Ilki ýürek ölýär - 1

ILKI ÝÜREK ÖLÝÄR
Öten agşam ir ýatan Ol adam irem oýandy. Özüni duýuşy gaty geňdi. Birbada nämäň
nämedigine düşünmedi. Onda uly haýranlyk duýgusy bardy. Goşa nil maňlaýyna direlip atylyp,
ýene ölmän galanyň haýranlygyndanam beter haýranlygy başdan geçirýärdi. Ilki sereden ýeri
penjiresi boldy. Dünýe bir ýerindemi? Penjireden dünýäň diňe bir çetjagazy akjarýar. Tomsuň
petiş günleriniň daňdany, heniz günem dogmansoň, ak öwsüp dur. Men oňa:
- On alty gatlyk binanyň ýedinji gatynda penjireden aşak seredäýmeseň, başga näme
görner öýdýäň? – diýdim.
Ol maňa diýýäňmem diýmedi. Çünki häzir Ol adama ak säher, penjirä ýelimlenen uly ak
kagyzdan enaýy däldi. Turup aşak, agaçlara, eýýämden iňläp aýlanmaga başlan awtobuslara,
işine ir barmaly bolansoňlarmy, ýa başga bir sebäpden köçä çykan adamlara seredesi geldi.
Emma, ýene ýatan ýerinden jaýyň boş diwarlaryna nazaryny aýlady. Çala titireýän barmaklary
bilen boýunlaryny basyşdyrdy. Elini owkalaşdyrdy. Maňlaýyndaky burçak-burçak derini syldy.
Ahyry aňynda «Bu näme dirikäň ölmekmi?» diýip dikeldi.
Her kim bedeniň doludygyny, üns bermese-de duýýandyr. Ol adam welin bu gün irden
muny duýmady. Göwresindäki boşluk, aşgazanyň ajygaňdaky boşlugyndanam başgarak. Durky
boş. Eli döşüne bardy. Ýüreginiň urgusynyňam ýokdugyny syzanda süňňi gowşap gitdi. Dem
alýany bildirip dur, emma ýüregi uranokdy.
Ol adam ilki goşaryndaky, soň boýnundaky, soň ýene goşaryndaky damar urgusyny
gözlände hereketlerem özüniňki däl ýaly boldy. Oňa haýran bolup aňalyp galdym. Ol elinem özi
galdyrmaýan, dikelende-de özi dikelmän, ýerinden turup penjirä garşy ýörände ädiminem özi
ätmeýän ýalydy. Ýa bu-da Parkinsonyň keseli ýaly bir keselmikä? Emma, ýüregiň urýany
bildirmeýän bir kesel barmy? Käşkä semiz göwre, ýüreginiň daşyny ýag alyp gürsüldisem
duýulmaz ýaly edendir diýseň, o-da däl.
- Tiz kömege jaň et.
- „Näme bolýar?“ diýseler „Ýüregim uranok“ diýeýinmi? – diýip, güldi.
Onuň bu gülküsi erniniň gyşarmasy bolup daşyna çykdy. Ýene ýerine geçip süýndi. Bu
bir, wagtlaýyn zatdyr, ine geçer diýip, uklajak boldy. Bir gowy zat, hiç ýerinde agyry ýokdy,
güýji-gurbady ýerindedi.
Hernäçe jan etse-de, Ol adam bedeniniň boşlugyndan ünsüni sowup bilmedi. Bir zatlar
ýuwutsam, bir käse suw içsem näderkä diýdi. Turup suw içip gördi. Üýtgän zat bolmady. Içen
suwy hamynyň aşagyndan görünäýjek ýaly garnyna – gün degmänsoň akjaryp duran bedenine
seretdi. Menem seretdim. Daşyndan gülkünç ýalydy, emma gülki ýadyňa düşer ýaly däldi. Ol
adam maňa bakyp ýylgyrdy. Gahary gelip ýylgyrdymy, gorkup ýylgyrdymy, ýa-da
hakykatdanam bolup durşuny gülkünç görüp ýylgyrdymy, ýene ernini gyşartdy. Bu bolup duran
zatlara ynanmady.
«Agşam oňat ýatdym. Basyrganmadym. Ukymy alyp oýandym. Bir hepde bolandyr
oturlyşyga gitmänime-de... Men...».
Ol adam ýuwaşjadan, seresaply oturyp-turmaga başlady. Içinden bir-iki diýip sanaýardy.
Otuz bäşe ýetdi. Ýene-de bäşini oturyp-turdy, mundan artygyny başarmady. Ýöne kyrka ýetdi
ahyryn! Bu golaýda munça gezek oturyp-turany ýadyna düşmese-de, Ol adam her gün irden
ýeňiljek maşk edip, soňam ylgardy. Ol bedenterbiýäniň gudratyna ynanýardy.
„Altmyş ýaşda kyrk gezek oturyp-turmak az zat däl-ä? Ýa azmyka?..“ „Oglumdan
sorasamam az däl diýer“. Ogly Saha jaň etdi. Kakasynyň sowalyna ogly:
- Özüň üçin soraýan bolsaň, az däl. Bu zatlar her kimiň bedenine görä-dä. Daýaw, etigany ýerindäki adam elli gezegem arakýyn oturyp-turar – diýip jogap berdi.
- Ýüregiň oňa dahylly ýeri barmy?
- Ýüregem sagat bolmaly. Kaka bu zatlary näme üçin soraýaň? Özüň menden gowy
bilýänsiň-ä?
