Gedaý bagşy - 3

гетирйәрлер.) Ынха серет, гечен йыл мизанда шунуң ялы ононки атлы гызылетене шәхере дӛкүлди. Гӛрен ӛзүнден гитди,
гӛрен чашды, аяллар чага ташлады. Оглан-ушакларың йүреги
ярылды. Дәлирәниңем хетди – хасабы ѐк. Гошун сӛвешмекден
гечен дыр-пытрак болды. Барып-ха Ыстамбулдан чыканам бар.
Эй, Худай ятланыңда-да иниң дүрүгйәр. Асыл гӛрүп отурсак, бу
җесетлери эери кемсиз даңан болсалар нәтҗек! Миллет босды.
Ызындан болса йүз атлы түркмен гелип хазынадан башлап товук
кетеге ченли сырып сүпүрип гитдлер. Товукларына ток диймәге
дили айланан болмады.
ЯЛКАМЫШ. Бә, шеригада-ковахада сыгмаян вагшылык!
Элхенчлик! Бир гүн олар талаяр, ене бир гүн сиз. Диңе гылыч
билен гүрлешилйәр, диңе талаңчылык билен яшаҗык болуняр.
Йӛне тутуш бир йыллап яс тутмага ягдайыңыз болса сизиңки ене
ягшы. Түркменлерде-хә.
КАЙСАР ША. Айдымы тутуш бир йыллап яс тутмак үчин
гадаган этмедим.
ЯЛКАМЫШ. Онда, нәме үчин?
КАЙСАР ША. Миллетиң душманына болан гахар-газабыны
иң соңкы чәгине етирмек үчин! Иң соңкы чәге! Ине онсоң шол
түркменлериң үстүне дӛкүлип, әхлисиниң хамыны сыпырмасам
ата-бабамың, миллетимиң адына ыснат гетирдигим болар!
ЯЛКАМЫШ. Хава-да, Унсур ал Мәлик: «Адыл ша юрдуң
шады-хоррамлыгының гүзеридир, залым ша
юрдуң
вейранчылыгының тупаныдыр» дийип йӛне ере айтмандыр. Ханы
җаханда адыл ша галдымы? (Какадылан җеседи сынлап) Бахов,
солтан… Ине, шахым, шу бедибагтам бир заманлар бизиң илиң
солтаныды. Муны Алланың эмини, эмир шейдип ташлады. Гӛр бу
бедибагтың дүшүп йӛрен ерини. (Пауза) Хава, сен оларың
юрдуна ган чайкап гайдарсың, диймек ӛңки он онки атлы дерек
йүзлерче шулар ялы гызылетенелер юрдуңа дӛкүлер, гирере
37
дешик тапмарсың. Билип гой шахым, оды от билен ӛчүрип
болмаяр.
КАЙСАР ША. Онда нәм этмели (Гыгыряр).
ЯЛКАМЫШ. Пикирлен! Сизи халк депесине урушмак үчин
гӛтеренок-да, пикирлендирмек үчин келле дерегине гӛтерйәр.
(Хызматкәр гирйәр.)
ХЫЗМАТКӘР. (Шахым, шазаданың халы…) Ша. Хава,
мыхман, бетбагтлык еке гелмейәр экен. Шу йылкы гызамыгың
агзы шейле бир хапа, сен сорама, неслимизи түкелледи. Бизиңем
бир мирасдүшеримиз барды вели, гызамык от-элек яндырып
алып баряр.
ЯЛКАМЫШ. Нәме галкман хеләк эдйәрми?
КАЙСАР ША. Хава, от-кӛз гыздырып, эредип баряр.
Гетирмедик тебибимиз, хекимимиз галмады.
ЯЛКАМЫШ. Бендәм бендәме себәп дийлени, ругсат этсеңиз,
бизем бир тебибчилик эдип гӛрсек.
КАЙСАР ША. Ери боляр-да, соң вах диймез ялы сенем
сынанып гӛрсең, гӛр! (Гидйәрлер, сахнаның аңырсындан сес
гелйәр.)
ЯЛКАМЫШЫҢ СЕСИ. Я Худай, я лукман, я пирим
Бабагаммар, сизден медет! Шахым бизиң илде гызамыга шейдип
галкдырярлар. (Саз яңланяр. Сахна Җеллат гелйәр. Ол сахнаның
ортасында элини гӛге серип дызына чӛкйәр, хамсыгяр.)
ҖЕЛЛАТ. Ынха, ахыры гезек ӛзүме гелди. Ӛзүме! Хамана
дүнйәде адам тохумы гутаран ялы. Ӛз җаныңы ӛзүң алмалы!
Вагшылык! Эй, Худай җан! Бу нәхили рехимсизлик! Җеседиң дар
агаҗындан халлан атып дурса… Эй, Худай! Инди барысының
гутардыгымы! (Еринден туруп гызылетене солтаның янына
барып, оны богяр.) Шагал, саңа нәче йыл гуллук этдим. Сен мени
везирем эдинмедиң. Мен везир болан болсам дӛвран сүрер
йӛрердик. Тагты киме агдартдың-ә!? Ики догуп бир галаныңмы!?
Вах, сен җанлы бир болсадың. Керчем-керчем… (Асмана бакяр)
Эзрайыл, сен мениң ӛлүмиме томаша эдйәрмиң, хә!? Гыссанма,
адам тохумы түкенер вели, Таңры саңа-да ӛзүңи ӛлдүр диер.
Мениң җанымы аланың билен ериң долармы, Таңрым!? (Аглап
йҥзин йыкыляр, хоркулдаяр.) Ёк! Ёк! Энтек адам тохумы
түкененок. Энтек ере җеллат герек! Ёк, энтек мен ӛлдүрип
38
билҗек … Ёк, мен энтек аклымдан азашамок! Мен тагт үчин гӛр
нәче җан ӛчүрдим. Мен нәмүчин ӛзүм хлдүрмели? Мен шаны
ӛлдүрмели ахырын. Аклыңа айлан. Эгсил, тагт үчин шаны
ӛлдүрмән дагы кими ӛлдүрҗек! Ӛзүңи ӛлдүрсең ша болуп
билмерсиң-ә? Шаны ӛлдүрсең тагт сеңки болар. Перман нәме?..
