Leýli–Mejnun - 07

Halyň niçikdir bu zaman, eý, mähribanym sen kalaý?
Ol müşki däne hallaryň kim, häk içre aldymy reň,
Oturdymy söhbet tutup ol mar-u mury bidireň,
Dürri-Ýemen dek dişleriň hemrasy boldy haýsy seň,
Serwi çemen ara katdyň perwerdesidir göri-teň,
Eý serwi-ragnaýy-jahan, dürri-nahanym, sen kalaý?
Mejnun gelip dat eýleýir gabryňda, eý ýary-jyda,
Bilmen niçik düşdüň yrak , menden saňa ýetmez seda,
Ahyrda şuldur mesgeni, ha şa bolsun, hahy geda,
Kysmatymyz şuldur eken, menden seni kyldy jyda,
Munda maňa köpdür pygan, eý gülüstanym, sen kalaý?
Elkyssa, Mejnuny-dilefgar bu muhammesi okap, tamam kyldy. Erse, dest berdest urup, perýat künan raks urup, gäh kuhy-Nejt üzre, gäh rowzagähi-Leýlide
nala-ýu pygan, ahy-dilsuzy-jan tartar erdi. Hun alut gözleriniň eşki-hasratyndan
rowzagähi-Leýliniň gara daşlaryna reňňi-lagl berer erdi. Ondan soň Leýliniň
gabrynda üç gije-gündiz durup, hatmy-Gurhan kylyp, dogaýy-fatyhalar kylyp,
Leýlä Hudadan magfyret diläp, zar-zar ýyglap, bir söz diýdi:
Huda ýaryň bolup, ýarym,
Hemişe mähriban bolsun.
Hudaýyma budur zarym,
Mekanyň jawydan bolsun.
Miýesser bolsun imany,
85
Ne çendan bolsa yhsany,
Behişd-u hüýr-u gulmany,
Saňa bes hem aýan bolsun.
Çykyp rehmet suwy ýerden,
Goşulyp aby-Köwserden,
Ki ryzwan guşlary birden,
Başyňa saýawan bolsun.
Pelekiň taky-minasy,
Işigiňiň häki-pasy,
Hemme ruhanaýy-kudsy,
Görüňe pasyban bolsun.
Şerapatly bolsun bul dem,
Eýämden magfyret dem-dem,
Hudanyň rehmeti her dem,
Mazaryňa rowan bolsun.
Sebaty-älem ötinçä,
Mydary-dehri gidinçä,
Kyýamat daňy atynça,
Uşbu rowzaň bossan bolsun.
Meniň hem ölmegim meýli,
Ki men Mejnun, sen hem Leýli,
Zyýaratgähi-yşk heýli,
Şerapatlyg mekan bolsun.
Emma Mejnun bu sözleri aýdyp, Leýliniň gabryny gujaklap, perýat-pyganlar
eýläp, gözüniň ýaşy bilen Leýliniň mazarynyň daşyna suw sepip, ýene bir daş alyp,
göwsüne urar erdi. Berehnegany-magşar dek bolup, roý be janyby-beýewan kylyp,
raks urup, perýat-pygan kylyp, ýyglap baryp, bir gara girip, zar-zar, hemişe bikarar
ýyglar erdi. Emma tünde-günde baryp, Leýliniň mazaryna ýüz-gözüni sürtüp,
ýyglap, nowha-zary we doga-fatyhlar kylyp, ýene-de gaýdyp gelip, ol garda
mesgen kylar erdi.
Emma Mejnuny-dilefgar gähi-gähi bahar silaby dek tugýan kylyp, mestibiygtyýar, bisabr-u bikarar we zar-zar ýyglap, rowzagähi-Leýli dilarama barar erdi.
Onuň otlug ah-u üýnünden we tebi-tap şiddetinden halk-halaýyk yztyraba düşüp,
rehimleri gelip, nalasyndan we ahy-perýadyndan gorkup, şol güzergähden öte
bilmez erdiler we gijeler hem ýata bilmez erdiler.
Elkyssa, bir gün Mejnun Leýliniň zyýaratyna barar erdi, nägäh gördi kim,
yrakdan bir adam peýda boldy peri-baly şikeste, gözlerini, ýüzlerini gerdi-rahymähneti-pür dert basan, aýaklary gamaryp, hubap öýi dek aýlawar bolan, katdykamaty bary-gamdan ham bolan elinde hasaýy-natuwany, her sagat we her
86
gadamda bir halat peýda kylyp renji-rah tartyp, ýüzüni-gözüni gerdi-gubar basyp
gele turar. Her nişi-hara jigerlerini deşip-deşip çykan. Bul merätipde şahy-Mejnun
ol dürri-täji-şahanyň alnyna gelip durdy. Mejnuna salam kyldy. Emma Mejnun
jogaby-salam aýdyp: «Eý natuwan, sen hem men dek katdyň bary-gamdan we
mähnetden du ta bolgan!» diýip, onuň halyn sorap, zar-zar, çün ebri-nowbahar
ýyglap, jany köýüp, bir söz aýtdy:
Meniň dek wadyýy-armana düşen natuwan kim sen?
Bu ýaňlyg bary-mähnetden katdy bolgan keman, kim sen?
Gubary-rahdan solan gül aryzy, elem tartyp,
Ýitiren bir nimerseýi, tapman ondan nyşan, kim sen.
Ynany-ygtyýaryň bes, gidipdir desti-paýyňdan,
Meniň dek mübtelalyk kesp edip, eý bagry gan kim sen?
