Gürgenç I - 16

-Garga garganyň gözüni çökmaýar diýenleri ýaly esasy günäkär
şazada Abul Harys bu jezadan çetde gald-a - diýdi. Hakykatdan-da
şazada Abul Harys ýesirleriň arasynda-da ýokdy. Ol leşgeriň ortasynda
aýratyn saklanýardy.
Gaznaly atyny biraz ilerledip, özüni garşy alan kethudalaryň
öňürägine geldi:
-Ýaşulular, indi siziň bilen şu ýeriň özünde çözmeli meselelerimiz
bar-diýip, soltan Mahmyt söze başlady. - Olaryň birinjisi, ine şu görüp
duran ýesirleriň meselesi. Biz olary iki topara böldik. Hakyky urşyjylar
hem-de entek söweş tälimini almadyk oba oglanlary. Uruş kanunyna
görä ýesirleri näme iş etsegem biziň hakymyz bar. Ýöne biz ikinji
topardaky ine şu öňdäki hatarlarda duran ýaş oglanlary ýesirlikden azat
etmek kararyna geldik.
Soltanyň sözüni diňläp duran ýesirleriň arasyndan şatlykly sesler
eşidildi. Şeýhulyslam bolsa Gaznala garap:
190
-Pygamberimiz Muhammet Mustafa salalawhy äleýhi wesellämiň
hadysy-şeriflerinde: «Gullary, ýesirleri azat etmek sogaplaryň iň
seresidir» diýilýär. Ömrüňiz uzak bolsun, beýik soltan.!
Soltan Mahmyt Şeýhulyslama başyny atyp goýdy-da, ýesirlere
ýüzlendi:
-Meniň azat eden ýesirlerim! Siziň köpiňiz obada önüp-ösen
daýhan maşgalasyndan çykan oglanlar ekeniňiz. Şonuň üçin meniň size
aýtjak zadym: gylyç bilen naýzadan pil bilen kätmen gowy gurallardyr.
Söweş meýdanynda adam öldürmek ýa-da özüň ölmek ýaly ýaman işden
ekin meýdanynda rysgal öndürip, ile haýyrly iş bilen meşgullanmak juda
sogaplydyr. Şu iki hakykaty unudyp, eliňize ýene uruş guralyny alsaňyz
ýa ölersiňiz ýa-da ýesir düşüp, yzyňyzda duran urşyjylar ýaly zynjyra
daňylyp alyp gidilersiňiz. Meniň şu sözlerim aklyňyza ýeten bolsa häzir
sizi ýüpden başadarlar. Öýüňize gowuşmagyňyz ata-enäňiz, maşgalaňyz
üçin nähili şatlykly waka bolar. Ata-enäni şatlandyrmak hem sogaplaryň
seresidir-diýip soltan Şeýhulyslama seredip goýdy.- Bu sogapdan bir paý
size-de degişli bolar, inşalla. - diýip, Şeýhulyslam başyny atdy.
Soltanyň azat eden ýesirleriniň yzyndaky hatarlarda duran, biribirine zynjyr bilen baglanan “hakyky urşyjy" diýenlerini Gazna alyp
gitmekçi bolýanynyň sebäbi bardy. Ol mundan soň Hindistana ýörüş
etmegi ýüregine düwüpdi. Munuň üçin bolsa leşgeriň sanyny ýene-de
artdyrmak gerekdi. Horezminli bu ýesirleri-de Hindistan ýörüşinde
peýdalanmagy göz öňünde tutýardy.
Ýüpden boşadylan biçäreler begenjine ýadawlyklaryna-da garaman
ökçäni göterip başladylar. Bir salymda olaryň tutup duran ep-esli
meýdany boşap galdy.
Şu arada Gaznalynyň astyndaky at birden kişňäp, çarpaýa galdy.
