Keseki - 21

jullardan oňly däldi. Eşegiň yzyndan barýan, kempire öwrülen aýlyňam ýagdaýy
ýigidiňki ýalydy. Olaryň ikisem dünýäden doýgundy. Gül-gülälekli meýdanam, göwün
götermeli atyr yslaram, guş-gumrularyň owazam ol iki adama hiç hili täsir etmeýärdi.
Ol ikisiniň öz dünýäsi, gülsüz-gunçasyz, gülküsiz-şatlyksyz özboluşly dünýäsi bardy.
Ykbal şol aýylganç dünýäden çykarmany sebäpli, olar obany terk edip, çöle ugrapdylar.
Syýakdan düşen är-aýala her gün gerek bolýan neşäni tapylaýjak ýeri çöl-beýewandy.
Çölde baýlaryň agyr-agyr sürüleri bardy. Goýun gyrkmaga, goýun sagmaga adam
tapylmaýardy. Il gözünden düşenlerem ol ýerde derkardy. Üsesine-de, är-aýal baýa eden
bergilerinem çölde çekjek zähmetleriniň hasabyna üzlüşmelidiler. Olara gaýry çykalga
ýokdy. Häzir ol ikisiniň ýadyna bergi-borç düşmeýärdi. Olar barylmaly menzile ýetip,
indiki çekilmeli zähmetiň hasabyna bir gezejik neşe etmelidiler. Emma olaryň beýle
maksadam amala aşmady.
Başyň jan ynanýan adamsy bolan Aknazar atly baş çopan entek, iň azyndan ýüz
goýun dagy gyrkylmasa, dermanlygam bolsa, tirýek bermejekdigini aýtdy. Gelniň äri
196
özüni kiçeldip, özüne paýyş sögdürip, Aknazaryň öňünde dyza çökdi. Emma Aknazar
eremedi. Özi hem neşe çekip ýören baş çopan zerur mahaaly tapylmasa, ol belanägehanyň turzuberýän oýunlaryndan habardar bolany üçin wagşylyga baş urdy. Ol
ýanyndaky çoluga göz gypdy-da:
– Heleýiňi bize berermiň? – diýip, ýigide ýüzlendi. – Şoňa razy bolsaň, bir aýlyk
çekjek neşäňi öňüňe oklaýyn.
Ozalam gahary depesine urup duran gelniň başy aýlandy. Ol beýle aýylganç şerte
äriniň nähili jogap berjegine garaşdy. Ýöne onuň umyt eden jogaby welin, eşidilmedi.
Erkek erkeklegini etmedi:
─ Sen sözüňde dursaň, men şerte razy.
─ Seň razy bolanyň hiç. Özi aýtsyn. Aýalyň häzir çykarynmaga razymy? – diýip,
Aknazar gözlerini güldürdi.
Äriniň jogaby gulagyna ilenden özündenem, ärindenem, dünýädenem doýan gelin
çirkin gygyrdy.
─ Men razy däl. Kim razy bolsa, şoň özem balagyny çykaryp, meň ornuy tutaýsyn.
Aknazar ol jogaba hezil edinip güldi...
─ Men ony öldürdim – diýip, pessaý ses bilen gürrüň berip oturan gedaý aýal
sözüniň arasyny böldi.
─ Kimi?! – diýip, Aýparça ýakasyny tutdy. – Nädip?
─ Ärimi öldürdim. Ol meni urmak üçin golaýyma geldi welin, bilendäki pyçagy
sograga-da, bagryndan sançdym. Şeýdip, içimi sowatdym, dogan.
─ Aýal halyňa... – Sandyrap oturan Aýparçanyň dili tutuldy.
─ Aýal halyňa! – Gedaý gülüp goýberdi. – Erkek erkek däldigini boýun alsa, aýal
erkek bolmalydyr... Şeýdip, men ondan dyndym. Ýöne oň sataşdyran derdinden welin,
indi gabyr dyndaraýmasa... Maňlaýym gara boldy, dogan. Şoň üçinem galan ömrümi
gara geýip geçireýin diýdim. Başyma gara şal atdym. Gara şalyň astynda meni hiç kim
bilenogam, tananogam. Men adamlary görýän, adamlar bolsa meni görenoklar. Seň äriň
sazynam kän diňledim. Ony uly il diňleýä. Gojuk Mergeniň agyr ýatannam bilýän.
Ýadyňda bolsa, men saňa dermanam tapjak diýipdim. Şoň üçinem uzak ile-de gitdim.
Ele salyp bilmedim. Şol dermanyň yzyna düşüp, çöl-beýewanlarda-da ýatyp turdum.
Bolmady. Şol derman şu günde-ertede peýda bolar. Gojuk Mergeniň ony aljagynyalmajagyny-ha bilemok.
Gürrüň diňläp, aňk bolup oturan Aýparça gedaýyň ýüzündäki ýapynjasyny
açanynam duýman galdy. Esli salymdan soň, garşysynda oturan garry aýalyň tagmadan
doly ýüzüne sereden Aýparça eýmenjek boldy. Ol mätäç aýalyň garnyny bir doýrup
goýbermek üçin susagyny aldy-da, agaç tabagy nahardan dolduranda, agyr ýüz
mylaýym ýylgyrdy:
─ Meni tanamadyň öýdýän, Aýparça? Ä? Men-ä seni tanaýan.
