma, hözirini görme.
Bährement ––
Bibaka — mydamalyk däl, wagtlaýyn, baky däl.
Bibakagine –– sypatyň söýgülilik derejesi: mydamalyk bolmadyk, hemişelik
däl, wagtlaýynça.
Bidar — oýa, uklamaýan; habarly, ägä; seresap, ätiýaçly, hüşgär.
Bidat — 1. Adalatsyzlyk, zulum, sütem, zalymlyk, adalatly bolmazlyk. 2.
Dady-bidat etme, dady-perýat etme, eňreme, nalama.
Bidil — I. Gaýgyly, gamly, gussaly, keýpsiz, umytsyz, hapa bolma. 2. Yşksöýgi ugrunda horluk çekýän, yşka düşen, aşyk. 3. Ýürek ýagyny aldyran; sähel
zada horukýan. 4. Ýüreksiz, gorkak, namart. 5. Rehimsiz.
Bidir gitmek — çapalap gitmek, ylgap gitmek, ýom-ýok bolup gitmek.
Bigabr –– mazarsyz, gabyrsyz, nam-nyşansyz ýiten.
Bihalaplyk –– nesilsizlik, mirasdary bolmazlyk, perzentsizlik.
Bihanyman — öýsüz, mekansyz, öýsüz-öwzarsyz, öý-öwzarsyz, malsyz,
mülksüz, hiç zatsyz.
Bihanymanlyk –– öýsüzlik, öýsüz-öwzarsyzlyk
Bihuş (bihut) –– bihuş, essi aýylan, özünden giden.
Bihuşlyk — özüňi bilmezlik, özüňe erk edip bilmezlik, çaşmak, huşuňy
ýitirmek.
Bihut bolmak –– özüňden gitmek, huşuňy ýitirmek, çaşmak, bihuş bolmak,
essi aýylmak. Şeraby-bihudy –– Seret: Badaýy-bihydy. Badaýy-bihudy –– serhoş
ediji şerap, bihuş ediji çakyr, humar ediji içgi, meý.
Bimar — kesel, hassa, syrkaw, sökel, nähoş, näsag, dertli, tapsyz.
Bimejal –– 1. Mejalsyz, güýç-kuwwatsyz, gurbatsyz, tapsyz, ysgynderamatsyz, ysgynsyz. 2. Mümkinçiliksiz.
Bimydar –– 1. Durnuksyz, mäkäm däl, berk däl. 2. Ýagdaýy agyr, ýarawsyz,
sökel, gün-güzerany kyn. Dehri-bimydar –– durnuksyz dünýä, ötegçi dünýä.
Bina — 1. Jaý, ymarat, jaýyň düýbi, jaýyň dyrnagy, fundament. 2. Görüji,
göreç, görýän. Bina kylmak –– gurmak, galdyrmak, ýasamak.
Binazyr –– taýsyz, meňzeşsiz, meňzemeýän,meňzeşi bolmadyk, deňi-taýy
bolmadyk, ýeke-täk, özboluşly.
Binehaýat — çensiz-çaksyz, san-sajaksyz, uç-gyraksyz, ummasyz, sansyz, köp.
Binägäh — bihabar, tötänden, birden.
Binowa — biçäre, ejiz, pukara, betbagt, garamaňlaý.
Birr –– ýagşylyk, gowulyk.
Biser — 1. Başsyz, kellesiz. 2. Aňsyz, huşsuz, akmak, tentek. Biser-u bipa ––
1. Basyz-aýaksyz, haly perişan, haly harap, ederini bilmeýän. 2. Garyp, binowa,
zatsyz, biçäre. 3. Ejiz, biçäre, haly harap. 4. Düzgün-tertipsiz, başly-barat, bulambujar.
101
Bisýar — köp, kän, zyýat, artyk, bol. Bisýar abdar –– 1. Örän manyly, örän
çeper, diýseň ýerlikli (söz). 2. Örän şireli, örän ter, suwly (miwe).
Bişumar — sansyz, köp, kän, hasapsyz, san-sajaksyz, bihasap. Derdi-bişumar –
– sansyz dert, san-sajaksyz azap, köp ejir.
Bitap — 1. Tapsyz, ysgynsyz, güýçsüz, kuwwatsyz. 2. Nähoş, syrkaw, sökel,
bimar, hassa.
Bitmek –– ýazmak. Bitip almak — ýazyp almak.
Biwe –– dul, dul aýal.
Bulmak –– tapmak.
But —1. Adamlar tarapyndan daşdan, agaçdan we şoňa meňzeş berk zatlardan
ýasalyp, çokunylýan zat, hudaýyň şekili. 2. Owadan, gelşikli, gözel, söýgüli,
halanýan. 3. Magşuk, söýgüli. Buty-nowreste –– ýaňy ýetişen gözel, ýetginjek gyz.
Büte — 1. Pessejik agaç (ösümlik), kiçijik agaç, gyrymsy agaç. 2. Ösümlik.
