Latin

Halal hazyna - 1

Total number of words is 3799
Total number of unique words is 1956
2.9 of words are in the 2000 most common words
7.6 of words are in the 5000 most common words
11.5 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Нобатгулы Реҗебов
«ХАЛАЛ ХАЗЫНА»
/комедия/
Гатнашярлар:
1. Хаҗы Хоррам - кәрендечи дайхан,
2. Гырнак - аялы,
3. Шаҗа - гоюн чопан,
4. Бегҗе сарван,
5. Байҗа - үчүси Хаҗы Хоррамың оглы,
6. Хаҗарбиби - кәрендечи дайхан,
7. Гӛвхер - шепагат баҗасы, Хаҗарың гызы,
8. Шелайын - Нуммат агрономың гызы,
9. Башлык,
10. Ата Хайыт - кәрендечи дайхан,
11. Анна җалай
Вака бизиң дөврүмизде обаларың биринде болуп гечйәр.
1
БИРИНҖИ ПЕРДЕ
БИРИНҖИ ГӚРНҮШ
Сахнаның тӛри ак патрак ачылан говачалы мейдан. Хаҗы Хоррам
билен Ата Хайыт хүмүрдешип тудуң кӛлегесинде таңка чайыны
ичйәр. Хаҗы Хоррам пелсепе отаряр.
Хаҗы Хоррам. Атам, Худайым Адам ата билен Хова энемизи
бехиштден ковуп хак эдипдир! Адам ата билен Хова энемиз
бехиштден ковлуп хак эдипдир! (мөлерйәр) Мӛлерме, ынха сен
Айҗәҗек билен бехишде дүшдүң! Учмахда иш ѐк, хер гүнүң тойбайрам, хер гиҗәң айыш-эшрет! Ишлемән Айҗәҗек билен дӛртбәш йыл яшаҗак бол! Гызыл җынлы болярсың!
Ата Хайыт. (өр гөкден гелйюр) Вәх, мен учмахда ене
Айҗәҗек билен яшамалымы?
Хаҗы Хоррам. Учмахдан ковланымыздан-да, гӛр, хер ким
ӛйүни, обасыны, юрдуны бехишт этҗек боляр, себәби Первердигәр
хер бендесине ӛз яраданлык гудратындан берипдир. Гӛр-ха, нәме
эксең, нәме тиксең болуп дур! (бир гысым топрак аляр). Серет,
садагасы гитдигимиң мәхир-мухапбет болуп ятышына! Худай-да
ынха шүй! (геңлейәр). Эй-хо, озалкы хӛкүмет окудып-окудып
Нуммат ялы эшекден агроном эдипдир, мен ӛмрүме ӛвреде-ӛвреде
сенден ерҗанлы дайханам эдип билмедим-ов!
Ата Хайыт. Хоррам бай, топрак Худайың банкы дий, хә
диейин! Гӛр, бир миллион пул атсаң йүз миллион эдип гайтарып
дур!
Хаҗы Хоррам. Байлык җаныңы алсын сениң! Узын гүн ериң
ичинде гыдырданып би топрагың ылахы мәхир-мухапбетини,
керем-кераматынам дуймаямың сен? Гурбаны болайын би ер
даглары-дерясы, чӛллери-сәхрасы билен Худай, хә, Худай!
Сахнаның солундан Анна җалай, сагындан Хаҗар гелйәр,
эгни пилли.
Анна җалай. Хә, Хоррам хусыт, Худай хакында пелсепе
отарып, топрак хакында такал окаямың? (бармак чомалдяр) Сиз!...
билйәңизми, сиз ким? Доймаз-долмаз ханнас сиз! Бәбенегиңизе
басып ерими алмасам, Анна җалай адымы чалшарын!
Хаҗы Хоррам хамана эшитмейән ялы, Хаҗар җайран,
Ата Хайыт мөлерйәр.
2
Ата Хайыт. Шепи, үстүмизе дызытдырып дуран нирәниң
гүҗүги! (ит болан боляр) хов, хов, хав-хов! Габыр-губуров!
Хаҗы Хоррам. Чүшшш! Үстүмизе дызытдырып дуран-а
дагларың арсланы5 дерелериң аждары диерлер! Охо-хо-хов, бумат
дагы гаңыршына гайдайсаң ӛвүлйә кесек атан ялы какындырып,
силкиндирип ташлаяр! Аннаҗан, герегиң ер болсун!
Ата Хайыт. (турҗак боляр, Хоррам саклаяр). Хов, хов,
җалай ханы мени какындырып-силкиндирип ташласана!
Хаҗы Хоррам. (гыгыряр). Отур-айт! Ӛзүңем горкуп отур,
сазанаклап, саңңылдап отур!
Ата Хайты. (дессине ясама горкан боляр). Аннаҗан, шу
горкушым болямы? Я хас гаты горкайынмы?
Хаҗы Хоррам. Загыр-загыр занырдап горк!
Анна җалай. Асыл сиз адамам ойнаҗак боляңызмы? Сизиң
ериңизи гаңрып алып, ӛзүңизи тувмаяк гоярын! (хашлаяр). Арман
яшулы болыңяз!..
Хаҗар. (пилини абайлаяр). Ялак байың ялыны ийип Келек
байларда ваңкырҗак болямың, алкаш ювуртсыран!
Хаҗы Хоррам. Хайт, хайт, Хаҗар, акыллыҗа бол! Худайың
бозук ясаны саңа бир пилде дүзетдирмез!
Хаҗар. (топуляр, җалай гачяр). Бир пилде дүзетмесем габыра эдип ташларын! (икисине күпүрсәп башляр). Сизденем бир эркек
бормы? Сизденем бир түркмен бормы? Башлыкдан горк, сиз!
Хелейңизден горк сиз! Сизиң билен уршуп ичими соватмасам
болмады!
Хаҗы Хоррам. (ики голунам гөтерйәр). Хаҗарбиби, мен-ә
эййәм еңлендирин!
