Gedaý bagşy - 2

гейимдедир, мегер башга диндедирем.
ЯЛКАМЫШ. Юртдан йылда нәче чага огурланяр, ӛзем меңки
ялы яңы дил битен я яңы битиберенҗе. Бизиң душманларымыз
шол чагалардан
гарадан гайтмаз сӛвешиҗи етишдирип ӛз
юрдумызы таладярлар. Онсоң оңа нәдип чыдарсың?
ПАЙРАДАН. Инди бизиң перзентлеримизи хич кес огурлап
билмез.
ЯЛКАМЫШ. Ай хава-ла, сопы чагасыны огурлап, оларың
ӛвлүйәси мүҗевүрсиз дуран дәлдир-ле.
М.ИБН.КҤШАТ. Сен дүнйә җанагырлы серетме, багшы.
Багшычылыгыңы эт. Пайрадан биле Худаның хошуна геләйҗек
айдымлары айт. Ханы Пайрадан айт бакалы.
ПАЙРАДАН. Аҗап болгай:
Аршдан күрсе сары гелен
Әлеме шугла салан,
Диниң гылыҗын чалан
Я Мухаммет, я Алы!
ПАЙРАДАН. Бизи ярадан Худай, бизе умматым диен
пыгаммер, бизи капырларданам халас эден Хезрети Алы. Ери
онсоң шолар хакында айдым айтман ким хакында айтҗак!?
М.ИБН.КҤШАТ. Ялкамыш багшы, эмирлик айдымың
душманы дәл. Ёк! Йӛне биз җемагатың рухуны пәк сакламага, о
дүньесини абат сакламага хемаят эдип билҗек айдымлары
айтдырмага борчлудырыс. Таңрының бенделери хер демде
Яраданыны ятлап дурмалыдыр. О дүньесини ятлап дурмалыдыр.
19
ЯЛКАМЫШ. Хезрети эмирилмӛмин, ненең шу аҗайып
дүньеде яшап йӛркәң теркидүнйәлик билен о дүнье хакда айдым
айдып болар.
ЭГСИЛ ПИР. Күпүр геплеме! Җеннет бу дүнйәден йүз эссе
гӛзелдир.
ЯЛКАМЫШ. Хей, Эгсил пир, адам Атаның екеҗе дилим
бугдай иени үчин ковлан җеннетине дүшәеңде-де би хоранлыгың
билен дессине ковларсың.
ЭГСИЛ ПИР. Хей, капыр, бизе дил етирдигиң, Таңра дил
етирдигиңдир.
М.ИБН.КҤШАТ. Багшы, ышкы айдымлары айдып халкы
аздырмагың гереги ѐк. Сизиң ол сӛйги диййәниңиз шейтаның
тослап тапаныдыр. Сӛйги зерарлы аклындан азашан адамлар
азмы эйсе. Дүшүн багшы, сӛйгә сезевар болан ӛзүни йитирйәр.
Бизе болса адамларың дири йитмеги герек дәл.
ЯЛКАМЫШ. Аклындан азашыбам, дири йитибем багтлы
болярлар-да. Хей, шу дуйгыны нәдип шейтана рова гӛрҗек. (Саз
чалып хиңленйәр.)
Җоша гелер дәли силлер
Бахару-язың ышгындан.
Хесерленер мавы кӛллер
Яшылбаш газың ышгындан.
Дүнйә айланар учмаха,
Йүрек айланар учмага.
Дӛвран дӛнер гучушмага
Гелинлең-гызың ышгындан.
Гызлаң аслы перидендир,
Үстүнде ләш серилендир.
Ынсана җан берилендир
Айдыму-сазың ышгындан.
М.ИБН.КҤШАТ. Сениң айдяның кәмил кишилер бабатда
догры. Эмма би хайванча ѐк махлуклар ышкы айдымлара хайван
20
ялы дүшүнйәрлер.
Айдалы, сен гӛзелиң
васпыны эдип,
Таңрының гудратының гүйчлидигини ныгтаҗак боляң, азгының
бири болса ол гӛзели нәдип эле салып болар дийип терс ѐла
дүшйәр. Ышгы айдымлар аял машгала үчин овлага «тиги-тиги»
дийлен ялыдыр.
ЯЛКАМЫШ. Тагсыр…
ПАЙРАДАН. Хезрети эмирилмӛмин дий!..
ЯЛКАМЫШ. Хезрети эмирилмӛмин. Шол кәмил дәл
кишилере кәмиллиги багшылар, шахырлар, даналар берип
билйәр. Олары махлук болмадан халас эдйәр. Аллатагалла
топракдан ынсаны ясап оңы җан берҗек болупдыр. Шонда йүрек:
«Мен бу совук җеседе гирҗекгә» дийипдир. Таңры шонда
дутарыны алып шейле бир аҗайып ышкы сазы чалыпдыр вели,
йүрек совук бедене нәдип гиренини хем дуйман галыпдыр.
Йүрек болмаса ынсан совук җесетдир, сӛйги болмаса йүрек совук
җесетдир!
М.ИБН.КҤШАТ. Таңрының гарган бендесини ынсан ялкап
билмез. Ынха, багшы, бәриңе серет. (Гызыл этенәни гӛгкезйәр.)
ЯЛКАМЫШ. Бе-хе, би солтан ялы-ла.
М.ИБН.КҤШАТ. Хава, солтан, шол. Шу сениң хер гиҗеки
ышгы айдымларыңдан соң бир гырнагының янына гирерди.
Мунуң янашан гырнакларының саныны Алладан башга билйән
ѐкдур. Бигүнә начарларың дӛкен гӛзяшына ким гүнәкәр? Диңе
шу отуран бетбагтмы?! (Солтаны гӛркезйәр.) Элбетде мен, сен…
ЭГСИЛ ПИР. Багшы кӛшгүң җарчысыдыр. Ол кӛшгүң
пикирини, ислегини иле етирмелидир. Кӛшк айдым айт дийсе,
айдым айдарсың, саз чал дийсе саз чаларсың!