Kaýerden sen, nedir agtardygyň, eý münheni kamat,
Başy bolan hemme mähnet guşua aşyýan, kim sen?
Adyň nedir seniň, bul dem meni-Mejnuna sen hemdem,
Ýitirip rahy-maksady, bolup her ýan rowan, kim sen?
Elkyssa, Mejnuny-aşufta ahwal bu sözleri aýdyp:
– Kim sen, menden ne sorar sen? – diýdi. Erse, ol adam – Ibn Salam bu sözi
eşidip, Mejnun ekenin bilip, zar-zar ýyglap, hyjalat derýasyna gark bolup,
Mejnunyň aýagyna ýykylyp, göz-ýüzlerinden sorup, ýyglap, zybany-uzr-magzyret
açyp:
– Eý, Mejnuny-dilefgar, magzur tutgul, hakyňyza jebir kyldym, imdi toba
kyldym, kabuly-hezretiňiz bolsun, günähimi ötgül. Afuw kylgyl, eý, aşyky-päkler!
– diýip, zar-zar ýyglar erdi. Mejnun:
– Sen kim turar sen – diýdi. Ol:
– Eý, Mejnun, men Ibn Salam Bagdady turar men, Bagdat welaýatyndan
renji-rah tartyp geler men – diýip, köp uzr-magzur edip, zybany-uzr açyp, zar-zar
ýyglar erdi.
Erse, Mejnun:
Eý Ibn Salam, owal meniň bilen sazlygyň ýok erdi, indi maňa ne üçin geldiň –
diýdi. Onda ibn Salam aýtdy:
– Eý Mejnun, «Aşyky-päk» diýip, men seniň ýagşy adyňy Leýliden eşidip
erdim. Leýli seniň üçin subh-u şam, belki, alad-dowam «Waý, Mejnun!» diýip,
pyragyňda ýyglar erdi. Emma birniçe eýýam Leýli bilen rozgär geçirdim, behakkynamy-Perwerdigäri-hijdeh hezar älem we behakky-hanaýy-Käbe bir mertebe
Leýliniň goluny şerigat işine tutanym ýok. Her lahza Leýli aşufta ahwal seniň
hijriňde ýyglap, maňa bir dem roýy-hoş bermedi. Emma Leýliden köp köňlüm
galdy, ýüzüne bakmadym, ahyryl-emr köp renjur bolup, öler halata ýetişdi.
Gorkup, «Kişiniň perzendi nähak ölmesin» diýip, getirip, ata-enesine tabşyryp
87
gidip erdim. Hälä birniçe eýýamdan bäri habarym ýok, ne halda bolar. Gaýybana
size yhlas getirip erdim. Emma Leýliden waspyňy eşidip erdim. Eý aşyk, Leýli
hem seniň üçin köýer erdi. Sen hem köýer eken sen. Leýli aýtganyça bar eken sen.
Weliken Bagdat halky seniň aýdan gazallaryňy «Bu Mejnunyň sözi» diýip, bitip
ýat alarlar, men hem bu umyt bilen gelip men, kim kylan biedepligimi afuw kylgaý
sen. Mejnun:
– Eý, Ibn Salam, seniň ganyň maňa däri erdi, ne çäre kylaýyn, takdyry-Alla
şundag bolsa... Takdyry-Allaga boýun sunmagan adam musulman imes. Eý
byradar, senden razydyr men, indi çäre ýokdur! Takdyry-Alla şul eken – diýdi.
Emma muýlary bedenlerinden öter, özi ba sujagat, pälwan erdi we ýene musulman
destgirlik kylyp sabyr eder erdi.
Elkyssa, Ibn Salam:
– Eý, Mejnun, sözlegil, hälä ýary-wepadaryň bilen kalaý sen? – diýdi. Onda
Mejnun bir ah urup:
– Eý, Ibn Salam ýörgün ýary-wepadarymy saňa görseteýin – diýip, Ibn
Salamyň golundan uşlap tutup, Leýliniň mazaryna alyp baryp, Leýliniň gabrypäkini oňa görsetip, Ibn Salama bu muhammesi aýtdy, görüň näme diýýär:
Ibn Salam, aýdaý eşit, dagy-dilim yzhary şul,
Talhy-käm eden meni älemde şeker bary şul.
Göze bolan häki-paýy totuýa-derkary şul ,
Bes, ajal bady-hazan eden gül-u gülzary şul,
Bes, heläki janym alan Leýli atlyg ýary şul.
Wasly umydynda erdim, dagy-hijran berdi ýüz,
Laglyndan şeker talap erdim, jiger gan berdi ýüz,
Zülpüniň söwdasyndan ahyr perişan berdi ýüz,
Her zaman, her dem maňa çykmak üçin jan berdi ýüz,
Bes, heläki janym alan Leýli atlyg ýary şul.
Nahly-ömrüm eşki-çeşmim birle sirap eýlegen,
Hem azaýy kuwwaty-ruhumny hunap eýlegen,
Ten hysaryn bagrym gany birle garkap eýlegen,
Ustuhanym kuhy-mähnet birle bitap eýlegen,
Bes, heläki janym alan Leýli atlyg ýary şul.
Mahy-tabanym batyban, boldy bul dem ziri-häk,
Men galyp men uşbu hasrat birle ýyglap syna çäk,
Bendi-bendimden seda çykdy gamyndan derdinäk,
Harmany-jismime ot goýan meniň şul ruhy-päk,
Bes, heläki janym alan Leýli atlyg ýary şul.