─ Tanamadym.
─ Oňatja seret.
─ Seretsemem, tanamadym.
Gedaý uludan dem aldy.
─ Men bir mahal seň joraňdym, Aýparça. Maňa Haaýdar ussaň gyzy Güljemal
diýýädiler, Aýparça...
197
Garaşmadyk habaryna tisginip, yza tesen Aýparçanyň elindäki tabak gaçyp, çorba
ojaga döküldi. Gum gatyşykly çalymtyk kül asmana göterildi. Kül bilen tozan
ýatyşansoň, ýüzüni süpüren Aýparça söz diýmän, agzyny açyp oturdy. Ol gözi
görmeýän, gulagy eşitmeýän adama meňzedi. Aýparça şeýle ýagdaýda esli oturansoň,
begenýändiginem, gynanýandygynam bilmän:
─ Siňe seretseň, maralyň göziniň üýtgemändigini aňyp bolýar ekeni! – diýdi.
─ Maral nire, Aýparça, maral nire! – Güljemal ajy ýylgyryp, ýuwdyndy. – Men
marallyga ýetişman, owlaklygyna hamy sypyrylan petigara boldum.-- Aýparçadan
jogap bolmansoň, ol gazana seredip, ýene gepledi. – Seň naharyňam harap boldy-da...
─ Wah, nahar hiç-le. Nahar harap bolsa, ýaňadan-dan ataraýmaly bolar. Seň ömrüň
harap bolupdyr, Güljemal jan, ömrüň harap bolupdyr.
Kän ýyllar bäri birinji gezek öz adyny başga adamynyň agzyndan eşiden Güljemal
hapa boldy. Ol gözýaşyny süpürip özüni dürsedi:
─ Dogry aýdýaň, Aýparça. Nahary ýaňadandan ataraýmaly bolar. Ýöne, biz welin,
dünýä ýaňadandan inmeris. Ýaňadan indermezler...
─ Men näme otyryn?! – diýip, Aýparça ýerinden turdy. – Seň geleniňi Gojuga
aýdaýyn ahyryn. Hany, ýör öýe!
─ Ýok! - diýen Gülemal elinden ýapyşdy welin, Aýparçanyň goşaryndan gaty
ataşgir bilen tutulan ýaly boldy. – Aýtsaň, sendenem razy bolman. Men oňa şunça
ýyllap özümi tanatmadym. Indem beýtme. Biz o dünýäde duşuşarys. O dünýäde,
belkem, ähli zat tersine bolar. O dünýäde, enşalla, sataşarys. Senem menden razy bol,
dogan. Eden günälerimmem öt...
Aýparça özüni aşak goýberdi.
15
Öýe giren Aýparça eje adamsyna Güljemal hakda aýdany hakda aýtmaga-da
ýetişmedi.- hataryň günorta tarapynda at kişňedi, it üýrdi, gaalmagal turdy.oýlanmagada ýetişmedi. Aýparçanyň gulagyna bolmasa, aýal maşgalanyňam sesi hem eşidildi.
Birdenem ähli galmagal ýatdy-da, imi-salalyk aralaşdy.Birdenem
öýüň işigine kimdir biriniň golaýlandygygi bildirdi.Baýly şägirt eňsini galdyrdy.
–Inim,
ýaňky
galmagal
nämäň
alamaty
bolmaly?
– Gorkana goşa görner boldy, halypa – diýip, Baýly habaryny bermäge durdy. – Asyl o
gelenler, alaman-çaparmançy bolman, seň myhmanlaň bolsa nätjek...
Aýparça eje ynjaldy. Ol emaý bilen aşak oturdy.
Ýöne ilki bilen gapydan giren Baýlynyň diýýän adamlary däldi-de, Garawul aga
boldy. Ol inisi bilen görşüp, Aýparçanyňam salamyny aldy-da, töre geçdi.
Gojuk Mergen obany terk edip gaýdan güni, Garawul aga galan ömrüne inisi bilen
ýüzbe-ýüz bolmazlyga söz beripdi. Emma “Dogana toba ýok” diýenleri çyn bolup
çykdy. Garawul aga özüne beren sözüni ilkinji gezek inisiniň öýi otlananda ýykdy.
Ýagdaý soramaga geldi. Soňam, onuň özi seýrek görünse-de, Gojuk Mergen agasynyň
halyndan ýygy-ýygydan habar alyp durdy. Emma Garawul aga tä saç-sakgalyna ak
girýänçä esasy hasap edýän meselesinde iňirdisini goýmady. Bolsa-da, ol inisi
näsaglany bäri bu gapydan günde-günaşa bolmasa-da, gelýärdi.
198
...Ýetmeli menziline aldyrman-ýoldurman ýeten Bagtyýar beg gümürtik gürrüň
etmedi, wagtynam biderek ýitirjek bolmady. Çünki ol agşamlap-ertirläp, gomap oturar
ýaly özüniň beýle gadyrly myhman hasap edilmeýändigine göz ýetirýärdi. Ýene bir zat
Bagtyýary tizräk ýola çykmaga iterýärdi. Olam Gojuk Mergeniň ýagdaýydy.