ПАЙРАДАН. Башыңам аман болар.
ЯЛКАМЫШ. Маңа селле билен горалан келле герек дәл! Мен
айдымдан азан ясап билмерин.
ЭГСИЛ ПИР. Йӛне келләңи сомлап дурма, гӛр болгусыз
пикирлер сени нирә итерйәр?!
ПАЙРАДАН. Ёгса-да ол пикири башы билен айырмалы бор.
ЯЛКАМЫШ. Кӛпден бәри ишсиз отураныңыз бес-беллов,
җеллатлар…
М.ИБН.КҤШАТ. Эмирлигиң диени билен болсаң кӛшк сени
башына тәч эдер…
21
ПАЙРАДАН. Ёгса шол келләңден җыда дүшүрер.
ЯЛКАМЫШ. Тагсыр…
ЭГСИЛ ПИР. Хезрети эмирилмӛмин дий, арвах!
ЯЛКАМЫШ (Эгсил пире). Бар сениң диениң (Кҥшада) Мен
оглумдан, аялымдан, дӛвлетимден җыда дүшдүм. Инди мен
айдымларымдан айрылсам - мен нәме үчин яшайын? Нәмүчин?
Ӛлүме гарашып йӛрмек үчинми?
ЭГСИЛ ПИР. Сени несип болса ӛлүме гарашып йӛрмели
этмерис.
ПАЙРАДАН. Ругсат бериң хезрети эмирилмӛмин!
ЯЛКАМЫШ. Гӛрдүңизм тагсыр, сиз барыбир җеллатлардан
пирем ясап билмәнсиңиз, сопам!
М.ИБН.КҤШАТ. Аҗала кӛре-кӛр эл булама!
ПАЙРАДАН. Бир ругсат бериң, мен муңа шу эллерим билен
нәхили айдым айтмалыдыгыны гӛркезейин! (Богмага сынанып
топуляр. Кҥшадың гаршы чыкмаяныны гӛрҥп Эгсил пирем
топуляр. Икиси онуң дашыны габаярлар. Эмма Ялкамыш гаты
аркайын.)
ЯЛКАМЫШ. Тагсыр, сен тагты эелеҗек болуп кӛп зады
унудан борлы: Ашык Ахмедиң зар-зар агланда дутарың ширин
сесине дурналарың гонушыны, Бабагаммарың хасратлы
сазларына чыдаман дүлдүлиң отдан галышыны унудан борлы.
Хайвану-ынсан аҗайып саз чаланда ӛзи билен ӛзи болмаяр. Ынха,
серет би Худая йыкыланларың мени парча-парча этмәге тайяр,
эмма… Билип гой, ынсан йүреги диңе айдым-саза табындыр.
(Айдым айдяр.)
Сазча болмаз гудрат-да, сазча болмаз җады-да,
Айдым-саздан айрылса ясханда бор паны-да.
Эрк эдер мен саз биле ынсың-җынсың җанына
Ӛзүң маңа медет бер, я пирим БАБАГАММАР!
Гүни сӛндүре билмез, гүне гарган келпесе,
Бадым сындара билмез шалар перман кылса-да,
Җанымны ала билмез хут Эзрайыл гелсе-де
Сазым маңа медет бер, я пирим БАБАГАММАР!
Җанымны ала билмез хут Эзрайыл гелсе-де
Сазым маңа медет бер, я пирим БАБАГАММАР!
22
(Хеммеси доңуп галяр, Ялкамыш чыкып гидйәр.)
М.ИБН.КҤШАТ. Хәй, эрнисувлулар! Говадаклашан болуп, үч
гүн селле орандым дийип болдуңыз мениң башыма улама!
Гӛзүңдәки ганың ызы йитмәнкә, кәриңизи унудып… Бизден сизе
пент болсун: галтаманы ярагына етирмән, дананы геплетмән,
багшыны дутарына етирмән алаймасаңыз, соң алдырмаз. Хәй!!!
ЭГСИЛ ПИР. Шейтан оңа әхли җадысыны берипдир. Оң
аркасында шейтан бар.
М.ИБН.КҤШАТ. Сизиң аркаңызда Худай бар ялягсылар!
ПАЙРАДАН. Кыблайы әлемим, шу эллерим билен онуң
богазыны оварын. (Чете) Ялягсылар диен боляра.
ЭГСИЛ ПИР. Мен шу эллерим билен сизе равыларың әхли
язан диванларыны гетирип берерин… (Чете) Ял ягсыны гӛзүне
гӛркезерин энтек.
ПАЙРАДАН. Мениң шу эллерим арап лабызлы ширин
сазлары чалар. (Чете) Гечи сакгал дейюс!
ЭГСИЛ ПИР. (Кҥшада) Шу эллерим сизи әхли бела-бетерден
пеналар. (Чете) Тагты агдарып алдыңмы – агдарылып гитмелем
борсуң. Эрнисувлулар диен боляр-а.
М.ИБН.КҤШАТ. Сизден тамамам шейледир. (Гидйәр)
ИКИСИ (Бирден). Тамаңы тамам эдерис, несип боса…
ЭГСИЛ ПИР. Нәме дийдиң?
ПАЙРАДАН. Хич зат! Сен нәме дийдиң?
ЭГСИЛ ПИР. Менем хич зат диймедим ӛйдйән. (Пауза,
сопулар ышарат эдйәрлер.) Дийсе-диймесе Эмирде оюн кән-ов,
ханха, Равың-а, ӛз аягы билен ӛзи гелйәр.
ПАЙРАДАН. Онуң гайры чыкалгасы ѐк. Оңа пул герек.
Сизден сораса диванларыңы сат дийиң, менден сораса Ялкамыша
дерманҗагаз ичир диерин. Эмириң ислеги шейле.