- Bilýänem-le. Bolýa sag bol. Gelniňi alyp öýe gelmäňem-ä azaltdyň?...
- Barasym-a gelýär. Bararyn, kaka.
- Bor-da, sag bol onda.
- Sag bol.
„Kyrk gezek oturyp-turmaga gurbatym çatýan bolsa, diýmek men entejik ýaşaryn“.
Başyndan ölüm howpy aýrylan ýaly Ol adam arkaýynlaşdy. Elleri welin gaýta-gaýta
ýüregini barlaýardy. Ol uraýjak ýalydy, dogrusy, uraýmalydy. Emma üýtgeýän zat ýok hem ähli
zadam üýtgäpdi. Damarlarymda gan bir aýlanýarmyka, o barmyka beri diýip, aşhanadan pyçak
alyp, teniniň bir ýerini kesip görmek pikiri kellesine gelende Ol adam özünden gorkdy. Hatpeteklerini toplap işine ugrady. Daşary çyksam bar zat ýerli ýerine geler diýdi. Bir uly şäherde
başyň aýlanyp, azaşsaň, belet ymaradyňa gözüň düşende hemmesi ýerli ýerine gelmeýärmi
näme?
Daşary çykany bilenem üýtgän zat bolmady. Maşynlar deňinden wazlap geçip dur.
Adamlaryňam elleri-aýaklary hereket edýär, ýüz-gözlerem öňküsi ýaly. Her kimiň öz aladasy
özüne ýetik, böwürlerini diňleşip barýarlar. Hiç kimiň hiç kim bilen işi ýok, her kim deňinden
geçene «Muňam ýüregi ýerinde ýokmuka?» diýýän ýaly gözüniň gytagyny aýlap galýar. Ol
adamam deňinden geçene göz gytagyny aýlady. Emma dura-bara ýüzüni galdyrasy gelmedi.
Diňe bir özi palak ýumurtga ýalydy. Hiç kim meni görmese, menem hiç kimi görmesedim diýdi.
Şeýle bir geň, gyşyň güni köýnekçe köçä çykan mysaly. Ýok, şol köýnegem egniňde ýok,
hemme kişem paltoly-zatly. Iň erbet ýerem, ýalaňaç däl-de, hemmeler ýaly bolan bolup barmak
ol adama agyr degýärdi. Digdenekleýärdi, üşeýärdi, egninde köýneginiňem ýokdugyny bilip
durdy, şonda-da ýyly demini daşyna üflän bolup, hamala yssylaýan kişilerden bolmaly, öz
palaklygyňy bildirmeli däl. Ol adamyň aňyndan gyşyň bir güni geçse-de, hakykatda howa tüp
yssydy.
Iş ýeri – Botanika instituty öýüne golaýdy.
«Köp okanymdan, ylymdan bolaýmasyn? Aklyňa urar ýaly bärde ylym barmy? Şol bir
bilinýän zat, Günüň şöhlesinden ýapraklardaky öýjükler ýaşyl reňk alýar...
Ýürek diýilýän mende ýogam eken-dä. Bolman geçsin. Kelläm bar, garnym bar. Elim
bar, aýagym bar. Özüme borluk güýjüm bar. Besdir. Häzir içine käkilik oty atylanja çaý içeris».
Öňünden ilki çykan ýaş işgär bilen, kimi görse gaşyny çytyp, özüne agras, işi başyndan
agdyk, dünýäň şu gününiňem, ertiriniňem aladasyndaky hakyky alym adam diýdirjek bolup
ýöreniň biri bilen elleşip görüşdi.
- Eliňiziň sowukdygyny, kondensonerli maşynda gelipsiňiz öýdýän?
Ol adam oňa jogabam berjek bolmady. Ýylgyrdy. Ýalandanmy, çyndanmy parhy ýok,
ýylgyrdy. Hernä ýaş işgär hiç zady aňmagy, gepem uzaltmady.
«Dogrudanam sowap ýörmükäm? Gör näme üçin men gyşyň pikirini edipdrin».
Iş otagyna girişine termometri gözlemäge başlady. Onda her dürli termometrler bardy.
Howanyň çyglylygyny görkezýän gural bilen bile çatylanyna çenli bardy, emma lukmanlaryň
ulanýan ýönekeýje termometri welin ýokdy. Suwuň, topragyň gyzgynlygyny ölçeýäni bardy,
olam goltugyňa salardan uludy, gödensidi. Her nähili bolsa-da, ony tapdy. Gutyň içinde ýatan
termometriň ýogyn, gyzyl simap sütüni mese-mälim ýigrimi bäş gradusy görkezýärdi. Ol adam
ony silkişdirip nola düşürjegem bolup durmady. Üýtgeşik bir zat ýaly, aşakdaky gyzylja simaby
garbap gysymlady. Iki gözi gyzyl sütündedi. Sütünjik gözüniň alnynda ýokary galmaga derek,
aşak inmäge başlady. Ýigrimä golaýlap durdy. Ol adam bu gezek termometri silkişdirip sütünjigi
nola düşürdi. Hernäçe ulam bolsa, ony goltugyna salasy geldi. Goltuk el däl, ýylydyr.
Kabinetiniň gapysyny içinden gulplap, köýneginiň iliklerini ýazdyryşdyrdy. Kiçisi bolmanda
näme? Hemmesem şol bir termometr. Esasy zat onuň näme görkezjeginde. Gyzyl sütün ýuwaşýuwaş galyp ugrady. On, on bäş, on sekiz, ýigrimi, ýigrimi iki. Sütünjik togtady. Ol adam
termometri gymyldaşdyrdy, has ykjam gysdy. Emma, gyzyl sütün ýeten ýerinde doňup durdy.