Ата Хайыт. Хаҗарбай, сен гит-де бизиң хелейлеримиз билен
уршайсана!
Хаҗар. Вай, вай, радикулит болмушлар! Сизде дӛвше чыкып
билҗек хелей бармы? (халшлаяр, сынлаяр). Хава-да, сизе шол
хелейлерем кӛп-ә!
Ата Хайыт. (алыслара середйәр). Ох-хо, тәзе башлыгың
машыны гелйә-ле… Хоррам, букулайсак нәдер?
Хаҗар. Вай, башлыкдан букуар ялы нәме терс иш этдиңиз?
Ата Хайыт. Дүрс эдйән ишимиз бармы?.. Хоррам бай, мен-ә
сени сатып гүнүми гӛрерин, сенем ӛз наҗадыңы гӛрерсиң-дә!
3
Хаҗар. (сынлаяр). Әх-әх, тәзе башлыгың янында агрономам
бар экен! Шоҗагаз агрономы далап, веҗера эдишиме бир томаша
кылың!
Голайда машын сакланяр.
Хаҗы Хоррам. Хай, Хаҗарбиби акыллыҗа бол! Тәзе
башлыгы сыла!
Хаҗар. Вай, тәзе башлык ол мейит билен бир ай тиркешсе
галтаман болаймазмы?
Тәзе башлык, агроном Нуммат гелйәр, эллешип
саламлашярлар.
Башлык. Армавериң адамлар!
Ата Хайыт. Араны нә башлыкҗан! Пелек арар, хеңңам арар,
эмма Хоррам, Ата Хайыт, Хаҗарбиби арыпдыр дийип эшитмерсиң.
(чай узадяр). Япон императоры Хирохитоның ичйән чайындан.
Ӛтен йыл ӛзүм япон дагланыда япон гӛзллерине йыгдырып
гетирдим. Бир кәсе ичсең Баба Гамбар эдип ташлайяр!
Хаҗы Хоррам. Ики кәсе ичсеңем (Атаны гөркезйәр) шуң ялы
эдип ташлаяр!
Нуммат сахнаның гырасына барып говачалары сынлаяр,
от алып башлаяр.
Нуммат. Ата Хайыт, говачаның ичиндәки сув нәме? Эй,
акмак, бир хепде мундан ӛң мең саңа октябр айының биринде
говачаларыңызы дефолясия эдйәс диймәнмидим? Нәме дийип
говачаны сува якдың?
Ата Хайыт. (ясама мүззерйәр) Хаҗы Хоррам якды… онсоң
менем якайдым-да…
Нуммат. Хаҗы Хоррам учутдан товусды-да! Сенем
товусҗакмы?
Ата Хайыт. Дагы нәдейин? Худайым маңа акыл-пайхас
бермәндир! Энем-атам маңа ылым-соват бермәндир! Онсоң Хаҗы
Хоррам нәме этсе - шонам эдйән-дә!
Нуммат. Хаҗы Хоррамың ызына дүшсең бир гүн илден
чыкарар, бир гүн…
Ата Хаҗйыт. Гой, гой, Нуммат! Сен парторкаң каманызм
гурҗак болуп кырк йыл ызыңа дүшүп хоҗалыгымы дагатдым!
Худая шүкүр, Хоррамың ызына дүшүп, бай болуп каманызм ӛз
ӛйүмде гурдум!..
Нуммат. (Хоррама). Сен нәме дийип говачаны якдың?
4
Хаҗы Хоррам. Нуммат, говача экишине хәким геленинде
маңа ӛңе чыкып гүрле дийип ялбардыңызмы?
Ата Хайыт. Ӛңки башлык билен ӛзеленип ялбардыңыз!
Хаҗы Хоррам. Мен шонда кӛпүң ӛңүне чыкып: «Маңа азар
бермесеңиз алтмыш сентнерден ак алтын алян» дийип сӛз бердим!
Нуммат, маңа азар берме, мен алтмыш бәш сентнерден пагта алян!
Хаҗар. (бызбыдыкларяр.) Маңа акыллыҗа бол дий Хоррам!
Башлык. (алыслара середйәр.) Нурмырат ага, шо-ол ер сүрүп
йӛрен Кейсе бир зада болды. Машыны мин-де хабар ал, дӛвлен
болса… дессине уссаны чагырып бер!
Нуммат гидйәр.
Хаҗы Хоррам. Башлык, гелениң говы болайды, яныңа
барайын дийип йӛрдүм. Мениң бир теклибим бар…
Саз. Сахнаның ортасы айланяр, чыра сөнйәр.
Авансцена.
Ортаның халкасы айланяр. Доганлар Шаҗа, Бегҗе, байҗа
үчүси гүрелшип гелйәр. Олар дил дүвүшйәрлер.
Шаҗа. Какамыз баядыгча сырныхы чыкяр, гаррадыгыча
небси ялмавуз ачяр! Какамыз байлыгың гулы, биз болса какамызың
гулы!
Байҗа. Хер эдип, хесип эдип, какамыза машын алдыраряс!
Шаҗа. Ерли-ерден какамызы магтаярыс, ӛвүп арша
чыкарярыс… ялбарярыс-якарярыс, ӛйкелейәрис, гахар эдйәрис,
машын алып берәймесе, якасыны сыпдырмаярыс!
Байҗа. Какамыз бир Җигули, гоюберйәс КАМАЗ-ың
домкрадыны, БЕЛАЗ-ың домкрадыны!
Бегҗе. Хай, нәбилейин-хов! Биз малың ызында гаррап,
габрымыза чопан таягымыз дикилйәмесе биридир.
Шаҗа. Какамызың ӛз эмелини уланып, самсыклыга салып
уруберйәс даваны!
Бегҗе. (мөлерйәр). Самсыклыга нәдип салмалы?