Büzürg –– 1. Uly, beýik, belent. 2. Beýik mertebeli, belent derejeli, hormatly,
ygtybarly.
Büzürgwar –– 1. Uly, beýik, belent mertebeli, belent derejeli, hormatly. 2.
Meşhur, tanymal, belli, asylzada. 3. Alym, hekim, parasatly, dana.
Byradar — dogan, garyndaş.
Byrakmak — 1. Taşlamak, zyňmak oklamak, zyňmak. 2. Goýbermek,
boşatmak, rugsat bermek.
Ç
Çarbag –– uly bag, baglyk, daş-toweregi gaýym berkidilen bag, daşyna haýat
aýlanan dürli miweli bag. Çarbagy-dilgüşa –– göwün açyjy bag, sapaly bag.
Çarh –– 1. Çarh, tigir. 2. Aýlanyş, öwrüliş. 3. Asman, gök, mawy gümmez. 5.
Ykbal, bagt, ýazgyt, takdyr. Çarhy-keç –– islege laýyk aýlanmaýan pelek, ters
aýlanýan pelek, keç pelek. Çarhy-pelek –– döwrüň aýlanyşy, wagtyň geçip
durmasy; pelek, dünýä, älem.
Çarh urmak –– aýlanmak, pyrlanmak, gezmek, öwrülmek, elewräp ýörmek,
çapalap ýörmek.
Çaryýar –– Muhammetden soňky dört halypa: Ebubekir (Ebabekir, 632-634);
Omar (634-644); Osman (644-656); Aly (656-661). Çaryýary-ba sapa –– Nusgawy
edebiýatda «Çaryýary ba sapa» (Sapaly Çaryýarlar) diýen düşünje meşhurdyr.
Çehre –– ýüz, ýaňak, keşp. Gül çehre — gül ýüzli, gözel, gelşikli, owadan,
görkli, görmegeý.
Çemen –– 1. Gülzarlyk, lälezarlyk, otluk; bossanlyk. 2. Baglanan gül dessesi.
Çemen ara – çemeni bezeýän, çemenzarlyga görk berýän.
Çenan –– 1. Ýaly, meňzeş. 2. Şeýle, şonuň ýaly, şeýle bir.
Çendan –– 1. Şeýle köp, şunça, şonça, şeýle bir, onçakly, o gadar, o diýen, azkem, az-owlak, ýek-ýarym, ýek-tük. 2. Çendan, kämahal, käwagt, käýarym, käte.
Çenin (çunin) –– şeýle, şunuň ýaly, şeýlelikde, şunuň bilen, şunlukda.
Çent –– birnäçe sapar, birnäçe gezek.
Çeşm –– göz, garak, göreç. Çeşmi-nem –– göz ýaş. Çeşmi-seýil –– göz
ýaşlaryň sili. Çeşmi-humar –– süzgek göz, serhoş ediji göz, gyzaran göz, dälije
102
göz. Çeşmi-husut –– 1. Degýän göz, göz degme. 2. Bahyl göz, bahylçylykly
garaýyş, içigaralykly nazar, görip göz. Çeşmi-ter –– ýaşly göz, aglaýan göz.
Çeşme –– bulak, akar. Çeşmeýi-aly –– uly çeşme, köp suwly bulak. Çeşmeýihuny-jiger –– bagyr ganyndan dörän bulak, ganly gözýaş çeşmesi, gam-gussa
sebäpli akýan üznüksiz gözýaş.
Çeşmek –– çöşmek, çözmek, boşatmak.
Çäk ––ýyrtyk, ýirik, ýyrtylan, irilen, ýirilen, dilinen. Çäki-giribän — ýaka
ýyrtma, ahy-nala etme. Çäk-çäk –– ýyrtyk-irik, şalha-şalha, dilik-dilik.
Çigin –– düwün.
Çün –– misli, ýaly, dek.
Çynary-aly –– belent çynar.
D
Dat — 1. Adalat soramak, haraý gözlemek. 2. Dady-bidat etmek, nala çekmek.
Dag — 1. Yz, belgi, tagma. 2. Gaýgy-hasrat, gam, gussa, dert, ynjy. Dag
goýmak — 1. Tagma basmak, belgi etmek. 2. Ýürekde düwün goýmak, ynjytmak.
Dagy-dili –– ýürek derdi, kalp ody, ýürek düwüni. Dagy-hijran — aýralyk ody,
aýralyk derdi.
Dagystan –– 1. Daglyk, daglyk ýer. 2. Kawkazyň demirgazyk-gündogarynda
we Kaspiniň gyrasynda ýerleşýän bir daglyk ýurduň ady.
Dahyl — I. Girýän, aýak sekýän. 2. Dahylly, degişli. 8. Içki görnüş. 4.Girme,
giriş. Dahyl bolmak — 1. Aralaşmak, girmek, gatyşmak. 2. Gowuşmak, sataşmak,
birek-birege duş gelmek.
Dam — 1. Duzak, gapan, tor. 2. Eldeki haýwan, öýde saklanylýan haýwan.