Ýigrimi iki gradus...
Suwlyganlaryň, süýrenjileriň bedeniniň ýylysam mundan biraz ýokary bolmaly. Şolaňky
näçedikä? Kellesine gelen bu pikire ol adam darykdy. Indi gör näçe ýyldyr darykmadyk ol
adamyň, çytylmak diýen zady unudaňkyrlan gaşlary çytyldy.
Bu bolup biljek zat däl. Keselländirin. Beýle keseliňem bar bolmagy mümkin, men
lukman däl-ä.
Telefony alyp tiz kömegi aýlady. Aňyrdan: «Tiz kömegiň nobatçy lukmany Berdiýewa
diňleýär» diýleni bilen ol adamyň ýüzüne adaty ýylgyryşly keşbi dolanyp geldi.
- Bagyşlaň, maňa bir zada bolýar.
- Näme bolýar?
- Bilemok, bir zada bolýar.
- Gyzgynyňyz barmy?
- Ýok.
- Başyňyz aýlanýarmy?
- Ýok.
- Onda näme, ýaşuly?
- Bilemok, bir hili... ýüregim...
- Ýüregiňiz agyrýarmy?
- Ýok.
- Näme diýseňizläň, aragy azyrak içmeli. Sowujak duş alyňda, ajyja çaý içiň.
Aýalyňyza burçly unaş bişirdiň. Ýagdaýyňyz gowlaşmasa ýene bir jaň edäýiň.
- Bor-da, gyzym...
«Şeýle bolarmyka-da diýýädim-le. Halyňa düşünjek barmy?» diýip, telefony itip özünden
daşlaşdyrdy. «He-he» diýip çalaja gülüp goýberdi. «Bu-da içi ýananyň gülküsimi? Käşgä ýanar
ýaly içiň bolsa? Gowy däl, gowy däl. Häzir gapydan biri giräýse eliňi uzatmanam-a bolmaz.
Gowsy men gideýin».
Termometri ýygnaşdyryp, kilkinem açmadyk portfelini alyp goltugyna gysdy. Kabinetiň
gapysynyň gulpludygyny görüp alniçigsi boldy. Soň özüniň gulplany ýadyna düşdi. Gyssanyp
jübsüni sermeşdirdi. Öz-özüne «Pekge» diýip jübsündäki açaryny çykardy. Gara der. Bir elinde
açar, bir elinde portfeli, hem üşüdýärdi, hem derini sylmagyň alajyny tapanokdy. Hem agysy
tutýardy, hem gülküsi. Ahyry gapyny açdy. Çykyp, ony ýene täzeden gulplamaly. Owf...
Bu «owfuldy» ol adama gelişjek zat däldi. Ol çykyp barşyna açyk gapylaryň birinden
boýnuny uzatdy:
- Ýaramajak bolýan öýdýän, sorasalar öýe jaň edäýsinler.
- Bolmasa, düşürip geläýeýin.
- Ýok-la. Özüm giderin. Siz işläň...
Öýlerine geldi. Ýene ýedinji gata çykmaly. Hernä lift köp garaşdyrmady. Aýaly Maýsa
pahyr ýogalanda tabydyň lifte sygmaýyşy, tabydy basganjaklardan aýlabam düşürip bolmaýyşy
edil häzir bolup duran ýaly gözüne görnüp gitdi. Bu hasam süňňüni gowşatdy. Gelşine diwanyna
süýndi.
Ölüp ýörmükäm? Ölýändirin. Başgalar ýaly däl, aýak üstünde ölýändirin. Şu ýatyşyma
jan beräýsem meňem jesedimi aşak düşürip bilmän kösenerler. Daşarda ölsemem ýene öýe
salarlar. Ýuwjak diýerler, kepene dolajak diýerler... Eýesiz it ýaly köçede ölüpdirem diýerler.
Özi üçin getirlen tabyt gapdalynda goýlan ýaly bolan ol adam çalt dikeldi. Wraçlardan
ýekeje tanyşy M. bardy, olam jynsy keseller ugrundan. Öň kömek edenem bolsa, häzir ondan
ýeke aşyklygam peýda ýok. Dostlary, bile okan wraçlary bardyr diýip çagyrsa-da bolardy ýöne,
ol adamyň onda-da häzir, M.-iň ýüzüni göresi gelmedi. Maňa bakdy.
- Ogluňy çagyr.
- Olam «Kakam bolaýýaň» diýşi ýaly bir zadyny diýse. Magazinçi ülpet bolmaly.
- Olam gelmez. Söwdasy bardyr. Gelse-de agşam geler.
- Kim bar, kim bar? «Ýokardakam» işde.
- Işde bolmanda-da şony çagyrjakmy?! Adam nämäňe gerek?! Başujuňda aglanlaryny
isleýäňmi? Şeýle-de aglarlar. Sen kim bolaý, ölseň aglan tapylar.
Şol wagt telefon jyňňyrdady.
- Hawa.
- Salam.
Hä, bu senmiň, salam-salam.
Ýaňy işiňe jaň etdim. Ýaraman gaýtdy diýdiler. Nämbolýa?
Aý... dynç alaýyn diýdim.
Şeýlemikä-de öýtdüm-le. Saňa dümewem degenog-a.
Hawa, diňleýän.
Krosword çözüp otyryn. Rus kompozitory. Çaýkowskiý diýsem bir harpy köp.