Перман – мениң ханҗарымдыр… (Нӛкер гелйәр. Сахнаның
аңырсындан саз эшидилйәр.)
1.НӚКЕР. Җеллат, сиз нәме ерде булашып ятырсыңыз!
ҖЕЛЛАТ. (Туряр) Нәме, ховада асылып дурсам саңа хош
якҗакмы? Мен сен хәзир ӛзүмҗик… (Нӛкери пейләп голайлаяр.)
1.НӚКЕР. Яңкы кӛпей оглы түркмениң шаны ойнаны
җәхеннем, демини санап ятан нерессе чаганы аркайын ӛлмәге-де
гоянок.
ҖЕЛЛАТ. Түркменлер хемише-де кесекә саз чалып ясын
окаяр. Саңа-да, маңа-да. О дүнйә бараңда җыназа окалмандыр
дийип азар берселер, бир түркмен саз чалды дийсең: «Хә боляр
онда» диерлер. Аркайын, аркайын … болай.
1.НӚКЕР. Энтек о дүнйә гитмек ниетим ѐк.
ҖЕЛЛАТ. Гидерсиң, ниетиң ѐгам болса гидерсиң!
ХЫЗМАТКӘР.
М.ИБН.КҤШАТ. (Элини гӛтерйәр.) Ине диңе шу хили
айдымлары айтмалы. Биревиң дулунда отуран машгаласының
васпыны эдер ялы сиз Межнун дәл ахыры.
ЯЛКАМЫШ. Гой, бейле айдымлары Пайрадан айтсын.
БАДЫМ ШЕЛ. Мен җогап бермерин.
ПАЙРАДАН. Сен җогап бермесең ӛлдүрмели борун.
БАДЫМ ШЕЛ. Ӛлдүрип билмерсиң, себәп сен мени
дәлиретмеден кейп алярсың. Сен кейпсиз ненеңси яшаҗак!
ПАЙРАДАН. Сениң дәлирениң миллет үчин нәмеҗик? Хич
хили йитги дәл. Эмма сениң елдиремегиң түркмен сазының
нәхили белентдигини кепиллендирйәр. Онсоңам ханха сени
дәлиретмеден кейп алян киши! (Солтаны гӛркезйәр.) Кейп чексе
гӛрдем-дә.
БАДЫМ ШЕЛ. Муңа бү-де аз. (Барып сынлаяр.) Мелгун
дийсе, отур инди хамы сыпырлан шагал ялы бол-да. Порхан
болайынма хә (Ракс эдйәр.) Түф сениң йүзүңе! Дишинем
39
сыртардан боляр-а, ким горкяр сенден. Эдил әңиңи оврадарын…
Саңа буем аз энтек оррамсыдан болан оррамсы!
ПАЙРАДАН. Мундан атыр җезаны Гүндогар энтек ойлап
тапанок. Ханы инди мениң совалларыма җогап бер. Сен ниреде
яшаяң!?
БАДЫЛ ШЕЛ. Зынданда.
ПАЙРАДАН. Сен кӛшкде яшаяң. Бадым бег.
БАДЫМ ШЕЛ. Сиз кӛшги маңа зындан эйледиңиз!
ПАЙРАДАН. Эгер сени зындандан бошадып элиңе-де мүң
тылла берсем нәме пише эдерсиң?
БАДЫМ ШЕЛ. Мүң тыллалык ханҗар аларын.
ПАЙРАДАН. Ери сен мүң тыллалык ханҗары нәме этҗек?
БАДЫМ ШЕЛ. Сени ашпычак билен ӛлдүрип болмаз.
Дашыңы яг алыпдыр.
ПАЙРАДАН. Ери онсоң?..
БАДЫМ ШЕЛ. Онсоң… Ялкамышың ләшини шагала шам
эдерин.
ПАЙРАДАН. Сен бизиң икимизем ӛлдүрип билмерсиң.
БАДЫМ ШЕЛ. Алладан ант ичдим: ӛлдүрин. Сиз мени
дүньеден доюрдыңыз. Мен хер ѐла дәлирәп ачыламда бир
хепделәп ӛзүме гелип билемок. Сиз мениң элимден маңа берлен
ӛмүри алдыңыз. Онсоң мен нәмүчин элим геленде сизе каст
этмәйин. Алладан ене бир гезек ант ичйән.
ПАЙРАДАН. Ынха мүң тылла, ханҗар алып йӛрме, ынха бүем
арыңы алар ялы зат. Ялкамышың пыяласына екеҗе чүммүк
атдыгың – арыңы алдыгың.
БАДЫМ ШЕЛ. Мүң тылла ӛз хунуңы сатын алямың?
ПАЙРАДАН. Ёк, яша дийип берйән. Мени ӛлдүрҗек болуп
кӛшке гелсең – зындана дүшерсиң. Кӛшк – ким үчин кӛшк, ким
үчин зындан! Бар бир арыңы бир ерине сал. Менем бир ӛврүмде
ӛлдирсиң. (Бадым берлен затлары алып гидйәр. Пайрадан часлы
гҥлйәр.)
(ПЕРДЕ)
40
3-НҖИ ГӨРНҮШ
Җыкыр. Чынарың кӛлегеси. Җыкырың бирсыдыргын сеси.
Ортада янып дуран оды тҥңче гоюлыпдыр. Сахнада диңе Равы.
РАВЫ. (Хиңленйәр).
Хайт җанавар, айла агыр җыкырың.
Айла агыр дурмушыңы, дүйәм хей,
Йүрегими эзен җыкыр-җыкырың
Айдым-сазымыздыр мундан, буян хей.