Bagtyýaryň çakyna görä, myhmansyrap, ertire-birigüne galyberse, Gojuk Mergene aýat
okamaly boljak ýalydy. Niçeme suwluk ýol söküp, getirilen dermanam ol mukamça
nepi degerden giç hasap etdi. Ýöne Bagtyýar beýle ýagdaýdaky adam dermanyň
gulagyny görkezenden diňe dutar däl, tutuş emläginem hödürlär öýtdi.Ýöne ol nirtede
ýaaşaýandyugyny bilip Garawul agany hem özüne ýapyşalga edinmek üçin, obasyna
sowlup, ýany bilen alyp gaýtdy. Şonuň üçinem ol sypaýyçylygam etmedi,
ýuwmarlajagam bolmady. Salam-helikden soň ol gönüsinden geldi:
– Däliden dogry habar, bagşy. Bize seň dutaryň gerek...
Gojuk Mergeniň dutaryna hyrydar çykan han-beglerem, tuçjar baýlaram kän
bolupdy. Emma olar öz isleglerini sypaýyçylyk bilen, öwrüm bilen ýaňzydýardylar.
Myhmanyň dileg salşyny Gojuk Mergen halady. Şol dileg asyl onuň keýpinem
göteren ýaly etdi. Onça ýoldan ýörite gelinmegi, sadap saply dutaryň abraýynyň
çäksizdigine güwä geçýärdi. Dutar indi goja üçin hasam eziz boldy, ýüreginiň bir
bölegine öwrüldi. Şonlukda dileg dutar dileginden ýürek dilegine geçdi.
Derýanyň gök öwsüp oturan kenary suwuň gadyryny, teşneligiň nämedigini
bilmeýär. Suw gadyryny çöl bilýär. Bagtyýar şu mahal teşne çöldi, sadap saply dutaram
akar suwdy. Myhman şol suwa ýetmek üçin hiç zady, dil baýlygynam, el baýlygynam
gaýgyrmaly däldi.
Ýöne, her hili pikir edýändigine garamazdan,
Bagtyýaryň ýüreginde
adamkärçiligem bardy. Şonuň üçinem, aýtmalysyny aýdyp, gezek el baýlygyna ýetende
ol ýaýdandy. Ömür diýilýän bagtyň hiç kime-de baky berilmeýändigi barada oýlanmaga
mejbur bolan beg öz erteki gününi göz öňüne getirip gördi. Ölümiň öň ýanynda iň eý
görýän zadyňy derman bilen çalyşmak şerti goýulsa, gaty namartlyk bolýardy. Şonuň
üçinem öňürti altyn-kümüş bilen dutary ele salmaga-da hyýallanan Bagtyýar, eger-de,
dutary şol ýol bilen eýeläp bilse, getiren dermanyny mukamça, adamyň adama
ýagşylygy hökmünde gowşurmakçydy. Emma Bagtyýaryň zoraýakdan adamkärçilik
etmek niýeti başa barmady. Onuň uzaltman, süýndürmän beýan eden şertini diňläp, esli
dyman Gojuk Mergen:
– Onda sen dutardan ozak ýene bir zadam satyn almaly bolarsyň, myhman – diýdi.
– Meň dutarym şol zatdan aýry satylmaýar...
Pula-para bitýän şert bolsa, kemini goýmajak Bagtyýar heniz manysy doly
açylmadyk habara gözlerini ýalpyldatdy.
– Satyn almaly zat bolsa, men taýyn, bagşy!
Gojuk Mergen çalarak ýylgyrdy. Birdenem onuň ýasama ýylgyryşam zym-zyýat
boldy. Lebap bilen Hazar aralygyndaky giň sähra, belent daglar, ürgün çäreler gojanyň
daşyny gurşap aldy. Olaryň depesinde mukam ýaňlandy. Ol mukamyň her kakuwyna
belet Lebabyň suwy tolkundy, gyýçak-gyýçak dag gerişleri yraň atdy, kümüş reňkli
guba çäreler ýüň süýşen ýaly bolup, belentden-pese akdy, Hazaryň ýüzünde gomlar
peýda boldy. Tutuş sähra sallançaga öwrülip, yranyp başlady. Şol mähnet sallançagyň
perzendi bolan Gojuk Mergenem hallan atyp ugrady. Sadap saply dutar läheň
sallançakdaky biçak kän jemendäni hüwdülemäge durdy. Sadap saply dutar dagdan
199
aňrak aşaýsa, bu ullakan sähra sallançagyny kim hüwdülär? Heýem, çaga hüwdüsiz
oňarmy? Hüwdi sesini eşitmedik sähra çagalary göýdük bolmazmy, ker açmazmy, lal
açmazmy? Ol çagalar durmuşyň ýagşysy bilen ýamanyny seljermeýän, ajysy bilen
süýjüsine parh goýmaýan ysnat bolup ýetişmezlermi? «Sallançak mukamyny» diňledik
sähra çagalary uzak hem agyr ýola ak patasyz ugran namut adamlara meňzemezmi?
Sadap saply dutar bolmasa, sähra adamlary kime uýsun, kime bil baglasyn?..
– Satyn almaly zat bolsa, men taýyn, bagşy! – diýip, Bagtyýar beg öňki sözüni
gaýtalap, mukamçynyň hyýalyny bulaşdyrdy. – Mende gurp bar...
– Bardygyny bilýän. Ýöne meň diýýäm harydymy götermäge hiç kimiň gurby
çatmaz...
– Hiç kimiň gurby çatmasa-da, meň gurbym çatar! – Arkasynda tutuş welaýatyň
baýlygy duran Bagtyýar sesine bat berdi.