Niçe gündür, gözlerim üstündedir şemgi-çyrag,
Köýübän ölen turar men kim, ser-ä ser derdi-dag,
Başyma guşlar öýesi bir tapalmaz men pyrag,
88
Daýym-a Mejnun men – ermes men zamany-akly sag,
Bes, heläki janym algan Leýli atlyg ýary şul.
Elkyssa, Mejnun bu sözi aýdyp, tamam kyldy. Erse, Ibn Salam Leýliniň
wepatyny eşidip:
– Waý aşyky-päkler, ol wagtda köňlümde «Meger bular aşyky-päk bolgaý»
diýr erdim – diýip, Mejnunyň halyna rehmi gelip, binehaýat köýüp, ýyglar erdi.
Emma, ol gülzary-behiştiň hazan bolanyna yztyraba düşüp, Mejnuny-bihowa bilen
birniçe gün hemdem boldy. Mejnunyň aýdan sözlerin ýat alar erdi. Elgaraz
Mejnunyň gazallaryndan öwrenip, birniçe günden soň tuhfa alyp Bagdada gitdi.
Emma Mejnunyň gün-günden elemi zyýada bolup, bara-bara derdi efzun boldy.
Dünýäden köňlüni üzüp, bir gün Leýliniň mazaryna baryp, goluny açyp, asmana
bakyp: «Eý, Perwerdigärim, ýalançy dünýäde gezmäge takatym galamady.
Leýliden aýrylyp, munda ýörmeklik maňa ne hajatdyr, Hudaý-a, meni bu biwepa
dünýäden algyl, Leýlä men hem goşulsam!» diýip, bir gazal aýtdy:
Eý, Hudaý-a, ýar diýip, derdimi efzun kyl meni!
Akyzyp göz ýaşymy, derýaýy-Jeýhun kyl meni!
Andalyp, biçäre dek üzdüm tamany ýardan,
Köýdürip baly-perimi hemçenan Gül kyl meni!
Çün semender dek tenim bu ataşy-yşk içre kim,
Yşky derdinden meni mejruhy-dilhun kyl meni!
Misli kaknus dek tenimden bark urar çün ataşym,
Köýdürip baly-perimi, hemçenan kül kyl meni!
Leýli waslyny görer men diýp umydym bar idi,
Hasraty-Leýli bilen katdymy çün nun kyl meni!
Çün hüjümi-gam bilen mejruh boldy peýkerim,
Leýli kim, ötmüş dünýäden indi mahzun kyl meni!
Mejnuny-diwana men, gurbatda galdym sargaryp,
Goýma bu gurbatda bu gün hem jigerhun kyl meni.
Elkyssa, Mejnun Allatagalanyň müň bir adyny şafyg getirip, bir söz diýdi:
Kadyr Alla, müň bir adyň hakyndan,
Jepasy köp bu dünýäden al meni.
On sypatyň, ýeke zatyň hakyndan,
Jepasy köp bu dünýäden al meni.
Gün-günden zyýada mähnetim artar,
89
Öz lutpuňa alyp, köňlümi gaýtar,
Mekgara dünýäniň jilwesi iltär,
Jepasy köp bu dünýäden al meni.
Ýagşy güne pelek razy imesdir,
Bäş günçülik dünýä haýy-höwesdir,
Aşyklaryň durar jaýy imesdir,
Jepasy köp bu dünýäden al meni.
Kimse gelip munda ýetdi myrada,
Maksat ýolun tapmaý galdy arada,
Mundan artyk goýma meni jepada,
Yzasy köp bu dünýäden al meni.
Renjim artyp, halym boldy günbe-gün,
Aklym aldy gan ýygladyp tünbe-tün,
Özüň bolgul aşyklara rahnemun,
Ýol azgurar, ýüz garadan al meni.
Aşyk bolan, gaty günler geçirmiş,
Bu zal dünýä jiger ganyn içirmiş,
Mähir gyzyn bir görsetip gaçyrmyş,
Kowly ýalan bihaýadan al meni.
Birniçäniň ýürek-bagryn daglady,
Birniçäni ýaman ýola çaglady,
Merdanalar mundan ýükün baglady,
Zaly-melgun eşgalydan al meni.
Birewler mal bilen wagtyn kyldy şat,
Birewler yşk bilen taşlady uýat,
Bergil dilegimi, çykaryp hajat,
Köňül üzdüm, bu dünýäden al meni.
Misgin başym ne mähnete tutgardy,
Pyçagyny ustuhandan ötgerdi,
Bir şadyna niçe külpet ýetgirdi,
Jepasy köp bu dünýäden al meni.
Aşyk diýen yşk ýoluna dalaşar,
Janyň berip, jananyna ulaşar,
Leýli üçin men hem ölsem ýaraşar,
Razydyr men, bibakadan al meni.
Gyzyl ýüzüm zagpyran dek solduryp,
90
Hassa köňlüm elem bilen dolduryp,
Bu dünýäde hasrat bilen öldürip,
Ähtibarsyz bu mekandan al meni.
Rugsat bergil, jan goşulsyn janyna,
Dahyl bolsun ol göwheriň känine,
Köňlüm guşy perwaz eder ýanyna,
Wepasy ýok bibakadan al meni.
Mejnun aýdar, Hak ýetişsin hallara,
Aklym haýran, gözüm girýan ýollara,
Bakmam indi sagym bilen sollara,
Jepasy köp bu dünýäden al meni.