Skrýabinem gysga, başgasam ýadyma düşenok.
- Rahmaninow bolaýmasa?
- Rahman.... Edil özi. Alym adam-da, bir gezekde biläýýär.
- ...
- Näme keýpiň ýok? Bolmasa baraýaýyn?
- Agşam köp oturypdyrys, ýadaw, ýataýmasam.
- Bor-da onda, ukyňdan goýmaýyn.
- Öýkeleme. Ertir özüm jaň ederin.
- Biz nire, öýkelemek nire, çao.
- Çao, janyçkam.
Telefony goýup ýene maňa bakdy. Onuň göwnüne bar zada men günäkär ýalydym.
- Öljek bolup ýatyrkamam «janyçka» diýmesem ýagşydyr.
- Hernä ony çagyrmadyň.
- Ony nämäme çagyraýyn? Buz ýaly bolup ýatjakmy ýanynda?
Men gapdalda ýatan ruçkany alyp Kagyzyň ýüzüne ilki „Çaýkowskiý“, soňundanam
„Rahmaninow“ diýip ýazdym. Harplaryny sanadym. Ikisem deň çykdy.
- Ikisem on harp bolýar-a?
- Nämäň ikisem?
- Çaýkowskiý, Rahmaninow? Sana-da göräý.
- Senem bir işini tükeden. Näme ol krosword üçin jaň edýändir öýdýäňmi?
Men heniz köpi görmedik oglan ýaly utanyp gitdim.
Ol adam çaý gaýnadyndy. Saçagyň başyna geçdi. Gulagyna, endige görä, köp gaýtalaýan
heňi geldi: «Ýok, ýok, bolmaz diýdi,
Emma özi ýylgyrýar».
- Bu gün dünýäniň ilkinji ýüreksiz adamy bir bölek çörege çalyp bilen mesgesini çalyp,
üstünem mürepbe bilen ýetirip ertirlik edinýär. Işdäsi gaty gowy. Ýaz ýazyjym! Nämä
meni geň gören bolýaň? Gözüm çaşarmandyr, eňegim gyşarmandyr. Ýa pis açamok.
Şo bendelerem ýaşap, işläp ýörä? He-he...
- Ýüregiň ýok halyňa, özüňi biri bilen deňeýäňem!?
- Näme deňemän?! Pisaçan elinden-ýüzünden utanýar. Men utanjagam bolsam, ilki
utanyp, soňam nämeden utanýaň diýenlerinde ýüregim ýok şondan utanýan
diýäýmesem? He-he-he... Endamymyň sowugy aýrylaýsa gül ýaly adamdyryn-da...
...Ýok, ýok, bolmaz diýdi,
Emma özi ýylgyrýar... O! Arak! Arak içsem gyzaryn-a!
Men jogap bermän durup bilmedim:
- Ölseň, agzyňdanam aragyň ysy gelip dursa?
- Rahmaninow ýadyma düşýän bolsa ölesim ýok. Arak! Arak!
Ol adam açylmadyk çüýşäni şkafdan çykardy. Şol bir aýdymyna hiňlenjiräp iki sany
ýumurtga çakyndy. Bir gaba pomidor, hyýar, sogan dograşdyrdy. Elli gram guýunmanka sakga
durdy. Hasyr-husur geýindi. Meni gün şöhlesiniň radiasiýasy urup ýören bolaýmasyn diýip,
biretkasynam kellesine sokdy.
Ädimleri näçe özüniňki däl ýalam bolsa, ylgawyny ýazman diýen ýaly dermanhana
bardy. Derman ýasalýan otlaryň ysy burnuna urup, göwni açylyp gitdi. «Narpyzyň ysyny!
Ýowşanyňam ysy bar. Ýüregimi barlasam, häzir gürsüldäp durandyr...» Elini usullyk bilen
döşüne ýetirdi. Dym-dyrslyk. Elini döşüne goýmanda-da bellidi. Özüni köşeşdirip, ýürek
dermanlaryndanam alaýyn diýdi.
-
- Gyzym şu ýürek diňlenýän zadyňyzdan...
- Fonodoskopmy?
- Hawa, hawa fonodoskop.
Ady dagy nähilaý. Hernä name etjek diýip soramaýanlaram gowy zat.
- Birem termometr, ýürek dermanyndanam birini berseňiz.
- Haýsysyndan?
- Oňadyndan, güýçlüsinden.
- Karwalol beräýeýinmi?
- Beräý-beräý.
Satyjy gyz gözleri elek-çelek alyjysyna “Ýene näme gerek?“ diýýän ýaly diňkesini dikip
durdy.
- Sag bol gyzym.
Satyjy gyz bir müşderiden dyndym diýip, ähli ünsüni indiki alyja gönükdirdi.
Puluny töläp gelensoň, alan zatlary eline berlende, ol adamyň bir hili duluklarynyň eti
çekilip-çekilip gitdi. Şeýle-de çümre geýen, gulaksyz-guýruksyz biretkasyny aşak çekişdirip,
dermanhanadan çalt çykdy.
Münen liftini dördünji gatda sakladylar. Dört-bäş ýaşlaryndaky ýaňy aglap diňen
gyzjagazyny yzyna tirkäp lifte giren gelni ol tanaýardy. Dördünji gatda gaýny, altynjy gatda-da
özi ýaşaýar. Lifte girip barşyna ol ýaşynjak ýaly etdi. Ýok, ýaşynjak bolmaýan eken. Endigine
görä gyňajyny düzedişdiren gelin soň, gaşyny çytdy-da durberdi. O barmana doly diňmedik
çaga hynçgyrdy.