– Onda sen dutardan ozal türkmen topragynam satyn almaly bolarsyň, myhman.
Şony başarsaň, men öz dutarymy şü topraga inji berýän.
Bagtyýar akmak däldi. Sazandanyň haýsy nyşana ok atýandygyna ol kemsiz
düşünýärdi. Gojuk Mergeniň aýdýan harydy satylýan, satyn alynýan haryt däldi. Goýlan
şerte gojanyň nähili jogap gaýtarany aýdyň boldy.
Şol hem emeli ýol bilen ak ediljek bolunýan gara matlabyň hakyky ýüzüniň tizräk
açylmagyna itekledi. Bagtyýar beg iň soňky hem iň esasy şertini orta atdy. Ölüm bilen
ömür «haýsy ýokara» goýuldy.
Gojuk Mergen myhmanlaryna duýdyrmaýandyryn öýdüp, assyrynlyk bilen dula
göz aýlady. Haly çuwalyň gölüne bir gulagyny diräp duran dutar gojanyň gözüne şol
göle gulagyndan daňlan ýaly bolup, göl hem türkmen sährasyna meňzäp göründi.
Mukamçy, iň bolmanda, hyýalynda göl bilen dutaryň baglanyşygyny bozmaga
synanyşdy. Emma başarmady. Dutar aýrylsa, gölüň görki gaçdy, göl aýrylsa, dutar öz
dutarlygyny, gymmatyny ýitirdi.
Esasy şert aýdylan badyna myhmana minnetdarlyk gujagyny açmaly näsagyň
doňan ýaly bolup oturmagy Bagtyýary aňk etdi. «Ýok, bu gojanyň akylyna zeper
ýetendir. Ýogsam...» Bagtyýar goltugyna elini sokdy. Ol dermany görkezeninem az
gören ýaly:
– Şuň içinde, azyndan on ýyl ömür bar, bagşy! – diýdi.
Şondan soň-a, akyly ýerindäki adam gepläýmelidi.
Gojuk Mergenden güýç-kuwwat daşlaşanam bolsa, akyl-huş daşlaşmandy. Bolsada ol geplemedi. «Bä, bu myhman jan satmaga gelen bolup çykdy-ow! Bu nä gep
boldy? Akyldarlar-a başgarak aýdan ekenler: «Magtymguly, girseň jan bazaryna, jan
satan görmersiň, jan alan geler». Mukamçy geplemese-de, şu mahala çenli dyman
Garawul aga mundan artyk takat edip bilmedi:
– Geple ahyryn, Gojuk!
Garawul aga inisiniň geplemegini isleýärdi, ony nähili gepletjek bolýanam
düşnüklidi.
– Dutary çalyşmalymy? – diýip, Gojuk Mergen içinden gaýtalan soragyny daşyna
çykardy.
– Ýogsam näme? Ýogsam näme!..
Garawul aganyň uzyn jogabynyň başky, taýly gezek gaýtalanan iki sözünden
özgesini Gojuk Mergen eşitmeli. Ol öz içki dünýäsine girdi. «Ýogsam näme!» diýýä.
200
Bizi şu mahala çenli ýaşadan şol dutar dälmi?» Goja geçmişe göz aýlady. Gün-güzeran
dolamak kyn toprakda-da toýam bolýardy, şagalaňam. Gojuk Mergen ol toýlara kän
gatnaşypdy, gelin-gyzlaryň, çagalaryň gözelliklerine guwanypdy. Ajysy hem bar
durmuşyň azajyk süýjüsiniňem beýle tagamlydygyna goja haýranlar galdy. Durmuşa,
ýaşaýşa bolan höwes, isleg hut şu gün, jan dawasy, jan söwdasy edilýän pursatda
oýanan ýaly boldy. Ol adamlaryň, topragyň gadyryny, gymmatyny hut şu gün bildi. Ol
ölümden gorkmady-da, gözel dünýä bilen,Garagum bilen, adamlar bilen
hoşlaşjagyndan, olardan ebedilik daşlaşjagyndan howpurgady.
Gojuk Mergen özüni şu mahala çenli ömrüň manysyna düşünmedik, oňa parham
goýmadyk adam hasap etdi. Indiden soň ýaşasa, ol ömrüň her sagadynyň, her deminiň
gadyryny biljekdi. Indiden soň ýaşasa, mukamçy şol ömrüň birje pursadynam ýeke
geçirmez, adamlaryň ýüzlerine sereder, guwanar, gülşer, bile ýaşalýan ömrüň aňyrsynyň
çäklidiginem asla, ýadyndan çykarmaz.
Içki dünýäsinde gopan harasat gojanyň hyýalyny üýtgetdi. Şondan soň ol gulagy
açylan ýaly bolup, häliden bäri, bagryny paralap gepläp oturan agasynyň sesini eşidip
başlady.
– ... Janyň sag bolsa, başga dutar çalyberersiň-dä. Hemmesem bir agaçdyr-da...