Хайт. җанавар айла батыл ыкбалы,
Тәлеймизи айлавындан чыкмалы.
Мен сениң гӛзүңе багладым шалы
Сен, батыл сен, хем батылдыр эйюң хей.
Гара багтым гӛрйәң хер ян бакамда,
Довзахы-да якарын мен барамда.
Гам-гуссадан түтәп дур бу җахан-да
Таңры гӛзүн кӛр этмишдир дүнйәң хей!
Эй җанавер, җанавер, сенем батыл, менем батыл, гүнигүзераны айламак нәхили агыр. Гүнәми геч, дүйәм, мен сениң
гӛзүңи даңдым, ѐгса сениң башың айланар, белкем, мениң
гӛзлеримем шонуң үчин кӛвләп ташландырлар. Белкем Таңры
чархы пелеги-де батыл эдип ямандыр. Нәмүчин диййәңми?
Айланаңда башың айланмаз ялы…
ЯЛКАМЫШ. Атам, саловмалейким.
РАВЫ. Хә, Ялкамыш, гел оглум, хәй гелшиң-ә сус вели, хич
бир тәзелик ѐк ӛйдйән.
ЯЛКАМЫШ. Хей, атам, бу кӛне дүнйәде тәзелик нәм
ишлесин. Сизе бир зада болупдыр.
(Сахна Ялкамыш гелйәр, пурсатдан пейдаланып нӛкер гачяр.
Җеллат йҥзҥниң ӛртгҥсини геймәге етшмейәр.)
ҖЕЛЛАТ. (Чете). Ах, харамзада… Хызмат этҗек вели, ӛлҗек
дәл.
41
ЯЛКАМЫШ. Бә-хә, Эгсил пир, бу сенми?
ҖЕЛЛАТ. Ёк, Эгсил җеллат!
ЯЛКАМЫШ. Ханы онда Эгсил пир?
ҖЕЛЛАТ. Басым пир-ә бейле-де дурсун, Эгсил җелладам
болмаз.
ЯЛКАМЫШ. Аслында сен бу ерлерде нәм ишләп йӛрсүң.
Нәме ӛз илиңде сениң кесбиңи япдылармы?
ҖЕЛЛАТ. Ах, багшы… Мен бүтин ӛмрүми тагта чыкмак
үчин яшадым. Гырдым, ярандым, аяга йыкылдым. Ӛз илимде
кӛшкден ковлубам, ӛзүми шу ере атдым. Ынама гирмек үчин
ене-де гырдым. Ынха сең үчин, сен ялы ыкманда гедай үчин
мен… ах… Ӛз җанымы ӛзүм…
ЯЛКАМЫШ. Сен җан алмага учурсыз ӛкделәнсиң, ӛзүңи
гынаманҗык ӛлдүрип билерсиң-ле!
ҖЕЛЛАТ. Мен сени йигренйән Ялкамыш, хәзир сени
ӛлдүрбем билҗек. Йӛне… Йӛне… адам ӛз юрдуна, онуң учгырнаксыз тозап дуран бееванларына, башы боз думанлы
дагларына,
шилдирешйән
чешмелерине,
хеллевлешип
пышырдашян дарагтларына сувсаян экен. Йүрегиңе барып етйән
эне дилиңе сувсаян экен, мен ол халкы йигренйәрин, йӛне
ӛлүмиң ӛң янында онуң сесине эшдесим гелйәр. Эшидйәрмиң,
багшы, мен сениң айдымыңам йигренйәрдим, йӛне яңы ят илде
сениң айдымыңы диңләмде, мени Худай урды. Мен сени
ӛлдүрмеги арзув эдйәрдим, эмма… (Сахна Кайсар ша гелйәр.)
КАЙСАР ША. Мыхман, сен догрыңдан гел, сен Хыдырмың,
Ылясмың?
Ким сен? Гӛзүм
ярылып хассаны саз билен
беҗериленини гӛрен дәлдирин. Ким сен мениң, эзиз мыхманым!
Галкды! Галкды!
ЯЛКАМЫШ. Гудрат шу дутарда. Шейле дәлми, җеллат!
Дүнйәниң әхли гудраты, кераматы шу дутарда. Шу дутарың
дашына үйшен миллете түркмен диййәрлер. Нәче залым шалар
оны ѐк этҗек болуп йӛриш эдипдирлер. Эмме ол халк йӛриш
этдигиңче җебислешйәр. Ол халкы ѐк этмек үчин диңе дутарыны
элинден алмалы. Халкы айдымдан җыда дүшүрсең, ол халкы ѐк
эдип башладыгың боляр. Айдым айдылмаян ере дерди бела-да ик
эссе гелйәр. Сиз ӛз юрдуңызда айдым айтмагы гадаган эдип гаты
ялңышыпсыңыз.
42
Пурсат агтарып Җеллат патыша топуляр. Ара ѐкардан
гӛзенек гачяр. Җеллады тутярлар.
КАЙСАР ША. (Хич зат болмады ялы.) Перман! Әхли
велаятда айдым айтмага ругсат берйәрин! Эзиз мыхманымыза
серпай япың!
ЯЛКАМЫШ. Мениң илимден чыканыма гӛр ниҗе йыл болды.
Шондан бәри йӛргүнли адым Гедай багшы.Гедая серпай нәме
герек. Говусы маңа юрдуңызда айдым айтмага имкән бер. Мен
айдым айдайын. Мен айдым билен ӛз йитгисини гӛзләп йӛрен бир
бичәре. Мен айдым
айдайын, дертли бала чагаларыңыза
делалатым дегрейин. Йигрими йыл мундан ӛң ят иллере олҗа
болан оглумы агтарайын.
КАЙСАР ША. Тагапыл эт, эзиз мыхманым. Илки шазаданың
тоюны совалы. Эгер олҗа дҗшен оглуң мениң демим етйән
еринде болса еке перман билен тапарыс.