- Hynçgyran bolma, nätseňem eneňlerde galaňok.
- Enesini gowy görýändir-dä, saryja gyz.
- Saryja-da bolsa, akja-da bolsa, öz işiňiz bilen bolsaňyz gowy bolardy.
- Bor, bor gyzym. Men-ä dilime geldi diýäýdim. Saryja däl eken-le, akja…
- Ýaşuly, siziňki artyk, ýürege düşmeseňiz-le.
Hernä lift derrew altynjy gata ýetdi. Gelin tasanjyrap, gyzyny silteleşdirip liftden çykdy.
Nädip urup ýetişenine haýran galaýmaly, çaganyň duýdansyz çykan çirkin sesine ol adam
alniçigsi bolup gitdi. Gyzjagaza näme bolanyny görüp ýetişmänkä liftiň gapysy ýapyldy. Döş
kapasasyna diňşirgendi. Üýtgän zat ýok. Elindäki fonodoskopynyň gereginiň bolmajagyny
syzdy.
“Ursa öz çagasyny urýar. Näme seni ejeň urmanmydy? Onda-da nähili urardy…”
Ol adam sowap ugran heýgenegini öňüne süýşürdi. Arakly çüýşesini açyp guýundy.
Köne endigine görä içinden «saglyk bolsun» diýip, çüýşesi bilen çakyşdyran bulguryny bir
zarbada boşatdy. Aragyň öňki tagamy, öňki awusy. Naharyna-da işdämen ýapyşdy. Ýene
göterdi. Üçünji gezek göterenden soň, dermanhanadan alyp gelip, bir burça oklan zatlaryna
gözüniň gytagyny aýlady. Usullyk bilen turup, misli ogurlyk edýän ýaly termometri gabyndan
çykardy, simap sütünjigini nola getirip, gyzgynyny ölçemäge durdy. Wagtyň geçerine garaşmak
kyndy, ol ýene bulguryny doldurdy. Emma, içesi gelmedi. Biraz iýdi. Wagt edil gazyga daňylan
ýalydy. Kellesinde içen aragynyň täsiri bildirmäge başlady. Egnindäki köýnegini aýryp taşlady.
Dünýesi elenip gitdi. Ysgyny gaçdy. Diwana geçip süýndi. Goltugyndaky termometri welin berk
saklaýardy. Häzir gyzgyny ýerine geläýse, ol ýüreksiz ýaşamaga-da razydy.
«Eý, ýazyjym, kimiň ýüregi bar? Ýaňky gelniňmi? Ýene millionlap şolar ýaly gelinleriň,
adamlaryňmy? Hiç kimde-de ýürek ýok, ýok, ýok… Mende-de ýok. Bir tapawut, olar bilenok,
men bil-li-ýän! Onsoňam kimiň näme işi meniň ýüregim b-bilen? Şu, ýok şujagaz barmagym
saralgy bolsun. Her kim barmagyňa näme boldy diýip sorar. Ýüregiňi gopar-da zyňaý hiç-ç kkim bilmezem. Ýogsa adama haýsysy iň gereklisi?.. Hä, ýazyjym?.. »
Ol adam özüni uka aldyryp ugrady. Ukyň arasynda hiňlenjiredimi, ýene bir zatlar
samrady. Ellerini galgadyşdyrdy. Şol barmana goltugyndaky termometr tigirlenip ýere gaçdy.
Duýmadam, hor çekip uka gitdi. Ýerde ýatan termometr ýigrimi iki gradusy görkezýärdi...
***
Şol ýatyşyna günortanlar oýandy. Edil irdenkisi ýaly göwresiniň boşdugyny syzdy.
Üstesine kellesem hum ýaly çişip durdy. Stoluň üstündäki ýarysy içilen arakly çüýşäni görüp
hakydasyna aýlandy. Ýerde ýatan termometri galdyrdy. Näçe gradus görkezýänini görjek bolup,
oňa dykgatly seredip kän durdy, soňam silkişdirip, gutusyna salyp tekjede goýdy.
«Ölünçäm şeýdip ýüreksiz ýaşap ýörermikäm? Öljegiňi nä bilýäň? Ýüregiň bolmasa
nädip öljek?.. Dälliremesemem ýagşy».
Guýulgy duran bulguryna elini ýetirip, ony boşatdy, çaý demlendi. Belli bir karara gelene
meňzeýärdi. Ýa-da, bu, belli bir karara gelip bilmezlikdi.
Aňynyň bir burçundan hälki enesinden awunan gyzjagazyň agysy eşidildi. Ol adamyň
dünýede iň halamaýan zady aglaýan çagaň sesidi.
- Ýalňyşma ýazyjym, meniň iň halamaýan zadym, çagasyny urýan enäň sesi.
- Bagyşla, men muny anyk bilemokdym. Häzirem seniň indi näme etjegiňi bilemok?
- Ony menem bilemok... Hi-hi... Ýüreksizje, buz ýaly, boş bedenim bilen men indi
nädip ýaşaryn? Gowusy meni öldüräýsene. Hä? Hi-hi... Maýsa ölmedimi näme?!
- Näme maňa beýle ýiti seredýäň, Maýsany men öldürdimmi? Men ýazýan.
- Ýo-o, ýazyjym sen şuny aýt, Maýsa öldi gerek? Menem öleýin.