ЭГСИЛ ПИР. Бәә-х-ә, сен Эмире менденем якын болупсыңов.
ПАЙРАДАН. Юваш. Бу меселә гараланда сиз ѐкдуңыз. (Равы
гелйәр. Чете.) Ол сениң аклыңы юкарак гӛрйәр.
РАВЫ. Әхем-үхүм. Салавмалейким.
ЭГСИЛ ПИР. Валейким эссалам. Гелиң, гечиң, Равы!
23
РАВЫ. Гечип отыр ялы ягдай ѐк, сизиң хузурыңыза гелдик.
Арзымыз бар.
ЭГСИЛ ПИР. Алла хемаят этсин. Айдып отурың.
РАВЫ. Ай, нәме… Дӛвлетиңиз ырылмасын Эгсил пир бизиң
ялңыз гызымыз барды. Шол гырнак базарына дүшди.
ПАЙРАДАН. Хапа болмаң. Хезрети Алы ялы кишилерем
дүшендир ол базара.
ЭГСИЛ ПИР. Ол нәхили гырнак базарына дүшйәр?
РАВЫ. Чепбекей тәҗире бергимиз барды. Шоны үзүп
билмедик вагты билен, онсоң ол шу гүн адамлары билен гелдиде, бүргүт пенҗелән ялы эдип гидиберди гызымызы. Вах, бичәре
отыр гырнак базарында.
ЭГСИЛ ПИР. Гоюң, гоюң! Хапа болмаң Хезрети
эмирилмӛминиң янына аглап гелен гүлүп гидйәр.
ПАЙРАДАН. Равыларың, шахырларың тәлейи шейлерәкдир,
себәп диенде сиз Худай билен баш далашдыряңыз.
ЭГСИЛ ПИР. Тәҗир сизден алгыдар. Алгыдары үзмели, би
мениң, онуң чыкаран кануны дәл, шеригатың кануны.
РАВЫ. Эгсил пир, гайрат эдиң, маңа шол бичәре начары
сатын алар ялы пулҗагаз бериң. Басым үзерин.
ЭГСИЛ ПИР. Герегиң пул болсун. Сен маңа әхли язан
диванларыңы гетирип бер, мен саңа бәш саны гырнагың
бахасыны берейин.
РАВЫ. Ери, сен диванлары нәм этҗек, окап билмесең, язып
билмесең…
ЭГСИЛ ПИР. Яссык эдинҗек.
РАВЫ. Эгсил пир, олар мениң гиҗе яссыгым, эмма…
ЭГСИЛ ПИР. Онда менден саңа җиннек пейда ѐк.
Мен бир җӛвхер гылычдым, послап гитдим нейләйин.
Мен галкандым, дүшдүшлер менде баглады кереп.
(Гидйәр)
РАВЫ. Эй, Худай!.. (Пауза) Пайрадан җан, иним, мениң
башга барара гапым ѐк. Ӛзүң билйәң элхенч уруш болды, халк
тозды. Дилег эдип барара ӛй ѐк. Сен мениң юмшумы битир.
Гайрат эт.
ПАЙРАДАН. Мен гайрат эдейин, йӛне мениңем бир кичиҗик
юмушым бар.
24
РАВЫ. Айт, Пайрадан, бизден битҗек болса… Йӛне бизиң
нәме юмуш битирип билҗегимизи билемок.
ПАЙРАДАН. Сиз битирип билйәңиз Равы. Менем сиз ялы
Худаның бир гарган бендеси.
РАВЫ. Ол нәхили, сен Таңрының гарган бендеси боляң?
ПАЙРАДАН. Равы, сен үстүне аял алнан аялы гӛрүпмидиң?
Тамдыр ялы янып дурандыр. Әри соңкы алынҗасыны сӛер, байры
аял болса хем сӛйүлмегини истәр, хем соңкы аялың үстүнден
байрылык сатманы. Йӛне терсине болар. Шонуң үчин ол әриниде, гүнүсини-де, дүнйәниде ѐк этмәге тайындыр. Ёк, оны
әрсизлик дәл-де, кемсидилме хорлаяндыр.
РАВЫ. Дүшүнйән дәлдирин.
ПАЙРАДАН. Дүшүнмесең,
мен шу илиң билбилидим,
зыбаныдым. Дӛремән гечен Ялкамыш багшы дӛреди-де, ил мени
унутды, терк этди. Мен хич киме герек дәл. Бахам гара кӛпүк.
Нәме мен
Ялкамышча айтмаяным үчин ӛләймелими? Хә?
Нәмүчин ӛңки алан эшретлериниң хатырасына кимдир бири
«Багшы» дийип яныма геләенок. Вах, би ил диениң хелей ялы
экени, ким әрлик этсе шоңкы.
РАВЫ. Хә дүшнүкли, дүшнүкли.
ПАЙРАДАН. Дүшнүкли болса, ынха тылла, ынха Ялкамыш,
ынха онуң эми!
РАВЫ. Ёк, ѐк мен оңа каст эдип билмен. Ёк, ѐк мен Худаның
бир бендесиниң нәхак ганына галып билмен.
ПАЙРАДАН. Ол Худаның бендеси дәл. Хут яңыҗа шу ерде
«Худай ѐк» дийип гитди.
РАВЫ. Гой, онда онуң билен Худай хаклашсын.
ПАЙРАДАН. Тылла ерден сүпүрилип алынмаяр, онсоңам ол
Худайсыза хыянат эдениң билен не Таңрының ӛңүнде гүнә
галяң, не бендесиниң. Хезрети эмирилмӛмин болса сени
ассырынлык билен сылаглар.
РАВЫ. Ёк, сылагам герек дәл, серпаям.
ПАЙРАДАН. Равы, гитмәнкәң пикирленсең-ә говы борды.
Ялңыз перзендиниң ыкбалы сениң ӛз элиңде.