ЯЛКАМЫШ. Оны шу дутардан гайры тапып билҗек гүйч
хем гудрат ѐк, шахым. Оны огурланларында ол яңыҗа үч
яшының ичиндеди. Яңыҗа дил битипди. Белкем, ол ѐкдур, асла
ол атасыны танамазам. Йӛне онуң дамарында түркмен ганы бар
болса, мениң сесиме, дутарың сесине хӛкман гелер. Первананың
чыра гелши ялы гелер. Маңа айдым айтмага имкән берсең, шол
иң улы хеззетиң бор.
КАЙСАР ША. Ругсатдыр, эзиз мыхманым!
ХЫЗМАТКӘРЛЕР. Шахым, җеллады нәдели?
КАЙСАР ША. Ӛлдүриң! (Сахна атылып тәҗир гирйәр. Ол
шаның аягына йыкыляр.)
ТӘҖИР. Гӛзүңиз айдың, шахым! Шазада бәри бакыпдыр,
гӛзүңиз айдың, шахым! Мен бир пукара, бедибагт тәҗир. Би
бендәниң чагасыны ӛлдүрдениң билен ер долмаз. Ша ӛз
хызматкәри билен дең болмалы дәлдир. Гечиң бу бендәниң бир
чемче ганыны. Шазаданы Аллатагаланың гайтарып берен гүни
ган дӛкмек болмаз шахым! Говсы сатың муны маңа, гайры
юртдан чыкарайың.
ҖЕЛЛАТ. Ёк, тагсыр, мени шу тәҗире сатаныңдан барсыңа
дограп бер, дервезеден оклат…
ТӘҖИР. Диййәниң нәме сең, мен ялы рехимдар тәҗири
энтек гӛрен дәлсиң сен.
43
ҖЕЛЛАТ. Саңа гүнүм галса ӛлүмден элхенч гүне сезевар
эдерсиң, мен саңа белет ахыры…
ТӘҖИР (Ювашҗа). Самсык болма! Ӛлсең бары гутаряр,
энтек умыт бар. (Патыша.) Шахым, кыблайы әлемим, шазаданы
Таңры гайтарып берен гүни ган дӛкме, бер муны бахасы биле.
КАЙСАР ША. Бар, ал-да гайдып гараңы салма!
ҖЕЛЛАТ. Хер әдимде ӛмрүм биҗә душди дурды. Шахым,
мен сизе энче йыл ак йүрекден хызмат этдим, шонуң үчин,
шазаданың сагалан гүни, гой, Гедай багшы маңа екеҗе айдым
айдып берсин. Сиз мени ӛлүмден халас эдип, хас элхенч хем
гараңкы ѐла уградяныңыз үчин екеҗе айдым диңледиң, рехим
эдиң, шахым!
КАЙСАР ША. Мыхман гӛвнесе, баш үстүне! Соңкы
хайышыңы эзиз мыхманымыздан диләп билерсиң! (Ялкамыш
айдыма башлаяр.)
ЯЛКАМЫШ. Кӛвләп ташлаң гӛлерим, бир бакдырып дияра.
Кесип ташлаң аякларым, бир басдырып дияра.
Диллериме даг басың диярың оды билен,
Уруң, сӛгүң, агладың диярың оды биле.
Диярымызың дидары дүйш дей гелер хыяла
Ёллаң мени деря биле гарк эдиң-де дияра.
Сыпаса энем дейин ӛз илимиң еллери,
Гучса мениң мазарым ӛз илимиң еллери.
Пышырдашса агачлар айдып гарып ады, хей,
Дутарымың тарындан яш дей акса агы, хей,
Гӛрсем гарып илими, гелсе ӛлүм пиллеси
Ёллар мени айланып алсын гитсин дияра.
Ыгар болдум сынсырап, ялңыз баламдан ырак,
Аглар агымдан Эйран, йыглар наламдан Ырак.
Дүнйәң яры сергездан, дүнйәң яры мысапыр,
Кимсе оглундан җыда, ким юрдундан җыдадыр.
Аглап гечсем булут дей, гечсем сыргын дей сырап,
Гӛлегчим дей айдымым аглап барсын дияра…
ПЕРДЕ.
44
5-НҖИ ГӨРНҮШ
Пайрадан ӛз гуллары билен отыр.
ПАЙРАДАН. Хей, сыпатың гурсун сениң! Сымматың гурсун!
Ӛлүси дулунда сүйнмедик кемакыл! Гырнагың миллети нәме
диен боляр-а. Саңа самасов
диерлер. Хей, хепбесиз! Аял
машгаланың миллетем, динем, юрдам болмаз. Бахасындан
гачмасаң, алып уланып йӛрмелидир-дә!.. Гул арзан болды-хов.
Гул мугт болды хов! Яшы герекми, гаррысы герекми, ӛлүси
герекм, дириси герекми, гелиң хов.
Мунда гел хов гул алсаң,
Ал, ногталап берейин.
Аялыңы габансаң,
Гел, агталап берейин.
Күрт герекми, түрк герек,
Я хошсурат гырнаҗык?
Етер сениң гӛвнүңе
Алай ятып гӛрдеҗик.
Алай байталдан арзан,
Алай эшекден арзан.
Сен пулуңа нәм алҗак
Гырнак алман, гул алман?
ЭГСИЛ. Доган, икимиз дуз-чӛрек ийдик ахыры. Мени я
ӛлдүр, я ковуп гойбер. Екеҗе ягшылык эт.
ПАЙРАДАН. Ягшы, мен сени түркмен тәҗирлерине сатар
гойберерин. Этмишиң үчин ӛз түркмен халкың хамыңа саман
дыксын!
М.ИБН.КҤШАТ. Пайрадан җан, мен сени оглум ялы гӛрердим
ахыры, сен болса мени базара салып отырсың… Хей, дүнье!..