Ondan haýpygan ýaşulular biraz yza serpildiler. Soltan atynyň boýnuna
kakyp köşeşdirdi. Atyň bu hereketini Gaznalynyň özi, indiki aýtjak
sözüniň täsirini güýçlendirmek üçin bilgeşleýin etdiren bolmagy hem
mümkindi. Şundan soň ol bir ardynjyrap, ýaşululara garap söze başlady:
-Ýaşulular, indiki meselämiz goşuna degişli. Biz goşuny şähere
girizsek, ölümüni boýnuna alyp söweş eden adamlar olja almak üçin
talaňçylyk etmekleri ahmal. Beýle ýagdaýyň ýüze çykmagyna ýol
bermezlik üçin esgerleriň olja hakyny halkdan ýygnap bermegi
boýnuňyza alsaňyz goşuny şähere girizmäli. Biz siziň bilen şäherde ýola
goýulmaly işleri berjaý edýänçäk esgerler şu ýerde goş taşlap, ýesirler
bilen bile dynç alybersinler. Şu maslahaty nähili görýäňiz?
191
Kethudalar näme diýip bilýär. Zoruň haýyşy ejize buýruk bolup
eşidilýär. Şeýle bolansoň zoruň pikirini tassyklamaly bolýar. Goşuny
şähere salyp ilaty taladandan öz eliň bilen ýygyp bereniň gowy diýen
netijä gelen ýaşulular soltanyň teklibine boýun boldular.
Olja barasynda Altyn Taş bilen soltanyň arasynda Gürgenje ýetip
gelýärkäler ýolda-da gürrüň bolupdy.
-Kyblaýy älem, feth edilen ülkelerden olja almaga öwrenen
esgerlere Gürgençde-de ejaza berilermi?-diýip, Altyn Taşyň beren
sowalyna soltan:
-Pagta bilen kesip bolýan zada tyg ulanmak nämä gerek-diýip
jogap berdi. Şol wagtda soltanyň bu gepine gowy düşünmedik Altyn Taş
oňa häzir düşündi. Ol hökümdaryň bu meseläni aňsatja çözenine
begenip, içinden oňa aperin aýtdy. Çünki ýeňişden soň gelen kararyna
görä soltan ony Horezminiň emiri edip tagta çykarsa ol halk bilen
arasynyň saz bolmagyny isleýärdi. Trubaşdan talaňçylyga ýol berilse
özüniň ýigreniljegini bilýärdi. Şonuň üçin paç ýygmakda halka kän bir
agram salman döwletiň hazynasynda baryndanam bermekligi ýüregine
düwüp goýdy.
***
Leşger Gürgenjiň galasynyň töwereginde goş taşlady. Çadyrlar
dikildi, gazanlar ataryldy. Emma öñküler ýaly ýeñiş dabarasy boımady.
Soltan Mahmyt Gaznaly hem özüniň wezir-wekilleri, jan penalary
bilen Horezmşalaryň köşgünde ýerleşdi. Adatda munyñ yaly ýeñişlerden
soñ meýlisler guralyp, meýler süzülýärdi. Soltan muny etmedi. Alp
Teginiň gylyjyndan aman galan Abul Abbasyň ýakyn adamlaryny, özüni
duz-çörek bilen garşylan şäheriň ýaşulylarydyr kethudalaryny hem
çagyryp, köşkde Abyl Abbasyñ ruhyna degsin edip, sadaka berdirdi.
Sadakadan soñ aýat-töwre goşup, soltan Mahmyt Gaznalynyň adyna
hamdu-senalar aýdyldy.
Soltanyň emrine görä ertesi irden köşgüň tagt eýwanyna
düýnkiden-de köp adam ýygnaldy. Agşamky sadaka gatnaşyjylardan
başga-da şäheriň aýry-aýry mähellelerinden aksakgallar, bazarlaryn
pajymanlary, mirşeplerdir jarçylar hem çagyryldy. Köşkiñ içerki aram
otagyndan çykyp, tagt eýwanyna gelen soltan Mahmyt Gaznalyny
ýygnanan jemagat ör turup, tagzym bilen garşy aldy. Soltan jemagata
salam berip, horezmşanyň tylla nagyşly tagtyna geçip oturdy. Oturan
ýerinde-de söze başlap, galanyň derwezesiniň öňündäki meýdanda özüni
garşy alan ýaşululara ýüzlenip sözlän sözüni has süýjüdip gaýtalanyndan
192
soň sözüniň nähili täsir edenini bilmekçi ýaly adamlara birlaý göz aýlap,
ýene dowam etdi:
-Esasy günäkärler jezasyny aldylar. Şazada Abul Harysa gelsek, ol
hem töweregindäki Alp Tegin, Humar Taş ýaly mekir adamlaryň gepine
gidip, bu ýaramaz işe baş goşupdyr. Ony şa neslinden bolany üçin ölüme
höküm etmedik. Ýöne oňa-da ölümden başga jeza belledik. Biz ony
tohum-tiji bilen Gazna alyp gideris, jezasyny-da şol ýerde çeker.