РАВЫ. Сенденем бир багшы болармы, сен вагшы, сен
ганхор, сен ганоҗак (Саханада Пайраданың ялңыз ӛзи. Ол элхенч
гҥлйәр. Гҥлкҥден эсли вагт яң яңланяр.)
25
ПАЙРАДАН. Хей, эшидйәңизми, Быдым шели гетириң!
(Бадымы гетирйәрлер.) Быдым бег, саңа бирнәче совалым бар.
РАВЫ. Билбилим, калбыңа кереп баглатма. Хасрат диениң
батгадыр. Бир ӛзүңи бердигиң дартар гидер, дартар гидер.
ЯЛКАМЫШ. Атам, сен маңа растыңы дий! Таңры бармы,
атам! Сен дана ахыры атам. Эгер таңры бар болса ол ненең ахыэфгана дӛз гелйәр?
Нәмүчин ол ӛз ярадан бенделерине
делалатыны дегирмейәр? Ол нәмүчин ӛз ярадан бенделерини
етим гойдука, атам. Мен яңы кӛшкде эмирине-де бирибарына-да
дил етирдим. Гой шол таңры бар болса шу демде мениң җанымы
алсын. Мен ӛлүп баряркам, онуң барлыгына ынанып, аркайын
ӛлейин.
РАВЫ. Яшайыш нәче кынчылыга сезевар болса, Таңры
шонча-да леззет аляр. Яшайыш – айдымдыр. Айдым болса
гамгын болдугыча леззетлидир.
ЯЛКАМЫШ. Диймек,
дүнйә шу гидишине гидип
отурмалыда!
РАВЫ. Хава, Розы машгара чен.
ЯЛКАМЫШ. Розы-машгар-а болмаз атам.
Ким-кимиң
ганхоры, ким-кимиң хунхоры, ким-кимиң зынахоры. Хей онсоң
нәдип булары бирек-биреги билен душурып болар? Нухуң
тупаны тураймазмы? Ёк, ѐк. Җуда пайхас билен гурулан бу
дүнйәдәки эдилен ишлериң әхлиси самсыклык. Атам! Атам!
(Дутарыны алып саза башлаяр.) Ынха мен «балам-балам»
дийип, сазымы чалып башласам ил бенде аглап башлаяр. Ким
баласындан җыда дүшен, кимиң ӛзи балака эне-атасындан җыда
дүшен. (Саз чаляр.)
РАВЫ. (Хиңленйәр.) Балам, балам ялңыз балам!
Арш астына сыгмаз налам.
Гарлар ягар гам-гуссамдан
Гӛзяшымдан ягар баран!
ЯЛКАМЫШ. Атам, сен аглаярмың?
РАВЫ. (Аҗы йылгыряр) Агламок!
Маңа рехим эдип,
гӛзлеримден яш чыкмаз ялы этдилер, нем сызмаз ялы этдилер.
ЯЛКАМЫШ. Нәм болды саңа атам? Сениң гүлкиң
аңырсында агы ятыр-ла!
26
РАВЫ. Дүньеде хемише эҗиз тарапыңдан гелйәрлер. Эҗиз
еримден гелдилер… Ӛмрүни ил үчин багш эден багшылар,
даналар, шахырлар, равылар, сердарлар – олар ил ялы адам
дәлдирлер! Раст ил үчин ӛмрүңи орта гойдуңмы - ӛзүңи
унутмалыдыр. Сениң, мениң
ялңышым – биз хем-ә багшы
болҗак болдук, равы болҗак болдук. Хем ил ялы яшаҗак
болдук. Ынха шонуң үчрибем, сени оглуңдан, мени гызымдан
айырдылар.
ЯЛКАМЫШ. Ол нәхили айырдылар?
РАВЫ. Чебекей тәҗире бергим барды. Орага ченли гараш
дийдим – этмеди. Зор билен гызымы алды-да гырнак барына
салды. Анха ягдая огул шейле!
ЯЛКАМЫШ. Харамзада тәҗир! Бессир. Биз зейренип
дүнйәни дүзетҗек болярыс. Эгри гылыҗа даянмак герек – ынха
шонда дүнйә оклав ялы гӛнелер! Мен оҗагаз тәҗириң ичегесини
бойнуна чоларын.
РАВЫ. Саклан! Геп тәҗирде дә!
ЯЛКАМЫШ. Геп кимде онда?
РАВЫ. Геп гечисакал эмирде! Гаты кӛпбилмиш дейюс. Ол
мениң эҗиз еримден гелип диванларымы ӛзүне алҗак болды. Оңа
эмирлигем аз, үстесине Равы хем болҗак!
ЯЛКАМЫШ. Бир баша бир ӛлүм! Айрыл атам!
РАВЫ. Саклан!
ЯЛКАМЫШ. Айрыл атам! Түркмен машгаласы базара гырнак
болуп дүшерде, хей сакланып бормы!? Айрыл!
РАВЫ. Чебекей тәҗири ӛлдүрениң билен гыз ызына гелмез!
Эмире мениң диванларым герек! Дүшүндиңми?
ЯЛКАМЫШ. Ёк болмаз! Мен энтек карза гечйән, диен
бахасына сатын аларыс.
РАВЫ. Тагапыл эт! Элти эҗең эййәм әхли диванларымы бир
халта эдип әкитди кӛшге. Эне-дә…
ЯЛКАМЫШ. Ханы онсоң айт-да атам, ят хайсы якын хайсы?
Мени оглумдан ятлар айырды, сени гызыңдан якынлар. Ери
онсоң буларың хеммесини гылычдан гечирәймелими?! Атам,
адам-адама душман, атам! (Бадым гелйәр.)
27
БАДЫМ ШЕЛ. (Гӛрҥнмән.) Адам-адама душман! Мен пакыр
адам-адама достдур ӛйдердим. Шейле болҗак болса чыда,
Ялкамыш хан!
РАВЫ. Адам-адама душман дәлдир, эмма ки арада шейтан
кән. Кимиң калбында шейтан болса, байдыр, бегдир. Кимиң
калбында ынсап болса пукарадыр.