Garawul aganyň aýdýanlaram, bir tarapdan, dogrudy. Ýöne ol meselede Gojuk
Mergeniň öz kesgitlemesi bardy. Onuň dutary ýöne agaçden ýasalan gural däldi. Ol
dutar halkyň ynamyndan gapaklanyp, iliň umydy bilen perdelenendi, kirişleri bolsa,
adamlaryň kalbyndan ýasalandy. Halkyň ynamyny, iliň umydyny, adamlaryň ýüregini
öz bähbidine çalyşýan adam ozal-ahyr baýnamaly däldi. Mert adamlar halkyň ynamyny
gazanmak üçin jan berýärler, namartlar bolsa, öz jany üçin halkyň ynamyny satýarlar.
Gojuk Mergeniň şu mahal näme pikir edýänini Garawul aga bilmeýärdi. Şonuň
üçinem ol öz tutanyndan däňmeýärdi, janygýardy:
– Bir eneden süýt emdik, Gojuk. Ikimizem bir atanyň balasy. Sen şu mahala çenli
öz diýeninden dänmediň. Ini bolup, aga pendini almadyň. Iň soňky gezek, ýeke gezek
meň sözümi ýykma, inim. Megerem, şü meň iň soňky haýyşym bolar. Aýparça-da
rehimiň insin, inim...
Gojuk Mergeniň diňe bir Aýparça däl, başga-da kän-kän adamlara rehimi inýärdi,
şolardan aýrylyşjagyna gyýylýardy.
Ýaşamak nähili süýju ekeni! Yzaly-agyryly bolsa-da, adamyň ömür bilen
hoşlaşmak höwesi ýok. Şol süýjülige bolan isleg, ýüregi aglap dursa-da, daşyndan syr
bildirmezlige çalyşýan agasynyň ýalbaryşy, Aýparçanyň sedasyz agysy, ertirki güne
ýetýmäge bolan höwes ýaşulyny oýlandyrdy.
Garawul aga «ýüregi daş ýaly» diýilýän adamlardandy. Az-küş zat üçin onuň şol
«daşlykdan» ýumşajak gümany ýokdy. Emma doganyň adama beýle golaý
bolýandygyna şunça ýaşap akyl ýetirmedik Garawul şu mahal, inisiniň ölümi bilen
ömrüniň söwdasy edilýän pursat düşünip galdy. Ak sakgally Gojuk Mergen onuň
gözüne ak bäbek, neresse çaga bolup göründi, oňa rehimi indi, halyna ýüregi gyýymgyýym boldy. Şol bir mahalda-da, Garawul aga özüni Bagtyýaryň ornunda goýup gördi.
«Jan söwdasyny edýä. Ejiz damaryndan ýapyşýar» Ol söýelgi duran dutary alaga-da,
Bagtyýaryň depesinden indermek isledi. «Goý, şu dutaram döwülsin, adamhoruň
kellesem!» Emma Garawul aga beýdip bilmedi. Ol ýüregini bire baglap, ýerinden turdy-
201
da, sadap saply dutary eline aldy. Dutaryň iki ädimlik ýolda gaçyp döwläýmeginden
howatyr edýän ýaly Garawul aga dutary mäkäm tutup, Bagtyýara uzatdy.
Bagtyýar harydyny gerekletjek bolýan ýaly, dutary eline alandan soňam kän mahal
geçirip, dermany Aýparça ejä berdi.
Gojuk Mergen Bagtyýaryňam, agasynyňam hereketini görmedi. Ol dutaryň
çuwaldan aýrylanyna, kesekiniň eline geçenine seretmejek bolup, başyny aşak egip
otyrdy. Ol ýöne içki dünýäsinde bir harasadyň gopandygyny bildi. Onuň ýüregi
agzyndan çykyp, göwresi boşap galan ýaly boldy. Gyssagy özi bilen bolup, alys ýola
ugraýan myhmanyň öý eýesine uzak ömür, rowaçlyk arzuw edýäninem goja eşitmedi.
Ol Garawul aganyň Aýparçadan alyp, içi dermanly gutujygy özüne uzadanynam
duýmaly.
Sadap saply dutar aňyrsy çäklije wagtdan dagdan aňrak geçýärdi, gaýdybam onuň
öz dogduk sährasyna dolanjak gümany ýokdy.
Goja şol hakda oýlandy.
Sadap saply dutara şu mahal dil bitäýse, näme diýerkä? Gojuk Mergene, ýasalan
gününden bäri hyzmat eden adamsyna alkyş aýdarmydy, gargyş edermidi?
Goja şok hakda oýlady.
Dutar saz etmek üçin döredilen gural. Ol tä döwlüp, ýok bolýança, owaz döretmeli.
Sadap saply dutar indiden beýläk haýsy dilde gepläkrä? Haýsy topragyň tarypyny
ýetirerkä?
Goja şol hakda oýlandy.
Lebap bilen Hazar aralygynda ýaşaýan sada adamlara indi kim medet berer?
Olaryň ertirki güne bolan arzuwy, ynanjy dagdan aňrak aşyrylsa olar nädip ýaşarlar?
Goja şol hakda oýlandy.
Mukamçynyň elinde tutup oturdan jadyly gutujygy adama on ýyl ömür bagyş
edýärmiş. On ýyl ömür! Şonça mahalyň dowamynda Gojuk Mergen nijeme oňatlyklar
görer!
Goja şol görjek oňatlyklary hakynda oýlandy.
Mukamçynyň elinde tutup oturan jadyly gutujygy adama on ýyl ömür bagyş
edýärmiş. On ýyl ömür! Şonça mahalyň dowamynda Gojuk Mergen nijeme oňatlyklar
görer!