Damag — 1. Burun, gaňşyrawuk. 2. Beýni.
Damana –– dagyň etegi, dag etegi.
Damen (daman) –– 1. Syý, syn, etek. 2. Eňňit, ýapgyt.
Dar — öý, jaý, köşk, ýaşalýan ýer, orun, mesgen, küme. Daryl-mähnet — azap
öýi, bu dünýä. Daryl-baka — bakylyk öýi, ebedilik öý, hemişelik öý, o dünýä,
ahyret, uçma, jennet, behişt. Daryl-pena — ýokluk öýi, pany dünýä, bu dünýä, ýer
ýüzi. Dary-dünýä –– dünýä öýi, bu dünýä. Daryl-aman — 1. Dynçlyk öýi, rahatlyk
öýi. 2. Gm. mazar, gabyr.
Daraýy-soltanat — soltanlygyň eýesi
Daragt –– agaç, bag.
Daryg — 1. Wah, arman, haýp. 2. Gysganma, aýama, nebsiň agyrma,
dözmezlik. 3. Ahmyr, ökünç, arman, gynanç, gam, gussa. 4. Inkär, inkär etme,
sowulma, gyşarma. 5. Kyn, çetin.
Dawut — rowaýatlara görä, ýehudy patyşalaryndan we pygamberlerinden biri
bolup, Süleýman pygamberiň (Solomonyň) kakasydyr. Ol biziň eýýamymyzdan
1033 ýyl öň dogulýar we takmynan biziň eýýamymyzdan 962 ýyl ozal 71 ýaşynda
aradan çykýar. Ýaşlykda çopançylyk edipdir, göwresiniň kiçiligine garamazdan,
örän gaýratly we edermen bolupdyr. Rowaýatlara görä, ol ökde demir ussasy
saýylypdyr we ömrüniň köpüsini sowut dokamak hem-de demir işi bilen
meşgullanyp geçiripdir. Onuň örän ýakymly sesi bolup, Zebur okanda ähli
103
jandarlar, gurt-guşlar onuň owazyna maýyl bolup durar eken. Dawut Gündogar
rowaýatlarynda demiriň piri hasaplanylýar.
Daýa –– 1. Eneke. 2. Göbek ene.
Dehr — 1. Dünýä, älem, jahan, materiýa. 2. Wagt, döwür, asyr. Dehri-bimydar
–– durnuksyz dünýä, ötegçi dünýä. Mydary-dehr –– meridian, Ýeriň oky.
Der II — gapy, işik.
Derban — gapy sakçysy, garawul.
Derbe-der — 1. Gapyma-gapy aýlanma, gapydan-gapa kowulma, gedaýlyk
etme. 2. Sergezdan, ykmanda, derwüş, gedaý, öýsüz-öwzarsyz, tüwmaýak. Käbir
akyma degişli derwüşler butparazlaryň däbi boýunça, gedaý bolup, ilden-ile
aýlanyp gezýärler. Şol sebäpli olary «derbe-der» («gapydan-gapa») — «il gezýän»
atlandyrypdyrlar.
Derdeser –– 1. Kelle agyry, baş agyry. 2. Kynçylyk, mähnet, azap, ejir. 3.
Päsgel, böwet bolma. 4. Biderek, ýerliksiz sözler bilen başyňy agyrtma, degnaňa
degme.
Derdinäk — 1. Dertli, ynjyly. 2. Gussaly, gamly, aladaly, gamgyn, 3. Azarly,
görgüli, horluk çeken, jebir çeken.
Dergah (dergäh) — 1. Gapy, işik. 2. Bosaga, gapynyň öňi. 2. Köşk. 3. Arz
jaýy, huzury. 4. Hudaýyň dergähi, huzury.
Derman gitmek –– ysgynyň gitmek, ysgyn-mydaryň gitmek, ysgyndan
gaçmak.
Derrende — wagşy, ýyrtyjy.
Dertment — 1. Dertli, keselli, syrkaw, sökel, hassa. 2. Gaýgyly, gamly, gussaly. 3. Ejiz, biçäre, hor. 4. Göwündeş, dertdeş, ýürekdeş.
Derwüşnowaz — 1. Derwüşe hemaýat ediji, gedaýa rehim ediji, ejizi goldaýjy.
Dest — el, gol. Dest ber-dest urmak –– 1. El çarpmak, goldamak. 2. El çarpyp,
dady-perýat etmek, eliňi eliňe urup, ahy-nala etmek, ýüzüňi ýyrtyp, aglamak.
Desti-pa –– el we aýak. Dest kütah –– eli gysgalyk, garyplyk, eliňi uzadan ýeriňe
ýetirip bilmezlik. Desti-hasrat –– hasrat eli, gam-gussa eli. Destbe-dest eýlemek ––
gol salyşmak, görüşmek, gujaklaşmak.
Destgäh (destgah) — 1. Güýç, gudrat, baýlyk. 2. Dynçlyk, ümsümlik. 3. Tertipdüzgün. 4. Köşk, bargäh.