ЯЛКАМЫШ. Ибн Күша-да тутуш шейтан болса герек.
Солтаның адындан эденини эдип, гӛргүлини нә гүне дүшүрди
харамзада! Индем Алланың адындан геплейәр, хей, Алла! Бар
болсаң хүшгәр болавери шол гечисакал ӛвладыңдан!
РАВЫ, Огул, мен инери җыкырдан чыкарайын, несип
эденинден бир кәсе небиз ичели. (Гидйәр.)
БАДЫМ ШЕЛ (Чыкяр.) Адам-адама душман! Тур, ериңден.
Атыш герекми – тутуш! (Ялкамыш кҥйзедәки небзи чайкап әвмән
отыр.)
ЯЛКАМЫШ. Гел, геч Бадым бег, сачак башына.
БАДЫМ ШЕЛ. Сениң биле бир дүньеде яшасым геленок, сен
бир сачагың гүррүңини эдйәң. Чык орта, ѐгсада келләңи аларын.
ЯЛКАМЫШ. Хей Бадым бег, галан задымыза талатдык, сенем
герегиңи алып гит.
БАДЫМ ШЕЛ.
Махлук, сен мени хасап эдеңок!
(Гылычлашып башлаярлар.)
ЯЛКАМЫШ. Бадым бег, мени гара гүйч билен еңип болмаз,
йӛне хәки хиле билен…
БАДЫМ ШЕЛ. Сен мениң рухумы лагшатдың, сүңңүми
чагшатдың, индем гүлйәңми! Ал, саңа! (Равы гелйәр.)
РАВЫ. Сакланың! Ялкамыш! Бадым бег!
БАДЫМ ШЕЛ. Гелме Равы. Ант ичдим, барыбир ӛлдүрин.
Иру-гич ӛлдирин. (Гылычлашярлар. Бадым аркан йыкыляр,
Ялкамыш дӛшҥне гылыч дирейәр.)
ЯЛКАМЫШ. Ганыма галарсың ӛйдүб-ә горкамок, йӛне мениң
гүнәми геч. (Айрылып сачак башына йӛнелйәр. Бадым агылы сес
билен гӛге йҥзҥн тутяр.)
БАДЫМ ШЕЛ. Эй, Худай! Сен нәмүчин мени эҗиз эдип
яратдың! Сениң алныңда мениң гүнәм нәме? Мен ант ичдим
ахыры!
28
РАВЫ. (Кӛшешдирйәр.) Бадым, гой айып болар, сен эҗиз
дәлсиң, гой, Бадым.
ЯЛКАМЫШ. Мен саңа гүнәми геч диййән ахыры.
БАДЫМ. Мен саңа ант ичдим диййән ахыры.
РАВЫ. Бадым, кӛшеш, ынха бир пыяла небиз ичели
бакалы… (Небиз гуйяр) Отрурың…
БАДЫМ ШЕЛ. Тӛвелла герек дәл, мен ант ичдим…
ЯЛКАМЫШ. Дем салым тегапыл эт, мен шәхере гидип азовлак пул тапып гелейин.
БАДЫМ ШЕЛ. Хунуңы сатын алҗак болямың?.. Болмаз…
РАВЫ. Эй-вай… мениң йүрегим бир хили болуп барярла…
(Ялкамыш барып оны ятырлар, йҥзҥне сув чаляр, сув ичирйәр.
Бадым Ялкамышың кәсесине дерман атяр.)
ЯЛКАМЫШ. Атам…
РАВЫ. Гойберди. Эй-хо… йүрегим эҗизләпдир, ягы азалан
шем ялы лыплыплап дур. Хей, дүнье… Ярашың, гылыч
гемиршип йӛрениңизе дегйән дәлдир би яланчы!
ЯЛКАМЫШ. Мен онда гидип аз-овлак тылла-теңңе тапып
гелейин.
БАДЫМ ШЕЛ. Мен сени барыбир ӛлдүрин.
ЯЛКАМЫШ (Гҥлйәр.) Бег, мен сенден хун сатын алҗак
боламок, йӛне ынха гырнак базарында гандаллы начар отыр,
шоны азат этмели.
БАДЫМ ШЕЛ. Ким ол?
РАВЫ. Бизиң гызымыз.
БАДЫМ ШЕЛ. Хүйрбибими? Ынха, пул, ал Равы, маңа пул
нәмә герек.
ЯЛКАМЫШ. Мунча пул саңа ниреден дүшүп йӛр?
БАДЫМ ШЕЛ. Сениң келләң бахасы…
ЯЛКАМЫШ. Мен саңа келләми мугтуна берейин, бер булары
маңа, мен Хүйрбибини алып гелейин.
РАВЫ. Ханы небзи бир ичели. (Равы дерман атыланыны
дуюп Ялкамышың кәсесини чалт башына чекйәр, Бадым дуянок.
Оларам ичйәрлер.)
Гӛзлерими кӛвледилер, эседиң,
Оваламда гарак дәл-де, агы бар.
29
Ширин җаным терк эйлемиш җеседим,
Гурсагымда йүрек дәл-де, агы бар.
Пәк яшаҗык болдум хапа паныда.
Хайр иши, шер иши яздым бакыда.
Сан-сала ѐк акылдарда, данада
Илиң гӛзүн гапан хасу-амы бар.
Гӛзяша айланып чархы пелегин,
Таңры гӛкде булашдырды келебин.
Гӛзлерин гапдырып мунда гелениң
Эллериндесаңа гуйлан авы бар.
Ёкдур элхенч мушагатдан халкы ыш,
Таңры бенделерин гӛзден салмамыш.
Ил-улсуң билбили, огул, Ялкамыш,
Бу җаханда йүзүгара Равы бар.
ЯЛКАМЫШ. Хә диймән гелерин.