Байҗа. Саңа ӛз болшуң боляр, пайрадыбер агзыңа геленини…
Бегҗе. Бирден мениң келләме акыллы кеп гелсе нәдейин?
Байҗа. (ӛр-гӛкден гелен боляр). Падыман халыңа акыллы кеп
айдып адамзадың йүрегини ярҗакмы сен?
ИКИНҖИ ГӚРНҮШ
5
Хаҗы Хоррамың өйи. Доганлар дил дүвүшйәрлер. Саз.
Эҗелери Гырнак хум чәйнеги гетирип басыряр.
Байҗа. Кака, вий, эҗе, какамың душманы ким-ай?
Гырнак. Какаңызда душман болмаз! Анха, онуң екинде
йигрендиги: Безирген хапхап, Сейит сӛведен, Анна җалай, Халлы
паң…
Хаҗы Хоррам ювуыпдыр, сүпүринип гелйәр. Шаҗа бегенип
какасыны гуҗаклап гөтерйәр.
Шаҗа. Какам гелипдир! Какамҗан гелипдир! Какамҗан маңа
Мерседес әберйәр! Ичиңиз янсын! (чагаҗыга өйкүнип, бейлекилере
җорт атяр.) җик, җик!
Байҗа. (Шаҗа какасыны ере гоян бадына гөтерип айлаяр).
Какамҗандан айланайын! Какам маңа Җип алып берйәр, ичиңиз
янсын, җик-җик! (чагаҗыга өйкүнйәр, җорт атяр).
Ол какасыны гояр ер гоймаяр.
Бегҗе. Гетир-хов какамы, бизем бир җик-җикләли! (какасыны
гөтерйәр.) Какамҗан мениң какамҗанымдыр! Какамҗан, маңа
форд алып берйәр! (чагаҗыга өйкүнйәр.) җик-җик! Ичиңиз янсын!
Олам бейлекилере җорт атяр. Хаҗы Хоррам гең галып
огулларыны сынлаяр.
Хаҗы Хоррам. Хов кичгиңе хоррамлар, сиз машыны нәм
этҗек?
Байҗа. Эҗемҗаны яныма миндирип обаның ичинде эйләк
ваз! Бейләк ваз! Порс атҗак!
Бегҗе. Хай, эҗем оглы! А мен какамҗаны яныма миндирип,
Авазаның шипалы сувуна дүшүрип, дердине мелхем этҗек!
Хаҗы Хоррам. (хайран галяр.) Бәх-хә, дашары юртлуларың
варагыны чыкарып минип, соңам дашыны җәҗекләп сатан
машынында порс атҗага! Пәхей гоңурсы гуллар, сизде буйсанч
диен зат болмазмы?
Шаҗа. Сен бизе тәзеҗесини алып бер!
Хаҗы Хоррам. Хах-хах-ха! Күлкеҗе хоррамлар, мен сизе
«окаң, окаң, ылым-билим алып Гарашсыз юрдумыза эе чыкып,
хериң бир дерәниң шири болуң!» дийип йигрими йыл
ялбардыммы? Ялбардым! Харбы гуллукдан гелениңизде мен сизе
«огулларым, җүмле-җахан гиңдир, гидиң дүнйә гӛрүң, кесби-кәр
эдиниң!» дийип ӛзелендимми? Ӛзелендим! Мен сизе «обада
галсаңыз, сизем мениң ялы Хаҗы Хоррам борсуңыз!» дийдимми?
Дийдим!
6
Шаҗа. Кака, сен дүнйә дүйн гелдиңмәй? Ӛзүң ӛңе дүшүп,
окува салмасаң гирип болямай.
Хаҗы Хоррам. Ханха, уяңыз гирди ахыры…
Байҗа. Кака хемме-де оглуны пул билен саляр!
Хаҗы Хоррам. Ёк, хоррамлар, ѐк! Мен Гарашсыз юрдумы
җанымдан эзиз гӛрйәндирин! Мен бисоват огулларымың дашына
доллар долап, Ватанымы алдап билмен! Юрт үчин димломлы надан
эмелдардан, бисоват везипелиден элхенч душман ѐкдур!
Шаҗа. Эҗе, сен бизлик диййәң-де, нәме дийип тарапымызы
чалаңок!
Гырнак. (чуң ирония билен.) Вай, ӛйүң ичинде сурубериң
мерседесиңизи, җипиңизи, мен азар беремок ахыры!
Байҗа. Кака, сен бизе машын алып берйәмиң я ѐк?
Бегҗе. Дур-хов, энтек какамызы магтап арша-да чыкарамызок
ахыры! Мен какама Камазың домкрадыны бир гояйын!...
Хаҗы Хоррам. Гырнак бай, огулларың порс атып машын
минәйҗеклер-ов!
Байҗа. Икисинем бичдир кака!
Икиси. (хамана бичилип барян ялы). Хей, хей!
Гырнак. Би догман геченлерден ибалы кеп чыкҗак дәл!
Шаҗа. (какасының алкымна баряр). Кака, элли кепден белли
кеп: маңа мерседес әберйәмесең мениң этҗек болян ишими
билдигиң сен-ә инфаркт, эҗемем паралич боляр!
Бегҗе. Мениң келләме бир дана пикир гелди! (гыгыряр).
Гениал пикир, ол пикири айтсам кака, сен бизе машынам әберйәң,
гелинем әберйәң, института-да саляң! Түвмаяк галяң, кака!
Байҗа. (ювашҗа). О нәхили пикир-ай?
Бегҗе. (ювашҗа). Какамы горкузҗак болянлай… (какасына.)
Хорк-хов кака, горк!
Шаҗа, Байҗа. Кака, сен я бизе машын әберйәң, я-да…
Хаҗы Хоррам. Хах-хах-ха! Бедев атам миниш этҗек болсаң,
бай-бай җыззың уруп, тойнак саляндыр-а! Балаҗа хоррамлар ише
верзиш болмаҗак боляр.