Emma Mejnuny-dilefgaryň we jepakeş bimydaryň köňlünden dert-elemi efzun
bolup, hal-ahwaly zebun bolup, bitakat bola başlady. Ýene suzy-güdazy-binehaýat
birle wagty ganymat tapyp, Leýli dilaramyň rowzagähine baryp, çün mury-hassa,
we susmary-piçide serini suýy-asman we ýüzüni be janyby-bargähi-Rahman kylyp,
bu mynajaty okydy:
Kadyr Alla, dergähiňe gelmişem,
Meni beýle ahy-zara goýmagyn.
Jandan geçip, jenabyňda bolmuşam,
Öz goşuňdan başga dara goýmagyn.
Öz-özünden bolan zatyň haky çün,
Se wahdetiň, on sypatyň haky çün,
Şerapatlyg müň bir adyň haky çün,
Goş Leýlige, intizara goýmagyn.
Adam birle Howa, ýa Abulbeşer,
Şis nebi, Keýumers olara peser,
Idrisiň haky çün eýläp bir nazar,
Eýäm, meni bu kerdara goýmagyn.
Ruhum guşy perwaz eder uçmaga,
Bul panydan daryl-baka göçmäge,
Ýar elinde baky şerap içmäge,
Asly weýran, bimydara goýmagyn.
Nuhy-nebi, Halyl Rahman hakydan,
Dawut ogly ol Süleýman hakydan,
Mustapaga inen Gurhan hakydan,
Meni hergiz ýokdan bara goýmagyn.
91
Aşyklar soltany Ýusup-Züleýha,
Müjerret dünýäden öten Mesiha,
Hezreti Musanyň razgähi Sina,
Olar haky bagrym para goýmagyn.
Zebihulla kaýyl boldy ganyna,
Jirjis rehm etmedi şirin janyna,
Sabr eýledi, geldi Eýýup şanyna,
Meni derdi-bişumara goýmagyn.
Hak habyby Mustapanyň hormaty,
Çaryýary-ba sapanyň hormaty,
Barça nebi, öwlüýäniň hormaty,
Gan agladyp, bagtym gara goýmagyn.
Mekgara dünýädir, jilwesi iltär,
Öz lutpuňa alyp, köňlümi gaýtar,
Bul pany öýünde bolanym ýeter,
Mundan artyk şermisara goýmagyn.
Mähnetim zyýada, halatym zebun,
Perýadym artadyr meniň günbe-gün,
Bul gün maňa Özüň bolup rahnemun,
Bagrym para, köňlüm ýara goýmagyn.
Bitmez işim bul panydan gitmeýin,
Rahtym düzüp, baka ýolun tutmaýyn,
Mundak artyk ahy-hasrat etmäýin,
Sakfy bozuk, teňi-dara goýmagyn.
Kimse gelip, munda ýetdi myrada,
Maksat ýolun tutalmaýyn arada,
Ejiz gul men, goýma beýle belada,
Derdim artyp, sansyz zara goýmagyn.
Ne aşykdyr ýar ýolunda bolmasa,
Jiger-bagryn para-para dilmese,
Jan talaşyp, mazarynda ölmese,
Mejnun guluň namys-ara goýmagyn.
Elkyssa, Mejnuny-dilefgar bu sözi aýdyp, tamam kyldy. Erse, rowzagähiLeýlini ganymat bilip, wagtyny ferah görüp we gabry-mübäregi kenaryna tartyp,
posa urup, başyny sejdä goýup, ýüz ajz we nyýaz bilen efsus tartyp, Leýliniň
gabrynyň üstünde janyny Haka teslim kyldy. Emma halaýyk habar tapyp jem
92
bolup, üýşüp, şüst-u şuw kylyp, bir-birine: «Elbetde bular aşyky-päk bolgaýlar,
ikilerin bir jaýda depin kylalyň, iki aşyk bir-birige dahyl bolgaý» diýer erdiler.
Emma, birniçe wagt serzenişi-halaýykdan gorkup, Leýliniň kabylasy ar-namys
kylyp, Mejnuny-dilefgary bu gabrystanda goýmaý taýakdarlyk kyldylar. Emma
kabylaýy-arabyň uluglary: «Zynhar bulara ýaman dil ýetirmäň, bular aşyky-päk
erkenler!» diýip, aýdar erdiler. Köp kişi jem olup, jynazasyny okyp Leýliniň
bir tarapynda depin kyldylar. «Kalu innä lillähi we innä ileýhi rajiun»30.
Ol jamagatyň içinde bir sahyp hal, eziz kişi bar erdi. Ol «Mejnunyň
ahwalyndan habar alaýyn» diýip, batyn gözüni açyp, gözledi. Müňker-Nekir gelip,
Mejnundan bu sowaly kyla turar:
Eý bende, efgalyňdan ýa sen, uýalyp geldiň,
Bes haýsy sogabyňy aldyňa salyp geldiň?
Dünýä idi hasylgäh neýläp, ne kylyp geldiň?
Kysmata boýun sunup halyňy bilip geldiň,
Dergähine Rebbiňiň, Mejnun, ne alyp geldiň?
Paýmalyňa älemi bir turpa besat etdi,
Ryzkyň talabyn kylmaý, aldyňa ýakyn etdi,
Bir zerre idi aslyň, bes, munça eziz tutdy,
Gel söýle ybadatdan, ömrüň ne edip ötdi,
Dergähine Rebbiňiň, Mejnun, ne alyp geldiň?