Destgir ––
Destgir — 1. Goldaýjy, elden tutan, hemaýatçy, ýardamçy, arkadaýanç, dadyňa
ýetişen, ýardam beriji.
Dest kütah kylmak –– el üzmek, umyt üzmek.
Deşt –– sähra, çöl, düzlük. Deştbe-deşt –– sährama-sähra, çölme-çöl, çöldençöle, sähradan-sähra. Deşti-gam –– gam çöli, gam-gussa sährasy.
Didban — garawul, sakçy.
Dide –– göz, göreç, garak, bäbenek. Nury-dide — 1.Gözüň nury, gözüň
göreji. 2. Ogul, perzent. Dide-girýan – gözýaşly, aglaýan, eňreýän.
Diger — 1. Başga, özge, gaýry, beýleki. 2. Ýene, täzeden, ýaňadan.
Digergun — üýtgedilen, başgaça bolan, başga görnüşli, bulaşdyrylan, bulaşan.
Dil –– ýürek, köňül, kalp. Bagy-dil –– 1. Ýürek bagy, köňül riştesi; perzent,
jigerbent. 2. Köňül bagy, köňül daragty. Dil hassa –– 1. Köňli ýaraly, kalby dertli,
104
ynjyly. 2. Gam-gussaly, gaýgyly, gamgyn, aladaly. Dil para –– ýüregi ýaraly,
kalby dertli, kalby para-para bolan, ejir çeken, azap gören. Dil remide –– 1.
Ýüregini elden beren, gorkan, ürken, ýüregi ýarylan, ýüregi sarsan, tisginen,
howatyr eden, gorkuzylan. 2. Yşka düşen , aşyk bolan, mejnun bolan. Dil şikeste –
– 1. Göwni synyk, göwni galan, biçäre, umytsyz. 2. Kemsidilen, gamgyn, tukat.
Dilaram — 1. ýürege rahatlyk beriji, arkaýynlandyryjy. 2. Söýgüli ýar.
Dilbent —özüne çekiji, söýgüli, mähriban, kalbyň söýeni, ýüregi bent eden.
Dilber –– 1. Göwnüňi alan, kalbyňy ele salan, yüregiňi ogurlan, kalbyňy yşka
salan. 2. Söýgüli, magşuk.
Dilebter –– ýüregi üzülen, kalby sogulan, göwni galan, umydyny üzen.
Dilefgar —ýüregi ýaraly, kalby dertli, gaýgyly, gamgyn, tukat, ünjüli.
Dilfigar –– gamgyn, gam-gussaly, gaýgyly, ýüregi ýaraly, kalby dertli.
Dilgüşa –– 1.Göwün açyjy, göwün göteriji. 2. Magşuk, söýgüli.
Dilhun — ýüregi ganly, jigeri hunly, jany ýanan, gam-gussaly.
Dilistan (dilsitan) — 1. Ýüregi alan, kalby eýelän. 2. Söýgüli, magşuk.
Diljuý –– 1. Göwünlik beriji, göwnüňi awlaýjy, rahatlandyryjy, teselli beriji.
Dilkeş –– 1. Özüne çekiji, täsin galdyryjy, göwne ýakymly, ýüregi özüne maýyl
ediji. 2. Söýgüli, magşuk.
Dilnowaz — 1. Göwün göteriji, göwün awlaýjy, dildar. 2. Söýgüli.
Dilruba — 1. Kalby eýelän, köňül awlan. 2. Söýgüli, magşuk.
Dilsuz — 1. Ýüregi ýanan, kalby ýangynly. 2. Ýüregi ýakyjy, kalba ot salyjy. 3.
Aşyk, yşka düşen, yşk oduna ýanan. Yşky-dilsuz — ýüregi ýakyjy yşk, kalba ot
salyjy söýgi.
Dilşat — göwün göteriji, şatlandyryjy, göwni hoş, şadyýan.
Diwana — 1. Däli, tentek, akylyndan azaşan, akylyny ýitiren. 2. Gedaý,
ykmanda.
Diwanawar — däli ýaly, jynly ýaly, akylyndan azaşan dek.
Doga — 1. Alkyş, dileg, ýagşylyk dileg etme. Dogaýy-fatyha –– dünýäden öten
bendäniň ruhuna Gurhandan aýat okap degsin etmek, Fatyha, ýagny Alhamd
süresini okap degsin etme. Dogaýy-dem — hassany sagaltmak üçin Gurhandan
aýat okap, dem urma, çüfleme.
Dowa — däri-derman, em, alaç etme.
Döwletment –– 1. Döwletli, baý, gurply. 2. Bagtly, bagtyýar.
Dugana –– 1. Jora, boýdaş. 2. Iki gat, gat-gat.
Duhtar –– gyz. Duhtar beçje –– gyz oglan, gyzjagaz, gyz çaga.
Dun –– 1. Ýaramaz, erbet, nejis, ýigrenji, pes, pis. 2. Soň, soňra, yz. Dun pelek
–– ýaramaz pelek, ters täleý, keç pelek.