- Maýsa öldi. Ýöne ol buz ýalam däldi, ýüregem ýerindedi.
- Ýerindedimikä? Ýerinden gozganan bolaýmasyn? Ony gozganam men bolmaly. Men
sebäpli...
Ol adam başyny aşak sallady. Kellesi şeýle bir aşak sallandy, daşyndan özüniňki däl
ýalydy. Edil ýaňam kikirdäp durdy diýseň ynanar ýalam däl. Dişiniň arasyndan syzdyryp
«Ýogsa-da meniň ýaly-da ýürek durmaz» diýdi. Soňam başyny galdyryp, göni gözümiň içine
seretdi-de, gülümsiräp: «Ýitjek bolsa, näme üçin gel-gel şu güne çenli garaşdy?» diýip sorady.
«Bilmedim. Ýüregiň ýitenini özüň şu gün bilip galan bolaýma?» Buňa ol adam ýumrugyny stola
batly urmak bilen jogap berdi. Men yza çekildim. Ýazgylarymyň yzyny dowam etdirdim.
- Heý ýüregem bir ýitermi? Näme ol kisämdäki pulmy, ýa açarymmy ýiter ýaly?! Men
durmuşda, ýok-ýok, ýazyjym ýöne «durmuş» diýip ýazma, «durmuş diýlen söweş meýdanynda»
diýip ýaz, ýüregimi aldyrdym. Gör, ho biri wyždanyny aldyrypdyr, o biri aňyny, o biri goşa
garagyny gapdyrypdyr, göni uçuda barýanyndanam habarsyz...»
Men ol adamyň «hi-hi-hisine» garaşdym. Ol bolsa uludan demini aldy-da: «Halyl janyň
şol söweşde özi gurban boldy...» diýdi.
Halyl ol adamyň özünden iki ýaş kiçi jigisidi. Göz monjugy ýaly üç ogul bir gyzyny
döküp ýogaldy gitdi. Halyly ýatladygy Ol adamyň şojagaz çagalar hem jigisiniň çagaka çapylan
dodagy göz öňüne gelýärdi. O wagtlar, bolsa on ýaşlaryndady.
- Seniň eliň geldi, ýazyjym. Geçen günlem şolar ýaly wakalardan püre-pür.
Ol adam meniň ýazýanlarymy görünmeýän kagyzlardan okaýan ýaly, gözüni bir nokada
dikdi.
* * *
Halyl ikisi çatylan ýaly bile oýnardylar. Bir günem kowalaşyp oýnap ýörkäler Halyl
büdüräp ýykylyp dodagyny çapdyrdy. Hemme zat şol bir wagtkysy ýaly. Ýene-de wagt
geçýärem diýýäler. Jigisi bir eli bilen doganynyň elinden berk ýapyşyp, beýleki eli bilenem
çapylan dodagynyň ganyny saklajak bolýar. Honha ejesem gelýär.
- Eje jan biz ylgap oýnap ýördük. Özi büdüräp ýykyldy. Men ýykmadym. Urma eje.
Diýeni diňlenip urulmaryn öýtse-de, urulmagynyň ahmaldygynam bilýärdi. Ýöne beýle
gaty urularyn öýtmändi. Garaşman durka ýaňagyna awundyryjy şarpyk degdi.
- Men ýykmadym diýip aýtdym-a.
- Göz-gulak bolsaň ýykylarmydy şol? Düýe ýaly bolup ýaryşýansyň gaýta. Jigiň ýerine
özüň ýykylsaň bolmaýamy, hä? Özüň ýykylsaň bolmaýamy?
Ejeňden degende hasam awundyryjy bolýan şarpyklaryň ýene birnäçesi çem gelen ýerine
uruldy...
Ýarsyny boşadan çüýşesiniň öňünde başyny stola goýan ol adam şarpyklar häzirem
özüne degýän ýaly iki-baka towlanýardy, şarpyklardan özüni gorajak bolýardy.
- Men nädip jigimiň ýerine ýykylaýyn, hä?
...Üstü-başy gara gan ogluny gören enäň gahary ýatar ýerde ýatmandy. Onuňam jigisini
gördügi, ýerine özüniň ýykylmany üçin urulany ýadyna düşüp, ýüregi jigläp, ýumrugy düwüldi
ýördi. Nämemiş jigisi igläp ulalanmyş! Ilkinji şarpykda jigisiçe görülmeýändigine namys eden ol
adamyň buýsanjaň oglan ýüregi, kapasadan çykjak bolýan guş ýaly gapyrgalaryna gürs-gürs
özüni urupdy...
* * *
Häzirem ýüregi uran ýaly boldy. Ol nädip dikelip: «Urdy» diýenini bilmän galdy.
Elleriniň ikisem döşündedi. Emma, ellerem, aňam ikinji bir gürsüldini syzmaýardylar. Ol
gyssanyp, dermanhanadan getiren fonodoskobyny gabyndan çykaryşdyrdy. Aljyraýardy.
Gulagyna dakanlary zol gaçýardy. Köýneginiň ilikleri gyssandygyça kynlyk bilen açylýardy.
Bir-iki ilik gopup pytrap gitdi. Ahyry tokga demiri ýalaňaç gursagyna goýdy. Eýläk-beýläk
süýşürişdirdi. Uludan-uludan dem alyp gördi. Öýkeniniň haşşyllaýan sesi, ýuwdunmasyna çenli
hemmesi eşidilip dur. Emma hiç hili gürsüldi ýok.
Şol iki arada ýene telefon jyňňyrdady.