Бегҗе. (ысгынсыз). Уввв, келләме ене бир пикир гелди. Хатда
бу пикири айтмага-да горкян.
Гырнак. Вай, Бегҗәм о нә элхенч пикир? Нәме этҗек боляң?
Бегҗе. (самсык йылгыряр). Нәме эдер? Гӛк эшеги минип ене
сыгрың ызына дүшерин-дә… уввв.
Байҗа. Кака, дүнйәниң пулуны топлап нәме этҗек боляң-ай?
7
Хаҗы Хоррам. (түркана ичякгыч). Топлап, санап гӛрҗек
болян!
Бегҗе. Какам бизе машын әберҗек-ле, йӛне эҗемизден
горкяр. (догумлы) Кака, эҗемден горкма, биз сениң
тарапыңдадырыс.
Хаҗы Хоррам. (лахлахлап гүлйәр). Эҗеңизден-ә горкамлк,
огуллар.
Шаҗа. Кака, эҗемден горкмаян болсаң әбер-дә машын!
Байҗа. (Шаҗаның якасындан тутяр). Сен бизиң агамыз!
Сен бизден хас озал дүнйә гелипсиң! Эҗемиң-какамың
хусытдыгыны билен бадыңа «ахав, доганлар, сиз бир дүнйә
инмәвериң, бизиң эҗемиз-какамыз Генҗим бегденем хусыт!»
дийип гыгырайсаң болмадымы?
Шаҗа. Айрылсанайт, сениң какаң хусытдыр!
Байҗа. Сениң какаң хусыт, үстесине эҗеңем хусыт!
Шаҗа. Сениңем эҗең-какаң хусыт!
Бегҗе. (какасының янына барып, дилдүвүҗи әхеңинде). Кака,
маңа җип әберсең, саңа хусыт дийип дуран махлукларың икисинем
уруп йыкян! (Хаҗы Хоррам ичякгыч гүлйәр). Эй, бедибагт
доганларым! Илки, мени уруп йыксаңызлаң, «какаң-эҗең хусыт»
дийип! (өз-өзүни уряр).
Гырнак. Огулларым, бу гүн Мерседес минип порс атсаңыз,
эртир ериңизе чопан тутарсыңыз, биригүн сизе хызматкәр герек
бор! А биз огулларымызың ишҗанлы перзент болмагыны
ислейәрис!
Шаҗа. Доганлар, эҗемизе-какамыза перзент герек дәл-де, гул
герек экен! Булара перзент герек дәл-де, байлык герек экен!...
Шаҗа. Кака, мен дүйнә бакы гелемок!
Хаҗы Хоррам. Элбетде, менем бакы дәл, сенем! Эмма
пикириңиз бакы гелен адамың пикири ялы болмалы! Себәби
хоррамлар бакы, себәби ил-улусымых бакы, юрдумыз бакы! Ене
бир ѐла ныгтаян: байлыгың газанылян вагты боляр, совулян вагты!
Газаныбериң, баябериң, байлыгыңызың гара гулуна ӛврүлип
ишләң, шонда байлыгыңыз артып ол сизи бег эдер! Онсоң
байлыгыңыз ишләп башлар!
Бегҗе. (чагаҗыга өйкүнип өзи билмезден гыгыряр). Гырнак
гысык, Хоррам хусыт! Гырнак гысык, Хоррам хусыт!
Гырнак. (өр-гөкден гелйәр). Нә-ме? Нәме?
8
Бегҗе. (горкуп). Вай эҗеҗан, ичимден айтҗак болдум вели,
дашымдан болайыпдыр!
Байҗа. Кака, бизе машын алып берйәңми я ѐк?
Шаҗа. Кака, бизе машын алып берйәңми я ѐк?
Бегҗе. Кака, шуларың диййән задыны әберйәңмиң я ѐк!
Хаҗы Хоррам. (хашлаяр). Огулларым, герегиңиз машын
болсун!
Үчүси. (гыгырышярлар). Яшша, какаҗан, яшша! Эҗеҗан,
сенем яшша! (бөкҗеклейәрлер).
Хаҗы Хоррам. Шаҗам, саңа Гулмырат Гулбурнуң гызыны
алып берйән! Пах-пах КАМАЗ ялы гыздыр, хоҗалыкда иш гоймаз!
Бегҗәм, саңа Шалар Гарабайың гызыны алып берйән, пах-пах
МАЗДА рефрижаторы ялы гыздыр, ӛе дӛвлет гетирер!
Шаҗа. (какасының янына барып гулагына пышырдаяр). Кака,
сен маңа машын әбер, мен гыз алып гачып гелниңи мугт
дүшүрейин!
Байҗа. Кака, маңа җип алып бермесең…
Шаҗа. Маңа мерседес алып бермесең…
Бегҗе. Маңа форд алып бермесең…
Үчүси. (хор болуп). Ериңи Бабадайхан эксин! Гоюнларыны
Муса пыгамбер баксын! Сыгырларыңы Зенни баба баксын!
Товукларыңы, ӛрдеклериңи Чоммалтма баба баксын!
Шаҗа. Кака, биз айгытлы карара гелдик: сен хәзир бизе
машын әбермесең, эртир әхли байлыгыңы, генҗи-хазынаңы, малмүлкүңи бӛлүшерис! Биз хем Хоррам огулларыдырыс!
Хаҗы Хоррам. Хах-хах-ха, Хорам огуллары бай боландыров! Пах-пах, чаям дегди, күлкеҗе хоррамларам хезил бер-дов!
Сахна айланып башлаяр, Гырнак гүлйәр хем гыгыряр.
Гырнак. Анха огуллам сизиң пролетар психологияңыз!
Ӛзгәниң газанҗыны пайлашып, бӛлүшиң, дагыдың!..
Чыра яняр. Хоррам огуллары чыкгынсыз халда перишан
отырлар.