Dur — daş, uzak.
Düreň-düreň (du reň-du reň) –– 1. Dürli-dürli, dürli reňkli, dürli hilli. 2. Ýalan,
galp, dürli röwüşli, aldama.
Dür — merwerit, merjen, gymmatbaha daş. Dürri-galtan — togalak dür. Dürrirehmet — rehmet düri, rehimdarlyk merjeni. Dürri-ýetim — taýsyz dür,
bahalandyryp bolmajak derejedäki gymmatbaha dür. Dürri-Emen — Ýemen düri
göwheri. (Gadym döwürde Ýemen özüniň gymmatbaha dürleri-hünjüleri bilen
meşhur bolupdyr.) Dürri-efşan –– öwşün atýan dür, nur saçýan dür, nurly dür.
105
Dürri-maksut –– maksat düri, maksat edilen zat, esasy maksat. Dürri-naýap —
tapylmaýan, seýrek duş gelýän dür. Dürri-täji-şahan — 1. Şalaryň täjiniň göwheri,
şalaryň täjine dakýan göwheri, şalaryň göwher täji. 2. Leýliniň sypaty. Dürri-nahan
–– gizlin dür, tapylgysyz dür.
Düýt — tüsse.
E
Ebr –– bulut, duman. Ebri-nowbahar –– bahar buludy, baharyň ilkinji
günleriniň ýagyşly buludy. Bu söz nusgawy edebiýatda, şol sanda Andalypda
hasratly gözýaşlaryň aňlatmasy hökmünde köp ulanylypdyr.
Ebru –– gaş. Ebru helal ––gyýma gaş, ýaňy dogan aý ýaly owadan gaş.
Ebýat –– beýt sözüniň köplük sany. 1. Öýler, mesgenler, mekanlar. 2. Beýtler
(gazalyň beýtleri we ş. m. ).
Edep saraýy –– mekdep, edep-terbiýe berilýän we okuw okalýan ýer.
Efgal –– pygl sözüniň köplük sany. 1. Işler, hereketler. 2. Etmişler, päller,
pygyllar. işler.
Efgan –– nalyş, agy, eňreme, ahy-nala, ahy-pygan.
Efgar –– 1. Gaýgyly, gussaly. 2. Ýaraly, dertli, biçäre.
Efsana –– erteki, gürrüň, hekaýat, rowaýat, dessan. Efsanaýy-halaýyk –– halk
arasynda gürrüňi edilme, halka paş bolma, halk içinde hekaýaty edilme.
Efser –– täç, jyga.
Efsun –– jady, hile, mekirlik, owsun urma, jadylama. Efsun atmak –– owsun
atmak, jadylamak, dogalamak, göz baglamak.
Efsurda –– solan, hor, horlanan.
Efsus –– haýpyň gelmeklik, ökünç, arman. Efsus iýmek –– nebsiň agyrmak,
dözmezlik, haýpyň gelmeklik.
Efşa ––1. Äşgär etme, aýan etme, ýüze çykarma. 2. Paş etme, peçan etme.
Efşan –– 1. Pürkýän, sepýän, saçýan, seçýän. 2. Öwşün atýan, nur saçýan.
Efzun –– köp, bol, artyk, zyýat, kän.
Ekabyr –– ekber sözüniň köplük sany. 1. Ulular, beýikler, döwletliler. 2.
Hormatly adamlar, mertebeli adamlar.
Ekber –– iň uly, iň beýik. Soltany-ekber –– beýik soltan, uly soltan, şahynşa,
şalar şasy.
Ekram –– hormat, sarpa, hezzet, sylag.
Eks ––1. Surat, keşp 2. Şöhle, öwüşgin, ýalkym, şugla. Eksi-jemaly ––
owadan keşbi, jemalynyň şuglasy, ýüzüniň ýalkymy.
Elip –– arap elipbiýiniň birinji („A”) harpy. Ebjet hasabynda 1-lik sany
aňladýar. 2. Dik, göni. Elip kat –– uzyn boý, dik kamat, syratly, uzyn boýly.
Enan –– nala, ahy-efgan.
Endaza –– ölçeg, çen, çak, mukdar, san.
Endişe –– oý, pikir, alada, ünji, ýaýdanma.
Enduh –– gam, gussa, gaýgy, ünji, hasrat.
Engiz (eňňiz) –– 1.Tolgundyrygy, gozgalaňa salyjy. 2. Söz ýasaýjy goşulma
şekilinde ulanylyp, «gozgadyjy», «turuzyjy» manylarynda hem gelýär. Pitne
engizi-zemin –– zeminiň pitne turuzyjysy, öjükdirijisi.
106
Enjümen –– mejlis, ýygnanyşyk, jemgyýet, topar. Rahaty-enjümen ––
üýşmeleňe, mejlise rahatlyk beriji, mejlisi gyzykdyryjy, şatlyk beriji.