РАВЫ. Отур, саңа ики агыз пендим бар. Огул, ил тозды,
улус-или гатыра ӛврүп бир гүн бири мен солтандырын дийип
эйләк сүрди, эртеси мен шадырын дийип бейләк сүрди. Дагды
болан ил нирә гитҗегини билмән гыпҗын-гыпҗын болуп дур.
Шата чыдаманам тазыган мал ялы ят ерлере сиңип барярлар. Ят
ерлерде нәме олара багт гарашяндыр ӛйдйәрмиң? Ене шол йүк,
үстесине-де айрачылык. Сен улус-илиң агысыны диңле. Оларың
агысындан айдым яса. Сен айдым айт, сениң сесиңе босуп-барян
улус-иллериң үйшсүн. Гой сениң айдымың от болуп янсын. Гой
сениң
айдымың гараңкы дүнйәни ягтылтсын, гой сениң
айдымың совук дүнйәни йылатсын. Еди ыклымы айлан, хем
оглуңы агтар, хем тазыган халкыңы…
ЯЛКАМЫШ. Ил бендәң халыс йүрегинде сар галмандыр, багт
хакда айдым айтсаңам аглап отырлар.
РАВЫ. Гой, агласын! Пишик чагасының гӛзи мавлап-мавлап
ачыляндыр… Бар инди болса…
ЯЛКАМЫШ. Хә диймән гелерин. (Гидйәр.)
РАВЫ. Саңа онча тылланы ким берди, гӛниңден гел?
30
БАДЫМ ШЕЛ. Пайрадан берди.
РАВЫ. Сапа тәҗириң шол оглы саламам гысганып берйәр,
онсоң ол нәмүчин эчилди?
БАДЫМ ШЕЛ. Ялкамышың келлесиниң бахасы ол.
РАВЫ. Диймек. сени сатын алыпдырда ол.
БАДЫМ ШЕЛ. Ёк. Мен Ялкамыша пул үчин каст этмен. Ант
ичдим… Этнек Пайраданам аман гойман.
РАВЫ. Нәмүчин сен каст этмелимишиң?
БАДЫМ ШЕЛ. Ӛзүң гӛрдүң ахыры… Ери мен саза болмаян
экеним-дә, мени шейдәймек бормы? Саз ширван пердә баранда
мен хушумдан айрылып, зыяным тутуп дәлирәп уграян. Онсоң
мениң эрким сазың элинде. Нәче йыллардан бәри шол ики
харамзада мени дәлиредип леззет алдылар. Онсоң мен нәмүчин ар
алмайын.
РАВЫ. Леззети олар аланок, солтан алды. Дүшүн, сенем,
оларам солтаның элиндәки ойнавачлар. Сен-ә дәлирәп, оларам
дәлиредип Солтана леззет бердилер.
БАДЫМ ШЕЛ. Онда мениң душманым Солтан-да? Ёк, Равы,
мен душманымың кимдигини билйән.
РАВЫ. (Сеси боглуп уграяр.) Билеңок… Сен гӛзүңи гиңрәк ач,
пикирлен, дүнйә сениң чаклайшындан чылшырымлыдыр.
Ялкамышың гүнәсини геч, ол халкың йүрегиниң овазыдыр.
БАДЫМ ШЕЛ. Равы, сениң үчин җанымы бермәге тайын.
Мени айдым саздан гачып йӛрер ялы этдилер. Бир ерде дутар
тирңилдесе Эзрайылың сесинден гачан ялы гачян…
РАВЫ. Сениң нәзик йүрегиң бар, сен хакыкы ынсан. Дур
мениң гепими бӛлме, мениң уллакан вагтым ѐк. (Сес боглуп
уграяр.) Сениң ӛрән нәзик йүрегиң бар, бейле нәзик, ачык йүрек
билен гӛдек, вагшы, ѐвуз дүньеде саңа яшамак гаты кын дүшер.
(Сеси богуляр.) Сахна эли җесетли Ялкамыш гирйәр. Отуранлар
аңк-таңк болярлар.
ЯЛКАМЫШ. Агла, Равы, агла бедибагт, Равы, башыңа
кыямат гопды.
РАВЫ. Нәме сатыпдырлармы? (Сеси богуляр.)
ЯЛКАМЫШ. Агла Равы, Ялңыз гызың агысыны агла?
РАВЫ. Нәме болды оглум?
ЯЛКАМЫШ. Агла, Равы! Ялңыз перзендиңи ӛлдүрдилер.
31
РАВЫ. Ол нәхили ӛлдүрдилер?
ЯЛКАМЫШ. Бизиң базарда гул 30 тылла экен. Хашапурың
солтаны болса хер түркмен келлесине 40 тылла гоюпмыш.
Чепбекей тәҗир әхли гулларының, гырнакларының келлелерини
чапдырып… (Равы энтирекләп айланяр. Гыҗагың ӛрән гамгын
сеси эшидилйәр.)
РАВЫ. Мен…иң… гӛзлерим кӛрр… эм…ма… ган…ың
р…р…еңкини гӛ…р…рйән. (Сеси бҥтинлей богуляр, Равы
айдыма башлаяр Сеси чыканок диңе кәте бир лалыңкы ялы
җынссыз сеси эшидилйәр. Сессиз айдымың элхенч сазы яңланяр.
Ялкамыш җеседи эмай билен ерде гойяр).
(ПЕРДЕ)
4-НҖИ ГӨРНҮШ
Сахна алагараңкы. Ики адам Ялкамыш багшыны енчйәрлер.
Гох-галмагал. Биринҗи хем икинҗи сесиң эелери чет юрдуң
нӛкерлери – башдакы солтаның нӛкерлери, йӛне башга гейимде
хем гримде.
I – СЕС. Ур кӛпей оглуны.
II – СЕС. Тамдыра чалян голларыны бир омрайын, габрына
дикер ялы.
I – СЕС. Муны габырлап-гарымлап адам ялы ӛлдүрмекниетиң
бармы? Дүшекаш иесиң гелендир сениң.