Шаҗа. Ахав, доганлар! «Кака, сениң байлыгыңы алшымыза
бир бак» дийип урдук гүпи, дартдык параны! Ханы алян болсаңыз
алың-да инди Хаҗы Хоррамың хазынасыны!
Бегҗе. Хаҗы Хоррам җаныны берер, байлыгыны бермез!
Байҗа. (пархсыз). Бир бар экен, бир ѐк экен. Шавусар
обасында Хаҗы Хоррам атлы бир сырных байың үч оглы бар экен.
9
Доганларың улусы дүррек, ортанҗысы дүндүк, кӛрпелери дана
экен!
Шаҗа. (газаплы). Эй, дана доңуз, гулагың дүйбүне дондурян
хәзир!
Бегҗе. (отуршыны үйтгетмән). Бейлеки гулак дүйбүне
мениң бир шарпык бергим бардыр-эй!
Байҗа. Агаларым, эгер мениң диеними этмесеңиз - икиңизем
малың ызында махлуга ӛврүлип гидйәңиз, себәби какамыз дана
адам, нәме этсек дашымыздан дүшүп дур. Икинҗиден онда ӛзүңе
табын эдиҗи бир гудрат бар, үчүнҗиден ол мамла, адалат онуң
тарапында!
Бегҗе. Үстесине, эҗемизем…
Байҗа. Хаҗы Хоррамың байлыгыны апармагың екеҗе ѐлы
бар! Дессине үчүмизем ӛйленмели! Ӛй-лен-ме-ли!!! Ханы онсоң
какамыз билен эҗемиз үч гелин бир түнекде оңурдырҗак болуп
гӛрсүн! Үч гелини - үч апы-тупаны, үч янгы-ялыны, үч сунами - үч
торнаданы! Бизем гелинлериң мечевини етирип, еңсесинден от
бериберсек… хах-хах-ха!
Бегҗе. Мен-ә ӛйленмәге йүз пресент тайяр!
Шаҗа. Мен-ә ӛйленмәге ӛтен йылам тайярдым!
Байҗа. Ай, ѐг-а! Шаҗа, сен дессинеШелайыны алып
гачярсың!..
Шаҗа. (өр-гөкден гелйәр). Шелайын хей мениң билен
гачармы?
Байҗа. Вай, дагы мен оны алып гачып гетирип берейинми?
Шаҗа. Вах, мен Шелайынҗаны сӛййән, йӛне ол чопан дийип
мениң үстүмден гүлйәр. Ёгсам бир гезек ошшабам гӛрдүм-ле…
Бегҗе. (гаты шатланяр). Ай, ѐг-а? Хачан?
Шаҗа. Секизинҗиде окаяркак…
Байҗа. Чагалар багында «гелин-гелинем» ойнадыңызмы?..
Ай, акмак, Шелайын сени сӛййәр, сени ӛзүне бендиван эдибем,
үстүңден гүлүп хезилиңи гӛрйәр. Шелайын ялы есерҗе гызлары
овсарлаҗак болсаң, мениң он биринҗи усулымы улан!
Назарларыңы чархлап, янып дуран ики саны ашык гӛзе ӛврүлип,
алкымына барып, (гөркезйәр). элҗагазындан тутуп бир силксең,
гуҗагыңа долар! Шол бада аныны-маныны бермән үч-дӛрт ѐла
огшасаң, соң сени гӛренде тумшуҗагыны гӛтерип огшашҗак болуп
дуран Шелайының бардыр!
10
Шаҗа. Шелайын саңа Анна җалайың гызыдыр-а, чем гелен
билен ошшашып йӛрер ялы! Охо-хо-хо! Шелайын - хүйрлериң
хүйри, перилериң периси! Шелайын бир гудрат билен дӛрәен гыз!
Байҗа. Хә, хә, шейдип Шелайындан култ, керамат ясабер, бир
гүн сежде эдеңде маңлайыңа депер!
Шаҗа.Эй, быкгадан чыкмадык хекгеҗик, сен асманың алгыр
бүргүдине ав ӛвредйәмиң? Хәзир, Шелайынҗана баш салып күрте
гедиршиме бир бак! (гидйәр).
Байҗа. Сен кими сӛййәң? (Бегҗе сес-үйнсиз мөлерип дур).
Вай, багтыгара сениң сӛййән гызыңам ѐкмы?
Бегҗе. Җук.
Байҗа. Дүйшеңе ким гирйәр.
Бегҗе. (атылып туряр). Гӛвхер гидйәр.
Байҗа. Бар онда Гӛвхериң гулпагындан тут-да дүйшүңден
согруп гайт…
Бегҗе аңалып дур, ортадакы халка айланяр.
Авансцена
Салланып сейкин басып Шелайын гелйәр, букудан Шаҗа
гүлүм-ялым болуп чыкяр.
Шаҗа. Шелайын, салам!
Шелайын. Сен нәме йӛне мени гаравуллап йӛрсиң?
Аңырдан гелйән Байҗа агаҗа дуланып олары сынлаяр.
Шаҗа. Дагы мен нәдейин? Сени гӛрүп дурмасам, хүвләп ӛе
сыгамок, дүвләп оба сыгамок! Мен сениң ышкыңда дәлирәп дүзе
чыкдым!
Шелайын. (җакҗаклаяр). Ӛңүнде-де бир сүри гоюн!.. Вай,
гара маңлайым, гӛр-ле маңа хайсыдыр бир чолук ашык болуп
йӛрмиш.
Шаҗа. Чолук дәл-ов, мен эййәм баш чопан болдум!
Шелайын. Асыл баш чопан болдум дийсене! Сен Хоррам
хусыдың гулы! Хей Шелайын гулы, үстесине-де чопаны сӛерми?
Шаҗа. Шелайын, сен чопан билен оюн этме! Хыдыр ата киме
душяр? Малҗанлы халал чопана душяр! Биз йүз йигрими дӛрт мүң
пыгамбериң гылла яры чопан!