ПАЙРАДАН. Саңа гадырбилмез диерлер. Ене мен адамлык
этдим. Тутуш ики гулуң бахасыны берип сатын алдым сени.
45
Ёгсам ол тәҗир сени Чынмачындан чыкарарды. Ёгса мен сени
сатын алып дамагыңы чалмалы!
ЭГСИЛ. Сакгалың бащыңы ийсин, гечисакгал шейтан! Бизе
ынанмадыксыран болуп тагты киме алдырдың? (Агзына
ӛйкҥнйәр.) «Халк Худая ынанса, башы бизиң элимизиң ашагында
болар.» Башың айпалтаның ашагына дүшди. Сени шол Худайың
билен еди гат ере гӛммели! Дӛвлети ӛзүң оңармадыңмы –
Пайрадана бер, маңа бер!
ПАЙРАДАН. Гечен гүнлерим ядыма дүшенде ятып
увлабересим гелйәр. Хыкыртмагына мүндә мунуң!
ЭГСИЛ. Пайрадан җан, ругсат бер, бокурдагыны бир овайынла.
ПАЙРАДАН. Онуң бахасыны онсоң энең тӛлесинми?
Харамзадалар! Бүтин ӛмрүни сизи ӛвүп гечирмели болдум-да.
Кӛшкде ӛв сизи, базарда ӛв сизи. Гатан дерини бахаладярлар,
эмма сизиң йүзүңизе гараян ѐк. Ӛзүң-ә, ӛзүң оңарман йӛрен
пукарача-да ѐк сиз, ӛлүң!
Ят адам гелйәр. Ол бирине гарашян ялы.
ЯТ АДАМ. Гулуң нәчеден-ов, тәҗир?
ПАЙРАДАН.
Мугт доган, ал, халаныңы ал! (Эгсили
гӛркезйәр.) Муңа дагы бир бак! Пах-пах! Әкитде Кап дагыны
агдарт! Җейхун деряны гӛмдүрт. Муңа дагы бир серет! Гӛрмәге
гӛз герек! Сакгалындан айланайын. Сакгалы үчин ики гулуң
бахасыны берип алдым. Икисине йүз тылла бер, ал дердиңе
ярасын!
ЯТ АДАМ. Буларың хүнәри бармы?
ПАЙРАДАН. Хей, болмазмы? Би шугул, би мекир.
ЯТ АДАМ. Ондан хүнәр болмаз.
ПАЙРАДАН. Онда муны күндә гош, мунуң ызына-да мала
тиркәп, җӛвен эк!
ЯТ АДАМ. Хүнәрсиз гулуң бахасы болмаз. (Гитҗек
болярлар.)
ПАЙРАДАН. (Гулларыны уряр). Иени авы болмушлар!
Яшкаңыз бир хүнәр ӛвренениңизде элиңизе бисмил чыкармыды?
Ал саңа! (Бадым гелйәр.)
46
БАДЫМ (Чете.) Ахыры душушдыгов, Пайрадан! Худая
шүкүр, агтардым-тапдым! Гӛлегчиңи
йыгнабер, Пайрадан.
(Пайрадана.) Ер-ов, гулҗагаз сатямың?
ПАЙРАДАН. Гел-ов, шепе, дилесең бес, берип гойбермедик
атасының оглы дәл. Булары элден гидересим геленок вели,
нәтҗек, Хашапура гитмели болуп дурун!
БАДЫМ. Ай буларыңдан гул боласы ѐк, буларың ӛмүр иш
эдип гӛрене меңзәнок. (Чемленйәр.)
ПАЙРАДАН. Пәхей, ишлейән гулы ким сатып биленок! Сен
бу гуллара говҗа серет, йӛне гул дәл хов булар. Ынха бу отуранаха бейик Шәхрислам дӛвлетиниң эмири, кыблайы әлем хезрети
эмирилмӛмүн. (Ибн КҤШАТ тарса еринден туряр.) Отураның
кыблайы әлем! Ынха бу отуранам онуң авазасы еди ыклыма
долан пири Эгсил пир!
ЭГСИЛ ПИР (Увлаяр). Мен бир эгри гылычдым…
ПАЙРАДАН. Бай-бай азан айдард-ов, сеси дагам билбилгӛйәң
сеси ялыды.
ЯТ АДАМ. Бай, эмирем, пирем сатян дийсене!
БАДЫМ. Бахасы нәче?
ПАЙРАДАН. Икиси 300 тылла.
ЯТ АДАМ. А-хов, ол алты гулуң бахасы ахыры.
ПАЙРАДАН. Дагы бир уллакан юрдуң эмири билен пирини
гара гулуң бахасына берип гойберибермелими?
ЭГСИЛ. Ӛлдүр мени, выжданың болса!
ЭМИР. Киме сатсаңам сат мени, аягымы ялан, иле веҗера
этме мени…
ПАЙРАДАН (Бадыма). Гайрарак дур, сен гул алҗага
меңзәңок! Хав киши, сени булары гыммат гӛрме, хәли булары
Кайсар ша элтип беремде астыма тылладан тагт этмейәми? Булар
Кайсар шагың үстүне он дагы чозандыр.
ЯТ АДАМ. Би икиси Кайсар шаның үстүне он гезек дагы
чозды дийдиң-ов.
ПАЙРАДАН. Хава-ла, бу отуран дагы соң онуң тагтыны
алңак болуп җеллат болуп хызматам этди… Ай, сиз гул алҗага
меңзәнок. Гӛтерелиң шундан… Хав, җемагат, иң тәсин китап
сатын алҗак мунда гелсин! Бу китабы еди ыклымың иң дана
алымы Абдыл-Мәлик Равы язды-хав. Күлли түркмениң солтаны
47
бу китабы ӛз тагты билен чалышҗак боланда Абдыл-Мәлик Равы
«Тагт бәш гүнлүкдир, бу китап вели дүнье ялы бакыдыр» дийип
чалышмандыр. Күлли түркменлериң солтанының тагтына
чалышмадык китабыны алҗак мунда гелсин-хов!