Salary-jahan erdiň, görset ýog-u baryňy,
Bir pula kişi almaz kylan gir-u daryňy,
Her ylm-u amal bolsa, goş eýle şumaryňy,
Bir dile sowal etdim sanynça gubaryňy,
Dergähine Rebbiňiň, Mejnun, ne alyp geldiň?
«Sungumy tomaşa kyl» diýp saňa basar berdi,
Eý bende, muhaýýar sen, Gurhanda habar berdi,
Tut haýr-u sahawaty, eliňe hünär berdi,
Aldyňda kyýamatyň söwdasyn eser berdi,
Dergähine Rebbiňiň, Mejnun, ne alyp geldiň?
Eý bende, gelipdir sen, gaýdyp gideriň bolmaz,
Bu ýerde tutup menzil ondan öteriň bolmaz,
Maksat ýoly kattyg ýol, istäp ýeteriň bolmaz,
Her nep-u zerer bolsa, aýdyp, ederiň bolmaz,
Dergähine Rebbiňiň, Mejnun, ne alyp geldiň?
30
Aýdarlar: «Elbetde, biz Allanyň (bendeleridiris) we elbetde, biz Oňa gaýdyjylardyrys». Gurhany-Kerimiň 2-nji
(«Bakara») süresiniň 156-njy aýatynda gelýän jümle.
93
Elkyssa, bular – iki melaýyky-sowal künende, bul sözi tamam kylandan soň
Mejnun dergahy «Rebbim Alla» diýip, häki-mezelletden baş göterip, bu iki
melaýyga garap, bu jogaby aýtdy:
Rebbime, eý Müňker, Nekir, ahy-säher getirmişem,
Jismim imes tagatpezir, huny-jiger getirmişem.
Usýanly guldur men pakyr, ruhsary-zer getirmişem,
Derd-u elemden binazyr, zady-sapar getirmişem,
Bolgaýmykan diýip destgir, tä çeşmi-ter getirmişem.
Pikrim ne bir adam bilen ryswalygym meşhur idi,
Bimar jismim ki gam bilen tagata nämakdur idi,
Her ýere barsam, rem bilen kim görse, menden dur idi,
Hasrat diýen hemdem bilen köňlüm öýi magmur idi,
Başyma mähnetden serir-gam birle pür getirmişem.
Leýli höwesinden başym guşlara boldy äşiýan,
Zährap idi içen aşym, ýuwdan tagamym erdi gan,
Gün-günden artyp käýişim Leýli üçin, bes, her zaman,
Dem-dem döküp gan göz ýaşym, aldynda müň ah-u pygan,
Yşk elinde boldum ýesir julide ser getirmişem.
Mähnet ýüki katdym büküp, pikri-gamy-Leýla idim,
Silaby-eşkim dür döküp, bir aşyky-şeýda idim,
Synam gapysyn bes döwüp, diwanaýy-ryswa idim,
Rahy-hakykatdan çöküp galan besi agma idim,
Biçäre, bir misgin-pakyr köp derdeser getirmişem.
Halk agzynda Mejnun adym, bir natuwany-zary-yşk,
Köp derd-u mähnet çekdigim ser tä serim efgary-yşk,
Bul erdi daýym niýetim, ölsem bolup bimary-yşk,
Ne Haka tagat kuwwatym, goýdy aýakdan bary-yşk,
Rebbimg, neýleý, nägüriz ajzy-hünär getirmişem.
Emma Mejnun dergahy bu jogaby aýtdy. Erse, ondan soň, Perwerdigäri-äleme
Mejnunyň jogaby hoş gelip, Leýli dilefgaryň suratynda bir hüýr-gulmana zibizynat berip, «Leýlini tanarmy» diýip, Mejnun dergahynyň aldyna imtihan kylmak
üçin iberdi. Emma ol gulman gelgeç, Mejnun dergahy ol gulmanlary howaýyiştiýaky kylyp gördi kim, Leýlä ogşamaýdyr. Elkyssa, Mejnun dergahy ol iki
melaýyga bu sözi aýdar erdi:
Arzym saňa, Hakyň söwer ilçisi,
Leýli bolsa, dagy-yşky bolmazmy?
Hakykatyň, tarykatyň ýolçusy,
Leýli bolsa, dagy-yşky bolmazmy?
94
Kimse gül diýp, başa sanjar her hasy,
Her tikenden gelmez bolar gül ysy,
Leýli şehit öldi, gandyr kamysy,
Leýli bolsa, dagy-yşky bolmazmy?
Ne söwdaga saldy meni dun pelek,
Sizler meni aldap, eýlemäň heläk,
Meniň Leýlim ermez, meger bu melek,
Leýli bolsa, dagy-yşky bolmazmy?
Leýlige ogşamaz agy-garasy,
Yrakdyr Leýliniň mundan arasy,
Leýliniň bagrynda yşkyň ýarasy,
Leýli bolsa, dagy-yşky bolmazmy?
Näler artdy biwepada jepasy,
Nädip çyksyn başdan onuň höwesi,
Jebhesinde bardyr dagy-wepasy,
Leýli bolsa, dagy-yşky bolmazmy?
Mejnun diýr, gül diýip elim urmanam,
Köňül tagtyn her dilbere gurmanam,
Hüýr-gulmana dyrnagyny bermenem,
Leýli bolsa, dagy-yşky bolmazmy?