Ente Allamul-guýub –– Sen gaýypdaky zatlary bilijisiň, Sen syrly zatlary
bilijisiň. Allanyň sypaty.
Enwer –– 1. Has ýagty, has nurly, örän röwşen, ýiti şöhleli. 2. Görkli,
owadan, nurana, görmegeý. 3. Aý.
Erte –– 1. Ertir, daňdan, ir bilen. 2. Ertir, taňla. 3. Kyýamat, ahyrzaman.
Eser –– yz, nyşan, alamat, täsir. Eseri-jogap –– jogap alamaty, jogap nyşany.
Eser kylmak –– täsir etmek. Eser bermek –– alamatlandyrmak, görkezmek,
bildirmek.
Esremek (asramak) –– 1. Idetmek, aladasyny etmek, ekläp-saklamak. 2. Serhoş
bolmak, mes bolmak, joşmak, esremek.
Eşgal –– 1. Zir-zibil, zyňyndy zatlar, hapa zatlar. 2. Basyp alma, eýeleme.
Eşgin –– çözgün, çöşgün. Eşmek (çöşmek) işliginiň buýruk görnüşi. Çöz, çöş.
Eşk –– ýaş, gözýaş. Silaby-eşki –– gözden sil deý yzy üzülmän akýan gözýaş.
Etwar –– töwr sözüniň köplük sany. 1. Tärler, röwüşler, hiller, görnüşler. 2.
Hüý-häsiýetler, ýagdaýlar, hereketler.
Eýe –– Hudaý, Alla, Taňry.
Eýýup — pygamberlerden biri. Rowaýatlarda aýdylşyna görä, onuň tenine gurt
düşenmiş. Ol bu kynçylygy öz sabyrlylygy bilen ýeňip geçýär. Ahyry Allatagala
oňa rehim edýär, onuň öňünde bir çeşme peýda bolýar. Eýýup şol çeşmeden
ýuwnup, keselinden gutulýar. Allatagala onuň ähli ýitiren zatlaryny gaýtadan
bagyş edýär. Şonuň üçin onuň ady nusgawy edebiýatda sabyrlylygyň nusgasyna
öwrülipdir.
Ähl –– 1. Bir işe ýa-da bir ýere degişli bolan adamlar. 2. Är-aýal, maşgala. 3.
bir işiň, hünäriň eýesi. Ähli-aýal –– bütin maşgala. Ähli-beşer –– ynsanlar,
adamzat. Ähli-mekdep –– mekdepdäkiler, okuwçylar we mugallymlar. Ähli-ryýa –
– ikiýüzlüler, galplar, il gözi üçin iş edýänler, hilegärler, mekirler. Ähli-şerep ––
mertebeliler, sylaglylar, sarpalylar, şöhratlylar. Ähli-şujagat –– batyrlar,
gaýduwsyzlar, gahrymanlar. Ähli-şukuh –– mertebeliler, derejeliler, hormatlylar,
sarpalylar, şan-şöhratlylar, tanymallar.
Ämin (omyn) –– 1. Kabul et, şeýle bolsun! 2. Aman saklasyn! Ämin ýa Repbilälemin –– kabul et, eý, älemleriň Eýesi, şeýle bolsun, eý, älemleriň Eýesi!
Äşiýan (aşýan) — höwürtge, ketek, öý, jaý, külbe, kepbe.
Äşkäre –– aýan, açyk, aýdyň.
F
Fahr –– buýsanç, guwanç, öwünme, şöhrat.
Fahte –– meýdan kepderileriniň bir görnüşi, ikatýok.
Fam –– reňk. Lälefam –– läle reňk, gyrmyzy reňk. Gülfam –– gül reňk, gülgün.
Farah –– şatlyk, şadyýanlyk, rahatlyk, begenç, guwanç. Farahlyk roý bermek –
– rahatlyk peýda bolmak, şatlanmak, begenmek.
Faryg bal –– arkaýyn, asuda, rahat, ümsüm, ýuwaş, parahat.
Fath –– 1. Açyş, açma. 2. Ýeňiş, üstünlik, ýeňiň. Fath-nusrat –– ýeňiş we
üstünlik.
107
Fatyha –– 1. Gurhanyň başky süresi. 2. Giriş, başlangyç. 3. Doga, alkyş.
Dogaýy-fatyha –– dünýäden öten bendäniň ruhuna Gurhandan aýat okap degsin
etmek.
Fatyha kylmak –– nika dogasyny okamak, nikalamak, adaglamak.
Felahan –– sapan, gadym döwürde daş atmak üçin ulanylan ýarag.
Ferah –– 1. Giň, ýaýbaň. 2. Uly, ýaýylyp ýatan. 3. Köp, kän. 4. Şat, şadyýan,
mes, serhoş.
Ferar –– gaçyş, gaçma.
Fert –– ýalňyz, ýeke-täk, bir özi.
Fetile –– pelte.
Fuzun ––
Fuzun –– 1. Artyk, zyýat, köp, bol. 2. Artyk, has gowy.