БАДЫМ (Чете). Бай-бов, Пайрадан! Илки сен айдымыңы
сатдың, соң ынсабыңы сатдың, соң адам сатдың, соң эмириң
билен пириңи сатдың. Гел-гел Равының китабынам гола салдым
дийсене. Юрда ша болманыңам бир говы, ѐгса юрды сатардың
дейюс!
ЯТ АДАМ. Тагта чалышмадык китабы онсоң сен нәмә
чалышҗак?
ПАЙРАДАН. Гудрат гӛрҗек мунда гелсин хов. Җемагат муңа
бакың хов. Ынха Шәхрисламда ясалан шу гумсагат 50 йылың
ичинде 66 шаның чалышаныны гӛрди. Бу тарыхы байлыкдыр
хов. (Айдым сеси гелйәр. Сахна Ялкамыш багшы айдым айдып
гелйәр.)
ЯТ АДАМ. Гедай багшы гелйәр.
БАДЫМ ШЕЛ (Чете). Ялкамыш-ла бу! Вах, айдымдан гачып
йӛрмел-ә болдум. Юрдумдан авара яшмалы болдум. Айдым
айдып гелйәр, гачайын (Гачяр).
ПАЙРАДАН. Бу нә телбе, хей болуп баршың гурсун. Ӛзем гул
аларман-а, хәй сениң бир…
ГЕДАЙ БАГШЫ (Айдым айдяр).
Гуҗагымда овсун уран перзендим
Сачды ганым айралыгың нештери.
Еди ыклымда «Балам» дийип сермендим
Дией балам,
Ваей балам какга дией
Эчҗе дий,
Дией балам, бал дей сесиң эшдели.
Дүйше гирип отлар салдың җаныма:
Эмедекләп гелип мениң яныма.
Йитги ӛлүмден-де агыр паныда
Дией балам,
Ваей балам какга дией,
Эчҗе дий
Дией балам бал дей сесиң эшдели.
48
(Ялкамыш – Гедай багшы айдымы айдымыны тамамлаяр.
Ӛңки сахнадакы ики нӛкер бу гезек ики кши болуп гелйәр).
I – КИШИ. Пах-пах айдым бол-а. Пах-пах Худай сес-ә берип
билипдир. Йӛне арман пакыр түркменмиш-дә!
II – КИШИ. Түркменмиш? Худай ол пакыры түркмен эдер
ялы нәме гүнәси барка?
I – КИШИ. Гүнә тапандыр-да, түркмен эдендир-дә. Ханы
сени, мени эдәймәндир-ә. Худай гарган хайваныны мӛҗек,
гарган ынсаныны түркмен эдип икисине-де, хернә гүнүңиз илиң
үстүнден болсун дийипдир. Булар чӛрегини кесекиң үстүнден
иййәр. (Бадым шел гирйәр.)
II – КИШИ. Онда, Худай түркменлере гаргаман,
гоңшуларына гаргапдыр-да.
I – КИШИ. Бу келлекесерлериң юрдундан гечйәнчәң элли ѐла
пач алярлар. «Яңыҗа пыланы ханыңыза пач тӛледим дийсең,
Пәхей Бокбӛвен, пыланы хан диййәниң, хан дәл-де, ит уруп,
еринде ятып йӛрендир» диййәрлер.
ЯТ АДАМ. Ери Худай шейле аҗайып адамы гедай эдип, кими
бай эдйәр дийсене. (Бадым гелйәр.)
ПАЙРАДАН. А-хав, чӛпүр, гелмишегиң аркасыны аляң вели,
бу гедай атаң дагы-ха дәлдир. (Гҥлҥшйәрлер. Ялкамыша.) Бә,
Гедай багшы диййәнлери асыл сен экениң-ов, Ялкамыш!
ЯЛКАМЫШ. Хава, Гедай багшы мен болмалы. Йӛне саңа
ким диймели? Адам сатямың?
ПАЙРАДАН. Сен мениң гӛвнүме дегме, Ялкамыш! Мен адам
сатамок, мен гул сатян. Гул! Сен адам сатмагы нә билйәң.
(Якасыны ачяр.) Ине, адам сатянлардан яңа ичим-багрым гара
кӛйүк. Серет, дашынданам гӛрнүп дур. Адам сатянлар мени
кӛшкден ковдурдылар. Абрайымы аяк астына атдылар. Адам
сатянлар, билйәмиң, олар дирикәң ӛлдүрйәрлер.
ЯЛКАМЫШ. Сен онда нәме эдйәң?
ПАЙРАДАН. Мен гул сатян, булары маңлайындакы язгыдына
табшырян. Мен булары ӛлдүремок, мен булары яшайша уградян.
БАДЫМ ШЕЛ. Ӛзем гулларыны йүрекден говы гӛрйәр.
Бахасыны бир сорап гӛр.
49
ПАЙРАДАН. Нәме, гул сатмак боланокмы?
ЯЛКАМЫШ. Эмириңи-де яшайша уградяңмы?
ПАЙРАДАН (Ят адама). Хав доган айтдым герек. Ынха
Гедай багшам муны танаяр. Бу киши бизиң Эмиримиз дийдим-ә,
чындыр гӛрсең.
ЯЛКАМЫШ. Сен муңа сежде-де эдипдиң.
ПАЙРАДАН (Ят адама). Эшитдиң герек? Мен мунуң аягына
йыкылып сежде-де эдипдим. Сен болса ынанмадык боляң.
БАДЫМ ШЕЛ. Мунуң аякларынам овкалап берипдиң.
ЯЛКАМЫШ. Ынха сен инди хакыкы ӛзүң болупсың. Сен
кӛшкде айдым сатып, гаты хорланыпдың. Сатылян айдым арзан
боляр. Кесбиңден берекет тап!