- Hawa diňleýän. Hä oglum senmidiň?
- Kaka? Işden ýaraman gaýtdyň diýdiler, eýgilikmidir?
- Eýgilikmi dälmi özümem bilemok. Bir hili... ugrum ýok.
- Maşky köpräk edýän bolaýma? Irdenki ylgamaňam azaltsaň nädýär?
- Indi şeýdip göräýmesem... Sizden soramalam däldir welin, ýaraman gaýdanymy nireden
bildiň?
- Ýok-laý kaka. Edil beýle-de däl. Orunbasaryňyz jaň etdi. Gelip bilse ertir dokuzdan gijä
galman işe gelsin, akademiýaň prezidenti kabul etjek diýdi.
- Maňa jaň etmän saňa jaň etmeleri nämekä?
- Özüňe-de jaň edipdirler. Telefonyň jogap bermändir. Ýogsa öýdesiň-ä?
- Dermanhana diýip çykdym. Şonda jaň eden bolaýmasalar? Prezidentiň bizlik näme işi
barka, soramadyňmy?
- Soradym. Daşary ýurtlaň birine iş sapary bar ýaly. Nirädigi heniz anyk belli däl.
Afrikada bir ýurt bolmagy ahmal diýdiler. Ertire çenli gutulşarsyňam-la?
- Afrikada bir ýurt diýdiňmi? Öňem bir myş-myş bardy. Şo çynyrgandyr onda. Ertir
baraýmaly bor-da...
- Ýaramasaň gitme kaka. Entek gaýa ýok, gopuz ýok. Özüň ýagşy gerek? Menem
Aýnany alyp baryp palow bişirdeýin diýip ýörin.
- Haçan gelseň gapy açyk, et bilen tüwä öýde-de bolmaly.
- Baryny özüm alyp bararyn.
- Men öýde. Aý, ýöne işden sypyp bilemok diýip, gelesiňem ýok.
- Barjak kaka, barjak. Häzirlikçe sag bol, saglygyňa seret kaka.
- Bor oglum...
Ol adam telefony goýup maňa seretdi.
- Ýazyjym, bu ne beýle gadyrlysyraýar?
- Ogluňdyr, ýaramasaň görmäge gelmeli bor-a.
- Gelsin, gelsin. Ykmaga gideninden kakasyny soramaga geleni gowy. Mal eýesine
çekmese şumluk diýýälermi? Ogul atasyna çekmese nähili bolar onsoň? Özüm
gezegenjedim-dä. Hi-hi-hi...
- Ýene Aýna gowy gelin, näme etse-de, nirä gitse-de çydap otyr.
- Gujagy bäbeksiz bolansoň, özüni müýnli duýup zat diýip bilmeýän bolaýmasa. Sahy
dünýä inmedik bolanda, Maýsa-da ähli zada kaýyl bolup ýaşar ýörerdi.
- Hany soňky görnen dogtorlary çagaňyz bolar diýipdir ýaly-la?
- Diýipdir özä... Jopbuldap ýören agtyjagym bolsa, maňa-da kem bolmazdy.
O-ho! Agtyk göresiň geläýdimi? Bu ne täzelik?
Maňa ynanaslaram ýok. Käşkä enesi bolsa. Men oňarmaýanam.
Näme oňarman? Işe gideňde çagalar bagyna äkidersiň, gaýdaňda getirersiň. Agşamam
öýdejik oýnar, soňam ýanyňdajyk ýatar.
- Ýok, ýazyjym, men bilýän, bu dünýede meňki diňe arzuw-hyýal bilen geçer. Haçan
agtygymyz boljak? Olam haçan ulaljak? Oňa çenli öler giderin. Bu sataşan belam
näme diýsene? Nasosam bolsa iliňki ýaly işläp dursa bolmaýamy. Bagtym gara
bolmasa, Maýsam janyna kast etmezdi. Nähäjyk ölüp gitdi.... Meni nähili gowy
görýädi! Bilýäňä?! Men ony... oň meni gowy görüşiçe, gowy görüp bilmedim... Şu
wagt ýanymda bolsady, şu wagt... şu wagt...
Maýsa bilen baglanşykly wakalary ýatlamajak bolup dymdy. Hem şol günlerki derdi bu
günki derdine derman ýaly ýatlamalaryny gorjady.
-
* * *
Hawa, «janyçkalaryndan» ýokuşan hapa keselini öýünde bejeren dosty M., ol adama
aýalyňy keselhana getirmeli borsuň diýipdi. Ol adamam Maýsany nalaç bölüme gatnadypdy. Üç
günüňmi, bir hepdäňmi içinde dosty onam gül ýaly bejeripdi. Emma ten gül ýaly bolany bilen
kalp saplanmajak eken. Maýsa üçin ol kesel misli bedenden çykyp ruhuna giripdi. Adamsynyň
gijelerine köşeşdirjek bolup:
- Indi beýle zat gaýtalanmaz, Maýsam – diýmesine ol:
- Ýogsa gaýtalanybam bilermi? Namys ölüm ýaly adamda ýeke zat dälmidir? – diýip
jogap beripdi.
Ol adam aýalynyň näme diýjek bolýanyna şonda doly düşünmändi. «Ýogsa ýene-de
gitjekmidiň ýaramaz aýallaryň ýanyna?» diýlip eşidilipdi.
- Men aýydýana, şeýle zat indi gaýtalanmaz diýip. Näme maňa ynanaňokmy? Sen
maňa belet ahyryn. Ýüzüni görmen diýenimiň kim bolsa-da, gapysyndan
barmaýanymy sen bilýäň-ä. Ol-a bir gezip ýören… Isleseň enem-atamdan ant içeýin.