ЯЛКАМЫШ. Илки нәмүчин уряныңызы бир дүшүндириң.
I – СЕС. Биринҗиден-ә, сен түркмен!
II – СЕС. Икинҗиден, сен айдым айдяң!
ЯЛКАМЫШ. Әл себәб-ә етик экен-ов! Эй-вах…Ӛлдүрйәңизхов.
I – СЕС. Пәхей, заңңар, дагы биз нәтҗек боляндыр ӛйдйәң?
II – СЕС. Ит ӛлдүрен ялы кын болд-ов би!
I – СЕС. Хыкыртмагына мүнсе-не.
ЯЛКАМЫШ. Багшы билен илчи ӛлдүрилйән дәлдир. Эй-вах!
32
II – СЕС. Түркмениң илчисем болмаз, багшысам, Түркмен
ӛлдүрсең ганы ѐк, диңе хунуны алярсың. (Җеллат гелйәр.)
ҖЕЛЛАТ. Сакланың! Нәме җелладың эли шел ачандыр
ӛйдйәңизми? Я мени
бир дӛвүм чӛрегимден кесҗек
боляңызмы?! Гүмүңизи чекиң!
I – СЕС. (чете) Эзрайылы ишсиз гоян нирден чыкды дийсене! Серпай ардурҗа гитди.
II – СЕС. Сизи бир дивана дийип азара гоюп дурмалы дийдикдә. (Икисем гидйәр. Сахна кем-кемден ягтыляр. Багшының
иңңилдиси юваш-ювашдан айдыма ӛврҥлйәр.)
ЯЛКАМЫШ. Ят иллер, вах дат иллер, зүрядымдан айрыла
Хер бир гүнүм яс иллер, перядымдан айрыла.
Түвелей дей чарп уруп гездим чархы-пелекде
Сазыма сыгмаз ахым, агым сыгмаз айдыма.
Бу җахана аглап гелип, аглап гиден җан балам,
Ӛлди энең, солды атаң гусса бирле гайгыда.
Я сени тапам балам, я-да йитер гидер мен,
Ялңыз мазарым галар, ялңыз галар сайрыда.
Ят иллер вах, дат иллер зүрядымдан айрыла
Хер бир гүнүм яс иллер, гӛзяш гарып айдыма…
(Җеллат чете чекилйәр, гӛзяшыны сҥпҥрйәр.)
ҖЕЛЛАТ. (Ичиден) Бе, айдымы ят илде диңлемели экен-ов!
Сүңңүмден гечип гитди. Сенде гудрат бар экен-ов! Эллерим
сандыраяр. Эй, Худай! Мениң эллерим сандыраяр! (Пауза) Ёк!
Ӛлдүрмели! Ӛлдүрмели! Гелҗегини йитирип болмаз. (Йҥзҥне
гара ӛртги чекйәр.) Ене-де екеҗе айдым айтдырайсам нәдеркә!
Йүрегим атыгсап, сом ыза болуп баряла. Бу нәме болдугыка!
(Ялкамыша)
Хей, ханы бир сазам чал. (Ялкамыш саз чаляр) Нәтмели? Хей
Эгсил, Эгсил, сен нире, Ялкамыш ялы ыкманда гынанма нире?
Ӛлдүрмели! Билйәрмиң, сен тагта бакан барярсың. Тагтың ѐлуна
33
маслыкдан, ширин җандан паяндаз дүшемелидигини унутма!
(Пауза) Эй Худай, мениң йүрегим яра ялы лорсулдап дур-ла.
(Пауза) Ёк, маңа шаның ынамындан гайры мӛхүм зат ѐкдур.
Түркменлерде гул болуп 15
йыл сергезданчылык чекдим
диенимде, ша шиндем мүңкүр ялы. Ӛлдүрмели. Хут шаның
янында! (Ялкамыш сазы соңлаяр.)
ҖЕЛЛАТ. Ӛңе дүш.
ЯЛКАМЫШ. Нирәк?
ҖЕЛЛАТ. Җеннете. (Гидйәрлер) Залың ичинде тәҗир пейда
боляр, ол Пайрадан болмалы, эмма танап боланок. Онуң ызында
зынҗырланан ярым ялаңач гуллар.
ТӘҖИР. (Гула) Дарсылдап йӛр-әйт кӛпей оглы! (Гамчылаяр)
Мунда гел хов гул алан,
Гел ногтлап берейин.
Аялыңы габансаң,
Ал, агталап берейин.
Хебеши гул менде бар,
Хинди гулы менде бар…
(Залда кимдир бирине хабар гатяр)
Ал, хов, доган, сен болаңсоң арзанҗак берейиң. Гапысында
гулы болмаса онданам бир киши бормы? Ал, хов, я гырнаҗык
герекми? Гырнак герекдирле. Гырнак киме герек дәл. Пах-пахпах, ики санак гырнагым бар, гӛрсең гыллыгыңы саклап билсең
адам болмадыгым. (Олар тиркешип сахна чыкярлар. Җеллат
билен тәҗир бир-бирини гӛрҥп сакланярлар. Җеллат ялкамышы
бир бурчда, тәҗир гуллары бейлеки бурчда гоюп бир-бирине
голайлашярлар).
ҖЕЛЛАТ. Ери – хов гул сатямың? (Гараняр)
ТӘҖИР. Гырнагам сатян (Гараняр) Яшаҗыгыны.
ҖЕЛЛАТ. Миллети нәме?
ТӘҖИР. Хей, доган, аял машгаланың миллетем, динем,
юрдам болмаз! Аяла диңе киши герек! (Җеллат тӛверегиниң
аркайындыгыны дуйяр.)
34
ҖЕЛЛАТ. (Ювашҗа). Ери нәме хабар? Дуюлман гидип
гелдиңми?