Goja şol görjek oňatlyklary hakynda oýlandy.
Goňşy öýde ýap-ýaňy çaga dünýä indi. Onuň baş-ujunda «Sallançak mukamy»
çalynmasa, çaganyň ömri nähili başlanar? Diňe oňa gezek gelende dutaryny satyp
goýberen adamyny neresse çaganyň gargyşy çökermezmi? Gojuk Mergene indiden
beýläk näçe sany çaga nälet okarka?
Goja şol hakda oýlandy.
Birdenem gojanyň beýnisine «Sallançak mukamy» doldy. Gojuk Mergeniň
ýüreginiň doňy çözüldi. Türkmen sährasynda gezip ýören akmaýa bilen akja köşek
peýda boldy. Dag tarapdan gelen gara tüweleý akja köşegiň daşyna perde bolup
aýlandy-da, ony asmana göterdi. Akja köşek enesinden dalda isläp, ejiz aýajyklaryny
patanaklatdy. Emma akmaýa, akylyndan azaşana meňzän akmaýa aýagynyň aşagyna
düşen bir desse ota hyrydar bolup, köşegine ünsem bermedi. Akja köşek gara tüweleý
bilen garyşyp, daga tarap ýitirim boldy.
202
Gojuk Mergen elindäki guty hakda oýlandy. Gutynyň içindäki dermany agzyna
salaýanda-da, bokurdagyndan geçmejekdigine ol ynandy, çuwala tarap seretdi. Çuwalyň
ýüzünde türkmen sährasynyň baharyna meňzeş göller göründi. Ýöne ol baharyň jadyly
tarypçysynyň welin, ýeri garalyp durdy. Bahar indi bilbilsiz bahardy.
– Hany dutar?! – diýip, goja gözlerini petretdi.
Jogaba-da garaşmadyk Gojuk Mergen öýden çykanda daşişikde aýak çekmeli
boldy. Daşarda öz aralarynda sözsüz, sessiz gepleşip duran adam kändi, örän kändi..
Olaryň hemmesi, şol sanda Baýly şägirdem, niredendir bir ýerden peýda bolan gara
ýapynjaly aýalam, bir eli ysmaýan uzyn boýly gedaýam eýýäm atlanyp, daga tarap
gönügen Bagtyýar daga sessiz seredýärdiler.
Adamlaryň näme üçin ýygnanandyklaryna mukamçy düşündi.
– Saklan, myhman! Duraweriň! – diýip, goja gygyrdy hemem içi dermanly gutyny
elinde berk gysdy-da, aýak çeken ýolagçylaryň yzyndan ýöredi.
Atynyň öňünde biri boş, biri gutuly ellerini giňden gerip, ölüm bilen ömrüň
arasynda sojap duran goja Bagtyýar begi eýmendirdi.
– Dermanyňy al-da...—Mukamçynyň sesi çala eşidildi.
Gojuk Mergen yzyna aýdyp bilmedi. Onuň ýokaryk uzan elindäki gutynyň ýerine
sadap saply dutar geldi.
Eli durarly goja arkanlygyna ýykyldy. Gündogar tarapdan öwüsýän sähra şemaly
Gojuk Mergeniň aksowult ýüzüniň ýaryny örtüp duran ak sakgalyny emaý bilen sypap
geçdi. Mukamçynyň owadan sakgaly çaga sallançagynyň hereketine meňzäp, iki tarapa
çalaja yraň atdy.
1973--2012.
ATAJAN TAGAN
203
O
G
U
L
powest
Kakajan Açylowa bagyşlanýar.
Ýetmiş ýaşy mazaly arka atandygy görnüp duranam bolsa, entek daýanykly, ýöne eli
uzyn hasaly, üst-başy tämiz Gyzdurdy ene şäheriň uly hem arassa köçesiniň ýanýodasyndan
dogumly ädimläp barýardy. Üns bilen seretseň, onuň çep aýagynyň üstüne biraz
ýemseýändigi hem bildirýärdi. Öz arzyw-hyýallaryna, içki pikirlerine gümra hem keýpiçag
garry, bir zatlara begenýän ýaly, didaklaryny müňküldedýär, çalarak ýylgyraýýaram, işaladasy bilen geçip barýan nätanyş adamlara-da, olar üns bermeselerem, begençli seredýär.
Ädim urşundan, hereketinden çen tutsaň, ol bir ýere howlukýana meňzeýär. Birdenem ol
soňky gabat gelen ýaş ýigidi ýolundan saklaýar, bir zatlar diýýär Ýaş ýigit aňyrrakdaky
kaşaň jaýa tarap elini salgaýar. Oňa hereketi bilen minnetdarlyk bildiren garry ýoluny
dowam edýär.
Gyzdurdy ene ýüzüne “Geologiýa – gözleg işleri” diýlip ýazylan jaýa girip gitdi. Ol
gapyda oturan nobatça-da üns bermän, ondan girmäge rugsadam soraman, aňyrlygyna
ýöräberdi. Gözi äýnekli, inçeden uzyn ýaşuly nobatçy, eli hasaly garrynyň yzyndan ýerinden
turup seretdi-de, baş ýaýkady: “Rugsat-beýlekem soranog-aýt. Kimiň ýanyna barjagynam
aýdanok. Edil özi bu ýeriň hojaýyny ýaly. Garry aýaly yzyna gaýtarmagam uslyp däl”.