- Sen düşünmediň.
- Maýsa, gutuldyk, arassa bolduk. Bir ýazykdan är ölmez.
- Namys ýazykmy, ýazykmy hä?
- Namys, namys diýip gaýtalap durma-da. Näme men indi öläýmelimi?..
Bu sowala jogaby ýaly, Maýsaň agysam sessiz boldy. Ol adam diňe bir zada düşündi, ol
hem indi ikisiniň är-aýal bolup ýaşaşmaklary gaty kyn düşer. Kim bilýär ol asla mümkinem
däldir.
Içgili gelen bolup aýalyna, şol wagtlar ýaňy on ýaşan ýeke ogluna heňkiren bolup gördi.
Emma bular ýaly zatlaryň zyýandan başga peýdasynyň bolmajagy bellidi. «Köp meseleleri wagt
çözýär» diýip, sabyr edip gördi. Emma ýagdaý çylşyrymlaşmasa düzelmeýärdi. Ol ahyry
Maýsany diňe bir zat — maşgalanyň bozulmagy, sudlaşyp aýrylyşmagyň masgaraçylygy
gorkuzyp biler diýen netijä geldi. Bu pikiri bilen aýalyna aýrylyşmak üçin suda arza berjegini
aýtdy. Oglundan başga zada baş galdyrmaýan Maýsa nätseň şony et diýýän ýaly bu gezegem ony
jogapsyz goýdy. Iş jygba-jyga geldi. Maýsaň şol bir bolşudy. Edil oba gelinleriniň
öwrenişýänçäler äriniň ýüzüne göni bakmaýyşlary ýaly, nazaryny gaçyryp özbaşyna, öz bolýan
kiçi otagyndan başga otaga-da barman ýaşap ýördi.
Ol adama sudda «Aýrylyşmagyňyz üçin esas gerek» diýenlerinde, dosty M. bir hat
taýýarlap berip, ony suda eltmegi teklip etdi. Şol hata esaslanyp sud olary aýrylyşdyryp biljekdi.
Bu teklibi begene-begene kabul eden ol adam şol gün M.-iň iş ýeri „Gyzyl haçdan“ işi bitip,
keýpi kök gaýdypdy. Dostunyň ýazyp beren hatyny alanda ol edil eline jadyly ýazgy düşüp, şol
hat bilenem ýykylmasy golaýlan maşgala ojagyny dikeldäýjek ýaly bolupdy. Şol haty diňe
okamaga berende-de, Maýsa toba geler, dyzyna çöker diýip pikir etdi.
Hakykatdanam Maýsa ýaly türkmen aýalyna beýle hat aýylganç hatdy. Onuň aňyrsynda
uly masgaraçylyk ýatyrdy. Bu hat bir bolmasy işi gizlin saklamaga derek, ony islendik adam
okap, göz ýetirip biler ýaly derejede aýan etmekdi. Bu hata arkalanyp, ol adam aýaly bilen gaty
arkaýyn, çalarak haýbat atybam gürleşdi. Diňe soň, boljak iş bolandan soň bu haýbatynyň, özüne
bolan ynamynyň nähili gülkünç hem dereksiz ekendigine düşündi.
Dogrusy, Maýsa sudda jaýlaryny, goşlaryny böljekdikleri, oglunyň ejesi bilenmi, kakasy
bilen ýaşamaly ediljegini asla oýlanýana-da meňzänokdy. Bu zatlaryň bary öňdedi. Sud ähli
kagyzlary, arzalary ölçerip-döküp maşgalany aýryp oturberse, özüniň alaçsyz ýagdaýa
düşjekdigini ol adamam aýnada gören ýaly bilýärdi. Bu alaçsyzlyga düşmekden sowlup geçmek
üçin suda degişli kagyzlaryny elinde saklap iň soňky synanyşygyna başlady:
- Maýsa meni diňle. Isleseň men bu kagyzlary ýyrtyp ýok edeýin? Ýaşaşaly. Soňky gezek
ýalbarýan, ýaşaşaly. Men baryna düşündim. Men ölýänçäm diňe seniň bilen ýaşaryn. Samsyklyk
edipdirin, Maýsa. Töweregiňe seret diňe menmi şeýle ýagdaýa düşüp ýören? Erkek bir eşekdirdä, Maýsa. Suda arza berenime seretme. Seniň arzaň bolmasa bu güýje girenok… Bagyşla
Maýsa, bir gezeklik bagyşla.
Suduň kagyzlarynyň güýje girmegi üçin Maýsaň arzasy gerek diýende ol ýalan sözläpdi.
Sud üçin Maýsaň arzasy, razylygy bolmadyk ýagdaýynda-da, M.-iň beren haty maşgalany
aýrylyşdyrmaga esas bolup biljekdi. Emma ol haty aýalyna görkezmäge, bu barada dil ýarmagada, onuň boguny ysmady.
- Ýok ýaşaşmajagam bolsaň, ýaşaşjak däl diý-de, arzaňy ýaz.
Maýsa sesini çykarman bolkonda duran içi hapaly bediräni dökmäge çykdy. Arman
içerdäki girse-çyksa aňyna sülekeý ýelmeşýän ýaly ýelmeşýän esasy hapaçylyk bedire bilen
daşap gutarardan bimöçber kändi. Şeýdip arassalanmak mümkin bolanda ol bir uly deňziň