Elkyssa, Mejnun dergahynyň ruhy bu gazaly okap, tamam kyldy. Erse, ondan
soň, Hudaýtagala iki dilrubanyň – Leýli dilaramyň we Mejnun dilefgaryň
ruhanyýetlerini bir goşup behişti-anbar sereşt içre jaý berdi. Iki aşyk goşulyp, aýşyeşrete meşgul boldular.
Sahyp hal (Zeýt) bir gije ýatyp erdi, (gördi kim), Leýli bilen Mejnun bir
köşgüň içinde bir tagtyň üstünde bir-birine kadah sunup, şerap içip, gerdenlerine
gol salyp, posa alyp oturar. Zeýt wakygada-düýşde bu syry görüp, erte bilen turup,
arap jemagatyna beýan kyldy. Aşyk bilen magşuk myradyna ýetdiler. Ilähi, barçaymmaty-Muhammedi myradyna ýetirgeý Sen. Ämin we ýa Repbil-älemin.
Wallahy aglam bis-sowap (has dogrusyny Alla biler).
Temmetil kitap.
SÖZLÜK
A
95
A:m (aam) — 1. Garamaýak halk, garyplar, köpçülik, ýönekeý halk. 2.
Sowatsyz düşünjesiz. Has-u a:m — ýokary gatlak we garyplar, baýlar we garyplar;
bilimliler we sowatsyzlar, alymlar we düşünjesizler.
Aýlawar –– togalak, aýlaw, gupba şekil.
Ab (ap) –– suw, gözýaş. Aby-haýwan (Aby-haýat) –– ýaşaýyş suwy, dirilik
suwy. Aby-zülal –– dury, arassa suw. Ab-u tagam –– suw we nahar, iýgi-içgi,
nahar-şor. Aby-nowa –– suw we iýmit, iýgi-içgi, nahar-şor.
Abdar –– 1. Ter, täze, suwly, şireli (miwe). 2. Ýaldyrawuk, sap, ararssa, tämiz.
3. Taplanan, taply, suwly, suw berlen, kesgir, ýiti. 4. Manyly, ýiti, teýeneli,
gyjytly, ötgür, çeper (söz). Hanjary-abdar –– poladyna suw berlen hanjar, ýiti
hanjar, taplanan hanjar. Şemşiri-abdar –– poladyna suw berlen gylyç, taplanan
gylyç. Bisýar abdar –– örän manyly, örän çeper, diýseň ýerlikli (söz).
Abulbeşer –– adamzadyň atasy, ilkinji ynsan, Alla tarapyn ýaradylan ilkinji
adam, Adam ata.
Adat –– däp-dessur, ýol-ýörelge, edim-gylym, endik. Adaty-gadymy –– köne
ýörelge, öňki edim-gylym, öňki endik.
Adawat –– duşmançylyk, ýagylyk.
Adem –– ýokluk, ýok bolma. Adem mülki –– ýokluk mülki, o dünýä.
Afak — 1. Dünýe, älem, jahan, ýurt. 2. Gözýetim, gurşaw. Afaky-älem –– älem
gözýetimi, älem gurşawy.
Aferidegar –– Ýaradan, Döreden, Alla, Hudaý, Taňry. Be hakky-Aferidegär ––
Ýaradanyň haky üçin, Allatagalanyň hormatyna, Hudaýyň haky üçin.
Aftap — Gün, Güneş, Kuýaş. Aftaby-jahan ara — älemi bezeýän Gün, älemi
nurlandyrýan Kuýaş. Aftap talgat –– gün ýüzli, ýüzi nurly, owadan, görmegeý,
görkli.
Afuw (afw) — ýalkaw, günäni geçme, bagyşlama, ýalkama.
Afw kylmak — bagyşlamak, günäsini geçmek, ýalkamak.
Afzal — 1. Iň ylymly, iň bilimli, çyn alym. 2. Has gowy, örän artykmaç. 3.
Afzal (has at).
Agma — kör, gözsüz.
Agmal — amal sözüniň köplük sany. Etmişler, edilen işler, ýagşy-ýaman edilen
işler.
Aguş — gujak, gujaklama, gujagyňa gysma.
Agyrar — 2. Agyra duçar bolma, derde duçar bolma. 3. Ynjar, gaty görer.
Agýar — gaýry sözüniň köplük sany. 1. Gaýrylar, kesekiler, ýatlar. 2.
Bäsdeşler, rakyplar, ýagylar.
Ah — arman etme, ökünip, wah diýmek, gynanç, ökünç, gam, gussa. Ahy-pür
şerar — otly ah, uçgun syçradýan ah, armanly ah çekme. Ah-u nedamat —
gaýgyly, puşmanly, ökünçli ah, ahmyrly ah. Ah-u nedem — ökünçli ah. Ahyataşyn — otly ah, ýalynly ah, ahmyrli ah çekme. Ahy-dili-şereri — otly ýüreginiň
ahy, ahmyrly, armanly kalbynyň ahy. Ahy-jigersuz — ýandyryjy ah, köýdüriji ah,
ýalynly ah çekme, kalby ýakyjy ah. Ahy-sert — sowuk ah, ahmyrly ah, armanly ah
çekme. Ahy-säher — irden turup, ýekelikde etmişleriňe puşman edip,
Allatagalanyň dergähinde gözýaş döküp ah çekme, säher bilen gözýaş döküp,
tagat-ybadat etme, günäň ötülmegini diläp, nalyş etme, ýalkaw dileme.
96
Ahen — demir, polat.
Ahfaş –– ýarganat, gijekör, körsyçan. Nere ahfaş –– erkek ýarganat, erkek
gijekör.