ПАЙРАДАН. Гедай угра шундан, ѐгсам гул эдәгеде
Берберистандан чыкарарын.
ЯЛКАМЫШ. Хезрети эмирилмӛмин, ничик, дурмуш диңе
кӛшкден ыбарат дәлдтр. Шейле дәлми, Эгсил пир!
М.ИБН.КҤШАТ. Ялкамыш, рехим эт, диләп ал мени.
ЯЛКАМЫШ. Сиз гаты кән ган дӛкдүңиз, сизи халкың
гаргышы тутды. Түйс ӛзүңизе мынасып ере дүшүпсиңиз! Сат
дүнйәни, Пайрадан!
ПАЙРАДАН. Гүмүңи чек гедай, мен сениң ганыңы ичерин!
ЯТ АДАМ (Пайрадана). Тәҗир, сесиңи кес!
ПАЙРАДАН. Сесими кесҗег-ә дәл!
ЯТ АДАМ (Якасындан тутяр). Кесмесең сесиңи согруп
алаярын. (Ялкамыша.) Атам, бир айдым айдып бер. Атам, хайыш
эдйәрин.
БАДЫМ ШЕЛ (Чете) Бу мәхелләң йүреги дашданмыка?
Нәдип булар Ялкамышың дагы айдым сазыны дәлиремән диңләп
билйәркәлер? Гачайын! (Гачяр.)
ПАЙРАДАН. Хей, телбе, хей тентек, дур энтек! (Аягыны
табырдадып гҥлйәр). Дур етдим. (Чете). шулары сатаймага түйс
җүпүне дүшҗек киши!
ЯЛКАМЫШ (Айдым айдяр).
Мен бир илде түтҗар байдым,
җыда дүшдүм барыдан,
Гел-гелей җаным балам, баламга огшатдым сени.
Шелпе дегсе эндирәп перят чыкар тарымдан,
50
Гел-гелей җаным балам, баламга огшатдым сени.
Ят иллерде гедай гездим, сенсиз яшап билмедим,
Ят иллер, яман иллер ялңардыпдыр диллериң.
Аталар ӛлер шонда огул унутса миллетин,
Гел-гелей җаным балам, баламга огшатдым сени…
ЯТ АДАМ. Етим оглан айдым-саз диңлесе эҗесиниң хүвдүси
ядына дүшүп аглармыш. Мен етимем дәл, ярым гӛвүнем. Эмма
багшы, сизиң сесиңизи эшидип, багрым пара-пара болуп баряр.
Гӛвнүме болмаса, мен ӛңем сизиң айдым-сазыңызы диңлән ялы
болуп дурун. Гӛвнүме болмаса мен ӛңем бир гезек башга бир
ерде дүнйә инен ялы болуп дурун. Дүйш-дил ялы. Сиз кесеки,
гелмишек, айдым-сазыңыз болса дүйбүнден терсине. Сизиң
сазыңызы диңләнимде Аллатагалланың саз билен гурсагыма
салан йүреги гӛврәмден чыкып нирелередир бир ере учуп гидеси
гелйәр. Сизиң сазыңызы диңләнимде мен ӛзүми башга бир
дүнйәде галан ялы, ят адамларың арасында галан ялы дуйярын.
Вей, вей, атам сиз нәме аглаяңыз?
ЯЛКАМЫШ. Гаты гӛрме оглум, мен чалы багышла, гел сен
дутарың сапындан дишле, белкем, шонда сениң паралаян
дуйгуларың айыл-сайыл болар. Гелшиксизем болса шейт, оглум.
(Ол дутарың сапындан дишлейәр. Багшы чаляр.) Нәдйәр, зат
ядыңа дүшенокмы? (Бадым шел гелйәр. Ханҗарының сапындан
тутуп.)
ЯТ АДАМ. Ӛңем шейле сазы диңлән ялы болуп дурун.
ЯЛКАМЫШ. Диңләнсиң оглум, гаты кән диңләнсиң.
ПАЙРАДАН. Хав, Гедай багшы, би сен айдым айтмасына
айдяң-да, үйшен пуллары алаңок-ла!
ЯЛКАМЫШ. Гедая пул нәмә герек.
БАДЫМ ШЕЛ (Чете). Ол бичәре пулы нәм этсин? Ол
дүнйәден оглуны гӛзлейәр-ә. Ялкамыш, Ялкамыш, сени бу гүне
дүшүрен мениң ахымдыр. Сен мени нә гүне салдың. Бейним
доңан ялы шакырдап дур. Ах гутарды-ла! Диңе инди Пайраданы
ӛлдүрип ичими совадаймак галды. Соң болса сен мени саз чалып
саз ялы шол аҗайып дүнйә уградарсың. Мен ол дүнйәде багтлы
боларын. Сениң гүнәңи диңе шонда гечйән. Эгер саз чалмакдан
51
боюн гачырсаң вели, Пайраданың ызы билен о дүнйә гитмели
борсуң.
ЯТ АДАМ. Атам, догруданам, сениң ӛңүңе пул бары окланяр.
Ялын ялы гызыл, гӛк пуллар үйшмек боляр. Сен олара габагыңам
галдырман, диңе дүшнүксиз дилде айдып багры гирян аглаяң.
Дашыңа миллет барыны үйшүрип перишан айдымларыңы айдяңда, башга ерлере рована боляң, пуллар болса сениң йүрек
янгыныңдан галан от ялы кӛрәп галяр. Сен пулы алман җахандан
нәме агтаряң, атам?
ПАЙРАДАН. Ичалыдыр, ол, мен олара белетдирин!
ЯТ АДАМ. Атам, сен сазыңы бирсалым гой-да маңа дердиңи
айт, мен саңа Таңрыдан соңкы кишиниң битирип билҗек
хызматыны битирип берейин.
ЯЛКАМЫШ (Сазыны гоюп). Битирип билмерсиң.