ТӘҖИР. Тӛвриңиз солтаны саңа салам гӛндерди. Йыгын
чекмеги болса яза гойды…
Мунда гел-хов гул алан,
Гел ногталап берейин.
ҖЕЛЛАТ. Саламы башыны ийсин. Түйс шу вагт чозмагың
вагты ахыры.
ТӘҖИР. Мен бирин-бирин айтдым, үч гүнде Кайсар шаның
кӛшгүни бащак юмруп болҗагыны айтдым.
ҖЕЛЛАТ. Пейдасыны билмез харамзада. Мен… (Гаты сес
билен, ховатырлы.) А-хов тәҗир, шу гулуңы нәче диййәң?
ТӘҖИР. Бәш гулуң бахасы…
ҖЕЛЛАТ. Мени дуйярларам, хамыма
саман дыкарлар.
Яңадан гитде чозмалы дий, юртда элхенч кеселчилик бар.
Шаның оглы сыркав, юрт билен иши ѐк. Түйс басып алаймалы
вагт дий… Ай, ѐк бы сандан галан гечисакгалыңа еке дирхемем
кӛп. (Җеллат Ялкамыша, тәҗирем гулуны ӛңҥне салып херси бир
тарапа гидйәр. Җеллат шаның кӛшгҥне Ялкамышы гетирйәр).
КАЙСАР ША. Эййәм үч адам гелип, хил бир зат тапан ялы
шугуллап гитди. Ине бүем онуң ӛзүни алып гелйәр.
ҖЕЛЛАТ. Шахым…
КАЙСАР ША (Гыгыряр). Сиз мени кимдир ӛйдәңиз. Бир
ыкманда гелди дийип әхлиңиз кӛшге эңашак! Ёк эдиң! Вессалам!
ЯЛКАМЫШ. Ӛлдүрмезден озал әхли адалатды шалар
бендиниң соңкы хайышыны битирйәндир, ша!
КАЙСАР ША (Ызына гаңырлып). Җеллат нәме хайышы
болса диңле-де, дессине ѐк эт!
ҖЕЛЛАТ. Лепбей, шахым!
ЯЛКАМЫШ. Бир пурсат тагапыл эдиң ша! (Ша сәгинйәр)
Гадым заманларда бир залым хан ялы бир сергезданы ӛлүме
хӛкүм эдипдир. Онсоң яңкы бичәре хана йүзленип: «Ханым,
бизиң иң соңкы хайышымызы битирип бизе бир пыяла сув
бериң» дийипдир. Хава-да мусулман кишилер хатда мал соянда
хем җанавара сув гӛркезип, соңра дамагына пычак гойярлар.
35
КАЙСАР ША. Бу хайвана сув гӛркезиң. (Җеллат сув
гетирйәр.)
ЯЛКАМЫШ. Хорматлы хан, сизиң ӛйүңизден мүбәрек
сувуңызы ичдик, инди несип эденден биз сизиң мыхманыңыз
болдук.
ҖЕЛЛАТ. Бир чемче ганымы багш эдиң. Мен муны
мыхманымызам болса ӛлдүрейин…
КАЙСАР ША. Ёк, мусулман мыхманың битиниң бурнуны
ганатян дәлдир. Инди сен, илки билен шуны ӛлдүрмән, енҗен ики
нӛкери айпалтадан гечир, соң болса ӛзүңи дардан асага-да
«шӛхратлы» ӛмрүңи тамамла! Перманы ерине етир!
ҖЕЛЛАТ. Лепбей, шахым. (Гидйәр.)
КАЙСАР ША. Гӛрйәрмиң, мениң вепалы җелладымы?! Ол ӛз
ӛлүмине баряр.
ЯЛКАМЫШ. Ёк, ол ӛлмезинден ӛң ики
нӛкери
ӛлдүрҗекдигинден канагат тапып баряр. (Ша улудан дем аляр.)
КАЙСАР ША. Ӛзүң-ә данышмент киши. Яңкы роваятың үчин
мен хәзирликче саңа акыллы келләңи багш эдйәрин. Йӛне менем
соңундан бир роваят айдып бермекчи… Ол сениң диңлән иң
соңкы роваятың болар…
ЯЛКАМЫШ. Мыхманыңкы бир хеззетле ша, ӛлүм билен
болса горкузмага бейледе дурсун, ишдәмем бозуп билмерсиң.
Роваят айдышсаңам мен бар!
КАЙСАР ША. Горкаңокмы? Ӛлүмден горкаңокмы? Хә?
Нәлетсиңмиш бу дүнйәде хич ким ӛлүмден горканок. Хич ким!
Ери ӛлүмден горкмаян адамлары нәм билен горкузҗак?! Нәм
билен?! Ӛлүмден горкмаян адам хей патышадан горкармы, о
дүнйәден горкармы, хә?!
ЯЛКАМЫШ. Яшайшың җебри-җепасы ӛлүмиң азабы билен
барабарлашандан соң, адама йитирер ялы зат галанок. Белкем,
ӛлүм бедибагт кишилер үчин хупбатлы яшайышдан ялңыз
чыкалгадыр… Онсоңам айдым айтмак гадаган эдилен юртда хич
кимиң ӛлүмден горкмаянына гең галып отурма.
КАЙСАР ША. Илкә юрдуң үстүнден бедибагтлык индерип,
соңам яс гүнүнде сен олара айдым айдып берҗекми, мыхман!
Муның чакдан чыкма боляр, мыхман!
ЯЛКАМЫШ. Ол нәхили бедибагтлык шахым!?
36
КАЙСАР ША. Мӛнсүрән болма, мыхман! Түркменлерден
яңамы… Дүшүн, тутуш халк бир йыл бәри яс чекйәр.
ЯЛКАМЫШ. Гүнәми геч шахым, догрысы мен бейле
ишлерден бихабар.
КАЙСАР ША (Киная билен). Бихабар болсаң хабардар
эдәерин. Җеседи
гетириң. (Какадылан адамы эери билен