G
Gaba –– don, ýüňden edilen gödek don.
Gaffar –– 1. Rehimdar, rehimli, rehim ediji, bagyşlaýjy, günäni geçýän,
ýalkaýjy, şepagatly. 2. Hudaýyň bir ady. 3. Gaffar (has at).
Gafyr ––1. Rehimdar, rehimli, rehim ediji, bagyşlaýjy, günäni geçiji, ýalkaýjy,
şepagatly, dogany kabul ediji. 2. Hudaýyň bir ady.
Gam –– ädim, gadam. Urduň bakaga gamny –– Baky dünýä gadam urduň,
dünýäden ötdüň.
Gamreside –– gama ulaşan, gaýgy-gama bulaşan, gamgyn, gussaly, ünjüli.
Gany — 1. Baý, mal-mülküň eýesi, barly, barjamly, gurply, döwletli. 2. Hudaý,
Taňry, Alla.
Gar — gowak, köwek.
Gara keltek –– 1. Çokmak, çomak, gürzi, uruş ýaragy. 2. Pyýada goşun, ýeňil
ýaraglanan pyýada goşun.
Garaz –– 1. Maksat, niýet, isleg. 2. Garaz, şeýle-de. 3. Nyşan, nyşana,
nyşanalama.
Garkap –– gark bolma, suwa çümme.
Gars kakmak ––hars urmak, çalt hereket etmek, iki ýana urunmak.
Garybana –– garyplara meňzeş, garyplarça, garyplara mahsus.
Garyp — 1. Keseki ýerden gelen, ýat, del, hossarsyz. 2. Malsyz, mülksüz.
Gaş –– huşuňy ýitirme, özüňden gitme, essiňden gitme. Gaş-gaş –– gaty
gülme.
Gazal — 1. Şygryň bir görnüşi; 2. Keýik, jeren. 3. Gözel, söýgüli.
Gazalhan –– gazal aýdyjy, şygyr okyjy.
Geda (gedaý) –– sergezdan, ykmanda, derwüş, öýsüz-öwzarsyz, tüwmaýak.
Gerdun –– 1. Tigir, çarh, aýlanýan. 2. Pelek, asman, pelegiň çarhy, dünýä. 3.
Takdyr, ýazgyt, täleý, maňlaý.
Gereh (girih) — 1. Düwün. 2. Tow, burma, towlanan, örülen. 3. Kynçylyk,
görgi, azap, muşakgat.
Germ –– gyzgyn, gyzan. Germi-meýdan –– 1. Meýdana gyzan, gezelenje
gyzygan. 2. Söweşe gyzygan, jeňe gyzan.
108
Gert (gerd) I — çaň, tot-tozan, gum. Gerdi-gubar –– çaň-tozan, tozan-tot.
Gerdi-pa –– aýak tozy, aýagynyň çaňy. Gerdi-rahy-mähneti-pür dert –– derdimähnetden doly agyr ýoluň çaň-tozany.
Gert (gerd) II –– 1. Aýlaw, tegelek, togalak. 2. Aýlanýan, gezýän diýen
manylary aňladýan goşulma. Gerd-ä gert –– daş-töweregi, aýlaw, gurşap alma.
Gewezn — sugun.
Geza — nahar, iýmit, iýgi-içgi, hörek.
Gine — sypatyň söýgülilik derejesini aňladýan soň goşulma bolup, goşulan
sözüne «eýjejik», «näzijek», «enaýyja» diýen many ýokundylaryny berýär.
Bibakagine –– mydamalyk bolmadyk, hemişelik däl, wagtlaýynça (bolan
eýjejik...).
Giriftar — 1. Duçar bolma, sataşma. 2. Tutulma, ýesir düşme, bendi bolmaele
düşen, ýesir alnan, ýesir, gul.
Gir-u dar –– tutda-bas, tutha-tutlyk, al-da ber.
Giýa (giýah) — ot, ösümlik.
Gör –– gabyr, mazar. Göri-teň –– dar gabyr.
Gubar — 1. Çaň, tozan, tot, gum. 2. Gaýgy, gam-gussa. 3. Kine. Gubaryrahgüzer –– ýolagçylaryň çaň-tozany. Gubar alut –– guma bulaşan, çaňa bulaşan,
üsti-başy çaň-tozan. Gubary-keduret –– 1. Içigaralyk çaňy. 2. Gaýgy-gam tozany,
göwnigalma çaňy. 3. Kine we duşmançylyk çaňy. Gubary-markat –– gabrynyň
gumy, mazarynyň çaňy.
Gulman — gulam sözüniň köplük sany. 1. Oglan, ýigit. 2. Hyzmatkär. 3.
Behiştdäki hyzmatkärler, jennetde hyzmat edýän ýigitler. 4. Gulman (has at).
Gulmany-berin –– jennetdäki hyzmatkär ýigitler.
Garbal –– elek, irigöz elek.
Gurbat — aýralyk, jyda düşmeklik, watandan daş düşmeklik, garyplyk.