Ol uzyn zal bilen gidip barşyna, ýene bir öňünden çykandan barjak ýeriniň salgysyny
alansoň, “Başlygyň kabulhanasy” diýlip ýazylan mähnet gapyny zordan açyp, içerik girdi.
Başlygyň kömekçisi, owadan ýaş gyz, gelene geň galyp seretdi.
Kempir onuň geňgalyşyna pitiwa-da etmän, sowal berdi.
– Başlyk bamy?
– Bar – diýip jogap gaýtaran gyz, endik bolup giden hereketine görä, uly gapa tarap
ýüzüni öwürdi.
Gyzdurdy ene seredilen tarapa ýönelende, ýerinden haýdap turan gyz kempiriň ýoluna
böwet boldy.
– Gelen badyňa ýüzugra kürsäp giribermek bolanok, garry – diýip, beýle owadan hem
näzik sypatlydan garaşylmajak haýbatly hem gödek ses bilen geplän gyz örän kesgitli jogap
gaýtardy. – Başlygyň ýanynda adam bar.
– Bolanda näme!? – diýip, ýagdaýy öz islegi bilen ölçeýän Gyzdurdy ene çyny bilen
geňirgendi.
– O nähili gep boldy? – diýip, huzura gelenlerden henize çenli beýle söz eşidip
görmedik gyz garrydanam beter geňirgendi. – Her çem gelen kürsäp giriberse, Garagul
Baýramdurdyýewiçiň döwletiň işini etmäge mümkinçiligem bolmaz.
– Men çem gelen işsiz däl...
Daşyndan göräýmäge sadadan-sada oba garrysynyň dogumly-dogumly gepleýşi gyzy
öňkülerindemen has beter geňirgenmäge mejbur etdi.
204
– Bu gapydan işsiz adam gelenok, garry. Öňi bilen-ä siz kimdigiňizi, nireden, näme
mesele bilen gelendigiňizi aýtmaly. Onsoň, girmäge rugsat soramaly. Menem kabinete girip,
kimiň, nänme üçin huzura gelendigini aýdyp, başlygyň sizi kabul etjegini, etmejegini bilip
çykmaly. Düzgün şeýle.
– Başlyk diýilýän adam başlyk däl adamlary kabul etmek üçin başlyk bolup oturandyr-a?
Garrynyň özünden rüstem geljek bolýana meňzeýşi gyza hasam ýaramadymy-nämemi,
ol gelene tarap seretmän gepledi.
– Onuň adamlary kabul etmekden başga-da müň aladasy bar, daýza. Başlyk häzir zerur
bir meseläni çözýär. Belkem siziň meseläňiz orunbasarlaryň ýa-da olardanam kiçiräkleriň
çözüp biljek meselesidir.
– Ýok, meň meseläm diňe iň uly başlyga aýdylmaly mesele.
Garrynyň ýan bermejekdigine ymykly göz ýetiren gyz ýaňsylaýan ýaly äheň bilen
geplese-de:
– Beýle uly meseläňiz bar bolsa, garaşyň! – diýmäge mejbur boldy. – Garaşyň!
Kimdigiňizi, nireden, näme üçin geleniňizem aýdyň!
– Men Aşgabadyň etegindäki obadan geldim, gyzym... Maňa Gyzdurdy ene diýýäler.
– Aşgabatdanam bolsaň, Gyzdurdy ene diýselerem, barybir, garaşmaly bolar. Garaşyň.
Düzgün şeýle...
Aýdan sözlerinden soň, göz-açyp ýumasy salymda ýaşlygyndan, görkünden jyda düşüp,
bigörk bir aýal maşgala öwrülen kätibe nazary bilen ýakymsyz jogap iberen Gyzdurdy ene,
dermatin örtülen diwanda aýak epdi. “Garaşyň” diýýä. Men kyrk ýyllap garaşdym ahyryn,
garagöz. Kyrk ýyl bäri! Şonam az görýäňmi sen?”
Uly edaranyň başlygynyň gapysynda oturan gyzyň ýakymsyz jogaby Gyzdurdy enäni
kyrk ýyldanam gowrak wagt mundan ozalky bolan wakany, belkem, müň birinji gezek
ýatlamaly etdi: Agşam ýalňyz perzendiň doglan gününi bellemäge çagyrylan myhmanlary
ugradan Gyzdurdy bilen Orazly taýly gezek çaganyň başyndan sypaýar. Gyzdurdy: “Ine,
Atamerdan jan, bu gün bäş ýaşyň doldy. Myhmanlar saňa näçe gowluk arzuw etdiler. Şol
arzuwlar hasyl bolsun!”. “Ýene iki ýyldan birinji klasa okuwa gidersiň. Ilkinji gün seni
mekdebe özüm ugradaryn!” diýip, Orazly hem iki ýyldan soň bolmaly dabarany öňünden
ýatlaýar. “Ýatar wagtyňam boldy, Atamerdan jan. Sen ukla, menem gap-gaçlary
ýuwuşdyraýyn” diýen ene çagany öz krowatynda ýatyrýar.