Шелайын. Ховва, какаңа мүлкүне Кәбәм дийип сежде эдип,
хаҗы боланмыш! Сенем Хыдыр ата душячаң малың ызында
холтулде-де йӛр!
Шаҗа. Чопаның нәме кеми бар?
11
Шелайын. Сениң нәме артык задың бар? Димломың бармы?
Ёк! Машының бармы? Ёк! Вах, вах-эй, сениң ӛзбашыңа шарңылдап
дуран җайыңам ѐк!
Шаҗа. Мениң алавлап дуран йүрегим бар!
Шелайын. (гүлйәр). Алавлап дуран йүрегине гара таңканы
гой-да чайыңы гайнат, газаныңы атар-да чопан чорбасыны бишир!
Шаҗа. Шелайын, сен ислесең бакып йӛрен малларым
диплом-да, машын-да, кӛшк-де боляр!
Шелайын. Оны сен исле! (Байҗа гоюн болуп мәлейәр,
Шелайын гүлйәр). Етевери, мерседесиң сигнал берйәр.
Шаҗа. Шелайын, сен акыллы гыз, сен маңа йүреҗигиңе барян
пынхан ѐлы гӛркез, мен сениң гӛвнүңи авлап, бармаҗыгыңа той
йүзүгини отүреийн!
Шелайын. Мен акмак гыз…
Шаҗа. (бегенчли) Охо-хов, онда голумдан гол сал-да, мени
гӛни ЗАГС-дан гечир! Хер эт, хесип эт, йӛне мени сыпдырайма…
(Шелайын гахар эдип чиңерилип бакяр, Шаҗа яплап). Китапдан
оканымы айтдымлай…
Шелайын. (йылгырып). Вай-вай мени гүлдүрдиң-ов…
Шаҗа. Шелайын! Шелайын! (янына баряр, ол Байҗаның
өвредиши ялы гызың гөзлерине дикан бакып) Шелайынҗан!
(элинден тутяр, гөвреси галпылдап сандыраяр, Шелайын онуң
мейлини билйән ялы элини силкип алып, гөз гүлдүрип гидйәр). Эй,
Аллам, мен Шелайының элҗагазындан тутайдым-эйййй! (танс
херекетлерини эдйәр).
Байҗа. (букудан чыкып, Шаҗаны сынлаяр, башыны яйкаяр,
зала). Бай-бов, Шаҗа орта асырларың ашыгылай!..
Шаҗа. Шелайын икимиз хакыкы ашык-магшук!
Байҗа. Шелайны икиңиз еди йыл ахы-перят дартып
сӛйшерсиңиз! Еди йылда Хоррамам сени мәләп йӛрен махлуга
ӛвүрип ташлар!
Шаҗа. Он еди йыл сӛйүшмәге-де разы мен!
Байҗа. Хаҗы Хоррамың байлыгы нәме?
Шаҗа. (аңк боляр). Шелайынҗан барка байлыгы башыма
япайынмы? Шелайынҗан мени сӛййәр!
Байҗа. Шелайын сени сӛййәр! Оны эле салҗак болсаң мениң
он единҗи усулымы улан! Дессине җорасына лак ат, габанҗаңлык
дуйгусына от бер! Нәдерсиң, Шелайын, «дат-бидат, эҗеңи савчы
уграт!» дийип отлы кӛйнек гейәер!
12
Шаҗа мөлерип бакяр, Байҗының теклибини аңында
айлаяр, олар йөрәп гидйәрлер.
ҮЧҮНҖИ ГӚРНҮШ
Оба амбулаториясы… Ол Шелайын билен доңдурма иййәр.
Гөвхер айнадан середйәр.
Гӛвхер. Хай-ха, порс атып ѐла сыгман Шаҗа чопан гелйәр.
(гүлйәр). Оҗагаш чопаны ойнап үстүнден гүлшүме бир томаша
кыл!
Шелайын. Вай, алланәме огланы ойнабермек бормы гыз?
Гӛвхер. Олар ялы наданы ойнап рысва этмелидир! Гӛр-ха,
обамызың огланларыны! Бирниҗеси бай болҗак дийип гайры
юртлардан чыкса, бирниҗеси машын чапышдырып кирейде гарк
какяр! Бирниҗеси фирма ачып, байлыгың ызында сер-сепил болса,
бирниҗеси машының ызында серменип йӛр! Обамызың гүл ялы
гызлары болса оларың ѐлуна гарап отыр. Сынла, оңа Худайым
Гӛроглыныңкы ялы гӛвре, кадды-камат берипдир, ол болса
йигрими бәш яшап гызлара лак атмаыдырам ӛйденок.
Шелайын. (овсуняр). Шаҗа бири билен халашып йӛрен болса
билдиңми гыз?
Гӛвхер. (җакҗак гүлйәр). Шаҗа чопанмы? Ваей, о наданы
гӛзүни ачып гӛрени гоюн-гечи! (бирден Шелайына сиңе бакяр).
Вай, ол ким билен халашып йӛрмиш?
Шелайын. (нәз-керешмели). Белки, мениң билен халашып
йӛрендир…
Гӛвхер. Гойсана гыз, машыны ѐк, дипломы ѐк, хатда җайы ѐк
наданы сен сӛермиң?
Шелайын. Җораҗан, сӛйги кӛр, сӛйги кер, сӛйги лал дийип
эшитмәнмидиң?
Гӛвхер. (өр-гөкен гелйәр). Ваей гыз, гоявери! О ханнаслара
гелин болсаң гараваш-гырнак эдип ташлаймазлармы?!
Шелайын. Гырнагам болсам… бай ӛйүң гырнаг-а борун!
Гӛвхер. А гыз, мени ойнап отырмың я чындан сӛййәмиң?
Шелайын. Чындан!
Гӛвхер. Шаҗа-да сени чындан сӛййәми?
Шелайын. Шаҗа-да мени янып-бишип, ода дүшүп сӛййә!