Gurbatzede —aýralyga duçar bolan, Watandan jyda düşen.
Güdaz ––1. Ergin; eredýän, ýanýan; ýanyk, köýük, bişen. 2.Altyn eredilýän
gap, ergin eredilýän gap.
Güftar –– söz, gep, kelam, gürrüň. Şirin güftarlyk –– şirin sözlülik,
suhanwerlik.
Gülap –– 1. Bägülden ýasalýan içgi. 2. Gül suwy, atyr. Gülaby-didesi ––
gözýaş, gözüniň ýaşy.
Gülberg –– gül ýapragy. Gülbergi-teri –– gülüň ter ýapragy.
Gül çehre –– gül ýüzli, gözel, gelşikli, owadan, görkli, görmegeý.
Gülfam –– gül sypat, gül reňk, gülgün. Leýliýi-gülfam — gül reňkli Leýli, gül
sypat Leýli.
Gülgün — gül reňkli, gyzyl reňkli, gyzyl-al reňk, gyrmyzy, gyzgylt reňk.
Güzergäh –– geçelge, ötelge, inelge.
H
Habyp –– 1. Ýakyn, ýoldaş, ülpet, dost-ýar. 2. Mahbup, söýgüli, magşuk,
gözel. 3. Muhammet pygamberiň sypaty.
Hadys –– 1. Söz, gürrüň, gep. 2. Hekaýat, kyssa, gürrüň, erteki, dessan. 3.
Muhammet pygamberiň sözi.
Hah — isleg, islemek, ha, isle-isleme.
109
Hajat –– 1. Isleg, talap, mätäçlik. 2. Dileme, doga etme, sygynma, çokunma,
ýalbarma.
Hajatgäh –– 1. Doga-dileg edilýän ýer, dogaň kabul bolýan ýer, ybadathana,
zyýaratgäh. 2. Pir, doga-dilegi kabul bolýan adamlar.
Hakarat — kemsitme, kiçeltme, peseltme, igenme, teene, iňirdeme.
Hakgüzar –– 1. Minnetdar, gadyr biliji, şükür ediji. 2. Hemişe hakykatçyl,
adalatly, dogruçyl, minnetdarlyk bildirýän. Hakgüzarlyk eýlemek –– şükür etmek,
minnetdar bolmak, kanagat etmek.
Hakykat –– 1. Çyn, dogry, dürs, her bir zadyň esasy, asly. 2. Sopuçylykda
özüňi kämilleşdirmegiň üçünji basgançagy.
Halat –– hal sözüniň köplük sany. Hallar, ýagdaýlar, ahwallar. Halaty-nezg ––
iň soňky dem, ölüm pursaty, ölüm ýassygyndaky ýagdaýy.
Halawat –– 1. Süýjülik, ýakymlylyk. 2. Tagam, lezzet, dat, zowk.
Halawat kylmak –– lezzet almak, keýp almak, keýplenmek.
Halel –– zyýan, zelel, nogsan, kemçilik. 2. Boşluk, açyklyk, jaýryk, yş.
Halka –– tutawaç, ildirgiç. Halkaýy-deri-Käbeýi-mugazzama –– beýik Käbäniň
gapysynyň halkasy, ildirgiji.
Halyl Rahman — Allatagalanyň ýürekdeş dosty, Ybraýym pygamberiň
lakamy.
Halypawarlyk –– halypa meňzemeklik, patyşa meňzemeklik, patyşa sypat,
soltan häsiýet.
Ham (ha:m) I — 1. Çig, bişmedik, ýetişmedik, 2. Ýetişmedik, ajyny-süýjüni
datmadyk, kynçylyk görmedik. 3. Galp, ýalan, aldaw.
Ham II — egri, bükük, bükür, epilen, egilen, eplenen.
Hamuş –– 1. Sem bolan, dymyp oturma, sessiz-üýnsüz. 2. Öçen, sönen.
Hamuşan –– 1. Sessizler, sem bolanlar. 2. Ölüler, jansyz ýatanlar. Hamuşan
şähri –– öwlüýälik, gabrystanlyk, mazarystanlyk.
Hana –– öý, jaý, otag. Hanaýy-Käbeýi-mugazzama –– beýik Käbe öýi, Käbe.
Hanadan –– 1. Nesilşalyk, soltanlyk. 2. Abraýly, hormatly maşgala, nebere.
Handan –– gülüp duran, ýylgyryp duran, şadyýan, güler ýüzli.
Hanjar –– 1. Uly pyçak, söweş ýaragy. 2. Şöhle, şugla, ýalkym (Gün, Aý,
gylyç, naýza...). Hanjary-abdar –– poladyna suw berlen hanjar, taplanan pyçak.
Hap –– 1. Uky. 2. Düýş. Haby-hyýal –– hyýal ukysy, düýş.
Har (ha:r) I — pytanak, tiken, ýandak, demir tiken. Hary-mugeýlan —
ymgyr çölde gögerýän ýandak. Hary-näumytlyk –– umytsyzlyk tikeni.