Gijäniň birmahaly ýer titreýär. Jaýyň üds aşak çökýär. Apy-tupan, goh-galmagal,
perýat, alagaraňkylyk. Ölmän abat galanlar ýaralananlara, kesek astynda galanlara hossarlyk
etmäge howlugýarlar. Gyzdurdynyň özi bir aýagyny döwdürip, ölmän sypýar, adamsy welin
kesek astynda galýar. Ol aýagyny tutup uwlap ýatyrka “Atamerdan nirede? Atamerdany
tapyň!” diýip gygyrýar. Aman galan Atamerdany goltuklap göterip barýan uzyn donlumy ýada halatly halas edijiniň ýanyndaky eli kagyzly biri “Oglanyň ady näme?” diýip gygyrýar.
Gyzdurdy agyly ses bilen “Atamerdan Orazly” diýip jogap berýär. Halas edijilerem,
Atamerdanam garaňkylyga siňip gözden ýitýärler. Gyzdurdy adamsynyň heläk bolandygyny
ertir, gün dogansoň, kesek astyndan onuň jesedi tapylanda, bilip galýar.
Wagt geçdi, döwlen eller, aýaklar seýiklendi, ýykylan jaýlar dikeldildi. Emma
Atamerdan tapylmady. Wagt geçdi, ýürek ýaralary-da az-kem bitişdi, jiger awusy köşeşdi.
Emma Atamerdan tapylmady. Çagalar öýlerinden, ene-atasy ýoklaryň
saklanýan jaýlaryndan gelen onlarça jogap hatlary-da Gyzdurdyny hoş habar bilen
begendirmedi. Emma aradan on, ýigrimi, otuz ýyl geçse-de, Gyzdurdy umytdan el üzmedi.
205
Başda Gyzdurdy gelin, soňrak gyzdurdy daýza, ahyrda-da Gyzdurdy ene bolup, garrylyk
ýaşyna ýetenden soň, onuň arzuwy hasyl boldy. Ene öz ýiten perzendine ýolda-yzda, toýdamärekede däl-de gazet sahypasynda sataşdy. “Ýertitremäniň çagasy” diýen sözbaşy bilen çap
edilen makalanyň ortasynda ýeleşdirilen ullakan suratdaky göze gözi kaklyşan enäniň
kalbynda uzak Nebitdagda burawçy bolup işleýäniň öz perzendi däl bolaýmagyna hiç hili
şübhe döremedi. Enäniň enelik ýüregi Atamerdany Atamerdan diýip kabul etdi. Ene ýüregi
tassyklanyndan soň ol meseläniň neneňsidigini anyklamak üçin gaýry derňew, şaýat gerek
däldi. Suratyň aşagyna “Atamerdan Orazow” diýlip ýazylandy. Atamerdan hem Aman, Ata,
Aşyr ýaly türkmenlerde hälimi-şindi gabat gelip duran at däldi. Ýöne ol Orazow däl-de,
Orazlyýew bolmalydy. Gyzdurdy ene kem ýazylan iki harpy-da gyssagaranyň hem
ahyrzamana gopandaky aljyraňňylykda goýberilen säwlik hasap etdi. Şoňa görä-de garry ene
ol ýalňyş üçin hiç kimi günertlejegem bolmady. Gaýtam, çagasyny öldürmän, ekläp-saklap,
ile goşanlara öz ýanyndan alkyş okady. Şol adamlar bolmadyk bolsa, Atamerdanam ýüzlerçe
çaga ýaly, kerpijiň astynda galardy.
Ýatlama bilen göwni aram tapan Gyzdurdy ene öz aladasy bilen gümra bolup oturan
henizem öňki owadanlygyna dolanmadyk gyza alarylyp seretdi. “Sen, garagöz, meň gören
ajy günlemmiň ýüzden birinem görme. Alnyňda diňe gowulyk bolsun. Ýöne sen kyrk ýyl
bäri gözlenen ýeke perzendime sataşmaly ýoluma böwet bolmaly däl ahyryn. Men ony kyrk
ýyllap gözledim...” Garry ýene geçmişini ýatlaýar: Gyzdurdy otuz ýaşlarynda. Haýsydyr bir
şäherde otludan düşensoň ol başga zada üns bermän, göni çagalar bagyny gözläp tapýar. Oňa
Atamyrat, Atagurban, Atadurdy atly, Orazow, Orazgulyýew familiýaly birnäçe oglan
görkezýärler. Olaryň hiç haýsynyňam özüniňki däldigini Gyzdurdy bir bakyşda saýgarýar...
Ýollar. Ýodalar. Köçeler. Ýanýodalar... Gyzdurdy kyrk ýaşlarynda. Haýsydyr bir raýon
merkezinde awtobusdan düşensoň, ol gelen ýeriniň çagalar öýüne barýar. Ýene şol öňki
ýatlamadaky ýagdaý gaýtalanýar... Otlynyň, awtobuslaryň tigirleri ýol külterleýär. Gyzdurdy
otluda. Gyzdurdy awtobusda. Gyzdurdy kä ýük maşynyň kabinasynda, kä sandygynda, kä
pyýada. Hemişe, hemme ýerde-de Atamerdanyň keşbi onuň göz öňünde. Emma ondan derek
tapylanok...
Gyzdurdy bir çagalar öýüniň derwezesinden girende, eýýäm on-on iki ýaşly
Atamerdana sataşýar. Oglanyň bedeni berdaşlanyp, ýigit çykyberenem bolsa, ýüzi, esasanam
gara gözleri üýtgemändir. Özüni bagty çüwen hasaplan ene ogluna tarap ýykylyp-sürşüp