Ahlyh — 1. Aklyk, berim, gol haky. 2. Sylag, serpaý, peşgeş, berim.
Ahu — jeren, keýik. Ahu berre — keýik çagasy, jeren çagasy. Ahu beçje —
keýik çagasy, jeren çagasy, jereniň balasy, owlak keýik.
Ahwal — 1. Hal sözüniň köplük sany. Hal-ýagdaýlar, ahwallar, hal-ahwallar. 2.
Düýş. Ahwaly-diger — 1. Akyly çaşan, dälirän, mejnun bolan, diwana bolan. 2.
Yşka düşen, aşyk bolan, mejnun bolan.
Ahyryl-emr — ahyrynda, iň soňunda.
Ahy-ser tartmak —ahmyrly ah çekmek, sowuk ah urmak, ýanyp-köýüp, ah
çekmek.
Ahzan — huzn sözüniň köplük sany. Gaýgylar, gamlar, gam-gussalar, ünjüler.
Külbeýi-ahzan — gam-gussalar öýi, hasrat külbesi diýen manyny aňladyp, rowaýat
edilşine görä, Ýakup pygamber söwer ogly Ýusup pygamberden aýra düşenden
soň, bir çetde bir külbe saldyryp, şol ýerde oglunyň zaryny çekip, gije-gündiz aglap
hem ybadat edip oturypdyr. Ol hemişe şeýle bir nala çeker eken welin, onuň
külbesiniň üstünden geçen guşlar-da, töweregine gelen ähli janly-jandarlar-da onuň
ahy-nalasyna goşulyp, zarynlar eken. Iň soňunda aglamakdan ýaňa, onuň gözleri
kör bolupdyr. Rowaýat edişlerine görä, soňra Ýusup pygamberiň köýnegini
gözlerine sürtenden soň, gözleri açylypdyr.
Ajz — ejizlik, biçärelik, perişanlyk. Ajz-u nyýaz — ejizlik, biçärelik we zarygirýan bolup, nalyş etmeklik. Gözýaş döküp, doga-dileg etmelik.
Akraba –– kowum-garyndaşlar, ýakynlar, hossarlar.
Akyda –– 1. Ynanç, uýma. 2. Dini taglymat. Akyda kylmak –– ynanmak,
uýmak.
Alad-dowam –– dowamly, hemişelik, üznüksiz, birsydyrgyn.
Aly nesep — asylzada, asylly, asylly ýerden çykan, ata-babasy meşhur,
aristokratiýa.
Amanatdar — 1. Ynsaply, dogruçyl, ynamdar. 2. Amanat alan, karzdar,
bergili. 3. Emläk ynanylan adam.
An — ol, şol.
Anbar — 1. Hind okeanynyň suwlarynyň ýalpak ýerlerinde bolýan balyklaryň
bir görnüşiniň mädesinden çykarýan örän ýakymly ysly gara suwuklygy, müşk
ýaly ýakymly, hoşboý ysly madda (ambra). 2. Gowy ys, ýakymly ys. 3. Gm.
söýgüli gyzyň saçy. Anbar sereşt — anbar garylan, müşk garylan, anbar tebigatly,
müşki-anbar ýaly hoşboý ys berýän.
Anbaryn — anbardan edilen, anbardan ýasalan, anbar ýaly. Zülpi-anbaryn —
anbar zülpli. Saçy müşki-anbar ýaly hoşboý ys berýän, müşk kokýan.
Anka — guş ady. Ertekilere we halk rowaýatlaryna görä, Kap dagynda ýaşaýan
hyýaly guş, Symrug.
Apat –– heläkçilik, howp, hatar, görgi, azap, bela. Apaty-hyjr —aýralyk belasy.
Apatzede — howp-hatara duçar bolan, bela-apata duçar bolan, azaba, görgä
sataşan, bela ýolugan.
Arasta (araste) — bezelen, owadanlanan, zynatlanan.
97
Arguwan — 1. Gyzyl reňkli, owadan açyk gyzyl gülli, kebelek şekil ýaprakly
ösümlik (ercis siliguasturm). 2. Şerap, gyrmyzy şerap; 3. Söýgüliniň gyrmyzy lebi,
dodagy.
Arş — 1. Asman, gök. Asmanyň iň belent ýeri. 2. Belentlik, beýiklik.3. Tagt.
Arşda, ferşde — gökde, ýerde. Arşy-agzam — beýik Arş, iň ýokarky asman.
Arus — gelin.
Arusdarlyk — gelinlik, gelin ýaly hyzmat etmeklik.
Arwah — ruh sözüniň köplük sany. Ruhlar.
Aryz — ýüz, keşp, ýaňak.
Arz — 1. Haýyş etmek, ýüz tutmak, towakga etmek. 2. Ýer, toprak, ýer şary.
Arzy-nyýaz — haýyşyňy beýan etme, arzy-halyňy aýdyp, ýalbarma, dileg bilen
ýüz tutma, ýalbaryp ýüz tutma.
Asyýa — degirmen, haraz.
Aşna (aşyna) — tanyş, dost, ýürekdeş, dostlukly gatnaşýan.
Aşnalyk — tanyşlyk, dostluk, ýakyndan gatnaşmaklyk.