ЯТ АДАМ. Асмандан ант ичйән.
ЯЛКАМЫШ. Сен маңа атаңы бер, ӛз эллерим билен богуп
ӛлдүрейин.
ПАЙРАДАН. Бу кӛпей оглуна ягшылык этсең ана алҗак
алмытың.
ЯТ АДАМ. Оюн этмесене атам!
ЯЛКАМЫШ. Мениң ойнум дәл. Гой, атаң гелсин!
ПАЙРАДАН. Бар атаңы гетирип бер, богуп бир хезиллер
этсин.
ЯЛКАМЫШ. Ӛз ишиң билен бол хайван! Миллет, сиз бу
чӛпүр дийип дуран кишиңизи танаңзок.
ПАЙРАДАН. Сен онда танаяның үчин атасыны ӛлдүрҗек-дә,
ярамаз сӛвда дәл.
ЯЛКАМЫШ. Биринҗиден-ә, бу киши сизиң патышаңыз…
Сыпыр, оглум, сакгал-муртуңы сыпыр. Мен сениң кӛшгүңде үч
гүн айдым айдып бердим, мениң айдымымдан мәхриң ганмады.
Галан ӛмрүме мен сени шол айдымлар билен душурайын. Сыпыр
сакгал-муртуңы. (Ӛзи ят адамың сакгал-муртуны сыпыряр.)
ПАЙРАДАН. (Ят адама). Шахым, келләми ӛзүңиз алҗакмы,
я ӛзүм элтип берейинми!? (Аягына йыкыляр.)
ЯЛКАМЫШ. Оглум, сен шу гүн икинҗи гезек геймиңи, йүзкешбиңи үйтгедип, мениң айдым-сазымы диңлейәң. Догрумы?
ЯТ АДАМ. Догры.
52
ЯЛКАМЫШ. Икинҗиденем, сен мениң оглум болмалы.
ЯТ АДАМ. Нәме? Мениң атам шу юрдуң шасыды. Ол пакыр
биреййәм ӛлди.
ЯЛКАМЫШ. Ол сениң аталыгың, мениң болса душманым
болса герек.
ЯТ АДАМ. Ӛте гечйән болайма, атам!
ПАЙРАДАН. Ӛлдүрт оны, шахым, гӛр кӛпей оглы түркмени,
гедай бир халкың шасына ата болҗак болуп дур. Ӛлдүрт хан ага,
оны!
ЯЛКАМЫШ. Хава, сен мениң оглум. Сӛзүме ынанмасаң
сенде мениң нышанларым болмалы. Ики пилчәң арасында
уллакан мең, чеп чаталбаң ич йүзүнде чай дӛкүлип янан ери.
ПАЙРАДАН. Ӛлдүрт оны! Терс окан би. Мен оңа белетдирин.
Терсокан би!
ЯТ АДАМ (Гыңыр). Терс окан? Айдянлар-а дүрс!
ЯЛКАМЫШ. Ов, миллет 20 йыл мундан овал мениң оглумы
олҗа эдип, аялымы ӛлдүрип, башыма кыямат гопдурдылар. Бүтин
дӛвлетими харч эдип, гылыч сырып ил-улуслары, юртлары,
шалыклары айланып чыкдым. Тапмадым. Шондан соң дутарымы
алып, юрдумдан, ил-гүнүмден айрылып сергезданчылык эдип
йӛршүм. Мениң дилиме дүшүнмедик иллер маңа «Гедай багшы»
лакамыны гойдулар. Гедай гездим. Шүкүр, ахыры оглумың
дидарына гӛзүм дүшди.
БАДЫМ ШЕЛ. Бә, оглуңы тапайдыңмы?
ЯЛКАМЫШ. Оглумы дутар тапды, дутары оглум. Оглум, ят
дил сениң зыбаныңдан эне дилиңи сүпүрип айырса-да, даш
кешбиңи, геймиңи,
миллетиңи үйтгетседе сениң йүрегиң
үйтгемән галыпдыр. Мениң сазым сениң дамарларыңдакы ганың
доңуны чӛзди. Сенде түркмен йүреги бар, оглум. Гидели. Кенган
шалыгы, гой, ӛзгә галсын! Оглум, сен энтек түркмен болмагың
нәхили багтдыгыны билеңок! Сен энтек мәхрибан ватаның
ховасындан дем алмагың нәмедигини билеңок! Саңа гарашып
ятан мәхрибан эҗеңиң мазары хем йитип гидендир. Сен энтек
йитип гиден мазарың башында багрыңы паралап агламагың
нәмедигини билеңок.
ЯТ АДАМ. Кака…
БАДЫМ ШЕЛ. Той тут шахым!
53
ЯТ АДАМ. Чал атам, бу сазы ӛз сазым дийибем бир диңләйин,
бу саз бир затлар дийип багрымы паралап гыгырярды. Мениң
йүрегим гыйылса-да, манысына дүшүнмәндим. Инди мен оңа
(йылгырып) дүшүнсем герек, себәби мен инди түркмен ахыры.
ЯЛКАМЫШ. Сен инди кесеки дәл, сен инди бу сазлара
кемсиз дүшүнерсиң. Бу сазлар сени ата ватана чагыряр. Йӛне
оглум бир зада ятдан чыкды. (Ят адам Гедай багшыны
гуҗаклаяр.) Берекелла! Йӛне ене бир зат ятдан чыкды.
ЯТ АДАМ. Хей, гуллары бошадың, ерине тәҗирлери
гандаллаң-да зындана атың. Олар бизе пәсгел берйәр.
ЯЛКАМЫШ. Ине муның болды оглум! Гидели оглум!
ЯТ АДАМ. (Йылгырып) Шалык нәме?
ЯЛКАМЫШ. Мен оглумы шалыкда йитирип билмерин.
Гидели, түркмен илинде әхли киши хан.
ЯТ АДАМ. Илки той, соңра несип болса юрдумыза аман саг