Вай, етип гелйә, мени бир гӛрмесин! (ички җая гирҗек вагты). А
гыз йӛне ойнайҗы болайма! Деррев уградып гойбер!
13
Шаҗа гелйәр, ики бака йӛрәп хованы ысгаяр.
Шаҗа. Пах-пах, делҗе пери-пейкериң мүшки энвер ысы
бейхуш эдип баряр-ов! (графинден стаканы долдурып башына
чекйәр). Овүф, Олдум-ов!
Гӛвхер. Шаҗа, ханы салам-хелигиң?
Шаҗа. Вай, мен саламам бермедимми? Гӛвхер гыз,
оваданлыгың үчин бир салам! Акыллылыгың үчин ики салам!
Асыллылыгың үчин үч салам! Короче саңа еди салам!
Гӛвхер. (сынлаяр). Шаҗа, саңа нәм боляр?
Шаҗа. Гӛвхер гыз, мен бир гурсагыңа аташ атылан түвелей!
Мен бир ышка акыл-хушуны алдыран дәли межнун! Гӛвхерҗан,
ынанмасаң җынлырап гӛркезейин, ынанмасаң пырланагада
шуҗагаз ерде ӛлүп гӛркезейин! Ловлап, гүвләп янып дуран торнадо
мен!
Ички җайда Шелайын нәз-керешме эдйәр.
Гӛвхер. (гүлйәр). Асыл агзыңдан аташ чабырап, гулагыңданбурнуңдан түссе зогдурылярам дийдим-ле! Сен онсоң киме ашык
болуп йӛрсиң?
Шаҗа. Обамызың иң овадан, иң эйҗеҗик, иң нәзенин гызына
ашык мен! Олар ялы гыз җүмле-җаханда бир ѐк, мегер түкениксиз
әлемлерде хем ѐкдур!
Шелайын өз васпы эдилйәндир өйдүп ички җайда
болмаҗысы боляр.
Гӛвхер. (есер йылгыряр). Бей, аллаҗанларым, Шасувар
обасының иң овадан, иң эйҗеҗик, иң нәзенин гызы ким болуп
билеркә? (дикан бакяр). Вай, сен Дӛвха Хоммадың гызы
Айҗемалҗана ашык болдуңмы?
Шаҗа. (өр-гөкден гелйәр). Ай, Гӛвхер гыз, бриллиант гыз,
алмаз гыз, мен саңа нәме яманлык эдипдирин!
Гӛвхер. Вай, обамызда Айҗемалдан овадан гыз бармы?
Шаҗа. Айҗемалданам овадан гыз бормы? Мениң сӛййән
ярым - хүйрлериң хүйри, мелеклериң мелеги! Ол бир бакышда
җаныңы аляр, ене бир бакышда җан берйәр! (ички җайда Шелайын
айнаның өңүнде эрәп-акяр). Мениң эйҗеҗик ярымдан күкейән
мүшки-энвер башымы сәмедип, аклымы чашырып баряр! Эй,
Аллам! Мең перизадымың йүреҗигиниң гүрсүлдисинем эшдип
дурун! Диңле! «Шаҗа, Шаҗа, Шаҗа!» дийип гүрсүлдейәндир! ЭЙ,
Аллам, аршда-күрсде бар болсаң, ашыклары ялкар болсаң - душур
мени хүйр-мелегим билен! Ёлуна Хаҗы Хоррамың бир ӛвеҗи, ене
14
бир ӛвеҗи, ене бир ӛвеҗи! (Шелайын сүйнүп-саркып болмаҗысы
боляр). Короче, еди ӛвеч!
Гӛвхер. Хай, Хоррам хусыды тоздурдың, дуравери! Ай, хак
ашык, хүйр-мелек ярың билен мен душурайсам, серпайым нәме?
Шаҗа. Ширин җаным, дин-иманым, гечмишим-гелҗегим
сениңки болсун! Гӛвхерҗан, галан ӛмрүмде сениң гулуң борун! Ёла
чыксаң - шопурың мен, аҗыксаң ашпесиң мен! (дызына чөкйәр).
Учмахы наз-ныгматы агзыңа тутуп, бийрин!
Гӛвхер. Бол, гӛзлериңи юм-да Худая мынаҗат кыл, гӛзлериңи
ачарсыңам велин гашыңда магшугың дурандыр.
Шейда Шаҗа билен душурар өйдүп элнвлейәр.
Шаҗа. Гӛвхерҗан, еди йыл бәри Худая мынаҗат кылып йӛрүн,
ахыры Худайҗан мынаҗатымы эшидипдир. Магшугым мениң
гашымда дур. Гӛвхерҗан, мен сени сӛййән!
Гөвхерем, ички җайдакы Шелайынам серпмеден гайдана
дөнйәр.
Гӛвхер. Нә-ме?.. Нәме дийдиң?
Шаҗа. (дызанаклап сүйшйәр). Гӛвхерҗан, мен сени сӛййән!
Эгер сӛйгими рет этсең, ынха инфаркт болуп ӛлдүм, ынха паралич
болуп ӛлдүм!
Ички җайдакы Шелайын доңдурмасыны гачыряр, сеси
гелйәр, ол зордан отургыҗа чөкйәр.
Гӛвхер. (ички җая). Пиш! Пиш-ә! Шаҗа, сен нәмелери
самахыллап дурсуң?
Шаҗа. Гӛвхерҗан, гара башым саңа гурбан болсун! Секиз йүз
гоюн, йүз алтмыш алты сыгыр, мүң дүрли гуш, ондан башга-да
Хаҗы Хоррамың ӛмрүне газанан байлыгы сеңки болсун!
Гӛвхер. Шаҗа, шаҗа, сен-ә бир гӛзли кӛр экениң, сен-ә бир
адамсыпат җанавер экениң!... Сениң ышкыңа дүшүп, янып-бишип
мениң җан ляы җорам… (ярым яш аглаян Шелайын горкяр).