Aşufta — 1. Perişan, bulam-bujar, dargan, çaşan. 2. Aljyraňňy, tolgunýan,
özüni ýitiren, çaşan, haly harap, haly perişan. 3. Yşk ýolunda akylyny ýitiren,
däli, diwana, telbe, aşyk. Aşufta ahwal — 1. Akylyndan azaşan, däli, diwana, haly
harap, perişan. 2. Yşga düşen, aşyk, telbe. Aşufta hal — 1. Haly-harap, haly
perişan, akyly çaşan. 2. Yşga düşen, aşyk, telbe.
Aşuftawar — 1. Telbe ýaly, däli ýaly, mejnun ýaly. 2. Aljyraňňy, başagaý,
goýanyny-göterenini bilmeýen. 3. Tolgunýan, kelep ujuny ýitiren, çykgynsyz
ýagdaýda galan.
Aşygana — yşky, yşga degişli; aşyklarça, aşyga laýyk.
Ataş — ot, köz, ýalyn. Ataşy-yşk — yşk ody, yşk alawy, yşkyň jebri.
Ataşhana — 1. Ybadathana. 2. Kerpiçden edilen peç. 3. Peşeňiň misi, toplaryň
saklanýan jaýy.
Ataşyn –– 1. Ataşdan, otdan, alawdan, ýalyndan (edilen); ot ýaly, köz ýaly,
alaw ýaly, otly, gyzgyn. 2. Gyzma, gaharjaň, girrik. Ahy-ataşyn — otly ah, alawly
ah, ýalynly ah çekme.
Awara –– sergezdan, ykmanda, il-günden aýrylan.
Awaralyk — sergezdanlyk, ykmandalyk, il-günden aýra düşmeklik.
Aýalment –– maşgalaly, öýlenen; köp çagaly.
Aýn — 1. Göz, göreç, göze meňzeş zat, garaýyş, bakyş, nazar, görüş, görnüş. 2.
Çeşme, bulak. 3. Aýn (harp ady). Aýnal-haýat –– ýaşaýyş çesmesi, dirilik çeşmesi,
ýaşaýyş bulagy.
Aýny — 1. Ýaly, meňzeş. 2. Wagt, pursat, salym. Aýny-halaty-nezg — ölüm
halaty, ölüm pursaty, jan ajygy pursaty, ölüm ýassygyndaky ýagdaýy.
Aýt –– baýram, baýramçylyk, dabara, toý.
Aýyn — 1. Ýol, ýörelge, däp-dessur, adat. 2. Kada-kanun. 3. Bezeg, zynat,
bezeme, bezegli görnüş. 4. Baýramçylyk, dabara, toý, toý dabarasy. Aýyn
baglamak — bezemek, zynatlamak, dabaralandyrmak, bar ýeri yşyklar bilen
bezemek.
Aýypjuý –– aýyp gözleýji, aýybyňy açyjy, masgaralaýjy.
98
Aýyt kylmak — 1. Öwrülmek, dolanmak, gaýdyp gelme. 2. Nesip etme,
miýesser etme.
Aza — 1. Ýas, matam. 2. Sabyr, kanagat.
Azalyk — ýasly, matamly.
Azm –– 1. Niýet, meýil, maksat. 2. Ugrama, ýola düşme. Azm eýlemek ––
ugramak, ýola düşmek, ýönelmek, girişmek.
Azurda (azurde) ––ynjan, azar çeken, ejir çeken, ynjyly, agyryly; gussaly,
gamly, gaýgyly, gamgyn. Azurda-suhan — 1. Ynjydyjy söz, teýeneli söz, kemsidiji
gürrüň. 2. Naýynjar söz, gynandyryjy gürrüň.
B
Ba –– 1. Baglaýjy goşulma: bilen, bile, bilelikde. 2. Sypat yasaýjy goşulma: ly,-li. Ba namy –– ady bilen. Ba habar –– habarly, ägä, habardar. Ba sujagat ––
batyrgaý, batyr, gaýduwsyz, mert. Ba wepa –– wepaly, wepadar, ygrarly. Ba sapa
— 1. Sapaly, keýpli, hözirli; 2. Çaryýarlar; Abu Bekr, Omar, Osman we Alynyň
bilelikde agzalýan lakamy. Çaryýary-basapa –– Nusgawy edebiýatda «Çaryýary ba
sapa» (Sapaly Çaryýarlar) diýen düşünje meşhurdyr.
Bada — çakyr, şerap, içgi; bulgur, şeraply bulgur. Bada noş eýlemek ––
şerap içmek, çakyr içmek. Badaýy-ba yşk –– yşkly jam, yşkyňy joşduryjy bulgur,
aşyk ediji şerap, humarly içgi. Badaýy-bihudy –– serhoş ediji şerap, bihuş ediji
çakyr, humar ediji içgi.
Bag — agaç, daragt, miweli agaçlaryň toplumy. Bagy-Erem — Erem bagy.
Rowaýata görä, bu örän owadan bagy Şeddat atly örän zalym patyşa ýetişdirenmiş.
Bagy-harem –– 1. Mukaddes bag, eldegrilmesiz bag. 2. Çarbag, goragly bag,
birine degişli bag.
Bahr –– deňiz, umman; derýa. Bahr-u berr — deňiz we gury ýer.
Baka — 1. Bakylyk, ebedilik, hemişelik. 2. Ol dünýä, kyýamat, ahyret. Baka
rahty — ahyretiň goş-golamy, ahyretiň ýol azygy.
Bal (ba:l) — ganat. Bal-u per — ganat we ýelek, ganat we per.
Bar — 1. Miwe, hasyl. 2. Ýük. Bary-mähnet — kynçylyk ýüki, azap, jebir