Umuman alanda, Mämünleriň öňkülerine garanda soňkulary döwleti
dolandyrmaga ukyply adamlar däl ekeni. Abul Hasan Aly-da, Abul
Abbas-da öz emeldarlarynyň elinde oýnatgy boldular.
Indi bolsa olaryň neslinden Horezmini dolandyryp biljek adam
ýok. Şonuň üçin biz Horezminiň emiri edip baş hajybymyz Altyn Taş
jenaplaryny belledik. Onuň ýanynda ýurtda tertip-düzgüni, asudalygy
saklamak üçin edermen serkerdelerimiziň biri Arslan Jazybyň
başçylygynda goşunymyzyň bir bölümini hem galdyrýarys. Niýetimiz
Horezminde parahatçylygy, agzybirligi, adalaty üpjün etmekdir. Inşalla,
biziň penahymyzdaky beýleki ýurtlaryň hatarynda Horezminde hem
asudalyk, abadanlyk höküm sürer. Çünki, biziň başymyz dik mahaly hiç
bir kes ýurduňyza göz dikip bilmez.
Soltanyň nutugy hemmäniň ünsüni özüne çekse-de, hemmede bir
hili pikir döretmedi. Syýasata düşünýän adamlar bu nutugyň mazmuny
bilen manysynyň tapawudyny gowy bilýärdiler. Ygtyýaryňy eliňden
alyp, agzyňa bal guýanda näme peýda.
Soltanyň sözünden soň Altyn Taşyň Horezminiň emiri edip
bellenmegi hakyndaky permany Gaznalynyň baş kätibi belent owaz
bilen şeýle bir täsirli edip okady welin, oturanlaryň içinde köpüsiniň
inlerini tikenekledip goýberdi. Şundan soň Gaznaly ýerinden turup,
adamlar bilen bir elini galgadyp hoşlaşdy. Gaznaly içeri, adamlar daşary
ýöneldiler. Bir salymda köşküň tagtly eýwany hem, bu ýerden çykan
gürgençlileriň köňül külbesi hem boşap galdy.
Gaznalynyň permanynyň soňundaky görkezmä görä şol günüň
özünde Gürgenjiň bazarlarynda Altyn Taşyň Horezminiň emiri edip
bellenendigi hakynda jar çekildi.
«Halaýyk! Eşidiň, eşitmedim diýmäňler! Döwür Altyn Taş emiriň
döwri boldy, how! Emir Altyn Taşyň döwri how!» diýen jarçylaryň
bokurdagyna sygdygyndan gygyrýan sesleri gaýta-gaýta ýaňlandy. Bu
habar iki-üç günüň içinde tutuş ýurda ýaýrady. Şeýlelikde Horezminde
Mämünler nesilşalygy tükedildi, ýurt Gazna tabyn boldy. Maksadyna
ýeten soltan Mahmyt Gaznaly Gürgençde bir hepde dem-dynjyny
193
alandan soň Muhammet ibn Salamy hem öýlerinden aldyryp, Gazna
ugrady.
Hijri 407-nji ýylyň (1017) tomusynda ýüze çykan bu waka
Horezminiň taryhyna pajygaly seneleriň biri hökmünde ýazyldy. Emma
«Akan aryk akman galmaz» diýen gadymdan galan nakyl bar. Horezmin
hem otda ýanyp kül bolandan soň bir silkinip, gaýtadan direlýän
efsanawy Semender guş ýaly döwürler geçip, ýene-de özbaşdak,
gudratly döwlete öwrüler. Bu Anuşteginler nesilşalygynyň döwlet
başyna gelmegi bilen başlanar. Indiki kyssamyz şu hakda.
Birinji kitabyň soňy
194