Айҗемал сен дийип ӛртенип йӛр, хей мең ӛз җорамың ышкына каст
эдеринми?! Шаҗа, шаҗа акмак болма, ет Айҗемалың янына!
Айҗемал сен дийип янар отлы Лейли болуп йӛр!
Шаҗа. (мөлерйәр). Сен чыныңы айдямың, Гӛвхер җан?
Гӛвхер. (чына беримсиз яңсы билен). Вей, мен обаның лукманы
болуп ялан сӛзләринми? Етевери, гидевери, сени обамызың иң
овадан гызы сӛййәр!
Шаҗа. Айҗемал сӛйсе, Айҗемалы сӛйәймейәсми? Биз бир
чопан адам, бизе чалт болҗак магшук герек! (гидйәр).
15
Гӛвхер. Эй, Аллам, чопаның шейдип йӛрсе, дипломлыдан нәмә
гарашҗак!
*
*
*
Айҗемал чуң креслода гайма гаяяр, телефон җырлаяр. Җаң
эдйән Гөвхере пистолетин ышыгы дүшйәр.
Гӛвзер. Айҗемал, салам!
Айҗемал. А гыз, сен гүде нәче ѐла саламлашяң?
Гӛвхер. Якамы беҗерип болянчаң гүнде оң ѐла җаң эдип, он
ѐла-да салам берерин.
Айҗемал. Якаң тайяр, гел-де алып гидибер!
Гӛвхер. Йүз яшша, җораҗан! Хакының уҗундан пака бир «хак
ашык» иберйән!
Айҗемал. Нәме? Хак ашыгы башыма япайынмы мен?
Гӛвхер. Вай җораҗан, акмак ашыкдыр-да, ойнап, үстүнден
гүлүп гоңшың Шириншекериң үстүне ѐллап гойюер! О нетиказаны
ойнап-ойнап ит масгарасы эделиң! Ол ганым йүрек җеллады җан
ялы җорамың җигер-багрыны парчаландыр! Ӛзем ким дий?
Малының ызында моләп-мәләп йӛрен Шаҗа чопан!
Саз. Айҗемал эсли гүрелшип, турбканы гойяр, соңра
Шириншекере җаң эдип, эсли гүрлешйәр, бирден онуң гӛзлери
хӛвленйәр. Ол гапыдан гелен Шаҗаны гӛрйәр.
Шаҗа. Айҗемал! (эзизләп айдыма өвүрйәр). Ай-җе-ма-ллл!
Айҗемал атылып туруп онуң янына баряр, мӛлерип
сынлаяр.
Айҗемал. Дур, дур, дур! Сен җынлымы? Сен серхошмы?
Сен…
Шаҗа. Айҗемал, мен хак ашык, хак ашык!
Айҗемал. Бай-бай-ов, сен асыл дәлирәп дүзе чыкан ашык ялыла? Ханы эйләк йӛре, (Шаҗа йөрейәр) эйләк диеним бейләк дәл,
бейләк йӛре! (Шаҗа йөрейәр). Бейләк диеним эйләк дәл!..
Шаҗа. Айҗемал, башыма овсар сал-да, халан ериңе йӛредибер!
Айҗемал. Сага бәш әдим йӛре! (Шаҗа сола йөрейәр). Сола
бәш әдим йӛре! (Шаҗа терсе йөрейәр). Йүз сегсен градус айлан!
(Шаҗа еди гезек айланяр). Индем чопан таягыңы эгнине ат-да
Гаплаңгыра тарап шагом марш!
16
Шаҗа. Айҗемалҗан, мен хак ашык болуп Гаплаңгырдан
яңыҗа гелдим-дә! (Шириншекер гелйәр, олары гөрүп алланичигси
боляр).
Шириншекер. Гыйв, гыйв Шаҗа чопан, гиҗелерине мениң
дүйшүме гирип, гүндизине Айҗемалларда каңкап йӛрмүң!
Айҗемал. Ва, гыз, ӛвүлйә гӛрсем, түммек йыкылып тапан
ашыгыма сен эе чыкып дурмуң?
Шириншекер. Вай, Шаҗа мениң ашыгым-да!
Айҗемал. Сен оны нәдип субут эдерсиң?
Шириншекер. Вай, Шаҗа мени гӛренден ала түссе болуп
буругсаберер! (Шаҗаны өзүне өвүрйәр, Шаҗа түсселәп башлаяр).
Серет, уфледигим гүпбе-гүпбе яныберер! (Шаҗа хер хили ышык
гойберилйәр, ол янян ялы боляр).
Айҗемал. Шаҗа мениң ашыгымдыр, мени гӛрсе (Шаҗаны
өзүне өвүрйәр). бар-бар багырыберер! Бол, багыр! (өкҗеси билен
аягындан басяр).
Шаҗа. Бар-бар багырдым-эй, бар-бар-эй, яр-ярэй!
Шириншекер. Шаҗа мени гӛренден (өзүне өвүрйәр). увв-уввувлаберер!
Шаҗа. Уввв, увввв, Ширин-оввв, шекер-оввв!
Айҗемал. Шаҗа мени гӛренден (Шаҗаны өзүне өвүрйәр).
дириң-дириң бӛкүп танс эдиберер!
Шаҗа. (танса башлаяр). Дириң-дириң Айҗемалҗан, дириңдириң Шекерширин!
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Halal hazyna - 2
  • Parts
  • Halal hazyna - 1
    Total number of words is 3799
    Total number of unique words is 1956
    2.9 of words are in the 2000 most common words
    7.6 of words are in the 5000 most common words
    11.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Halal hazyna - 2
    Total number of words is 3765
    Total number of unique words is 1914
    2.8 of words are in the 2000 most common words
    7.5 of words are in the 5000 most common words
    11.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Halal hazyna - 3
    Total number of words is 1037
    Total number of unique words is 621
    5.7 of words are in the 2000 most common words
    13.9 of words are in the 5000 most common words
    19.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.