Gedaý bagşy - 1

ГЕДАЙ БАГШЫ
Тарыхы трагедия
Тарыхдан тапылан адамлар
1. АБДЫЛ МӘЛИК РАВЫ – равы
2. ЯЛКАМЫШ – багшы
3. СОЛТАН – Огуз солтанларының бири
4. МУХАММЕТ ИБН КҮШАТ – везир, соңра эмир,
соңра гул
5. ЭГСИЛ ПИР – серкерде, пир, җеллат
6. ПАЙРАДАН БАГШЫ – багшы
7. БАДЫМ ШЕЛ – сазың пидасы
8. КАЙСАР ША - гаршыдаш юрдуң шасы
БИРИНҖИ АКТ
Биринҗи гөрнүш
Сахна эртекилеч безелен. Кӛшк, ӛрән белент гурлан тагт.
Сахнада
Солтан Мухаммет ибн Кҥшат, Эгсил серкерде.
Сахнаның ики ян ӛңҥнде айнадан эдилен әпет улы гумсагат.
Гадымы тҥркмен сазларының сеси чалаҗа гелип дур. Эли
айпалталы нӛкер шу сахнада сеслериң айтмалы сӛзлерини айдар.
СОЛТАН. Мен ядадым,
халыс,
халыс ядадым,
Ёгса мунда ислейшимче яшадым.
Этдим мен дүнъеде гӛвне геленим:
Мен ӛзүми эесидир ӛйдердим –
Мыхманы экеним чархыпелегиң!
Мен халыс ядадым,
халыс ядадым,
Дүнйәң сапасындан, кейпинден бездим.
Бакы гал дийсе-де җаханда таңрым
Мундан артык мыдар эдип билмездим!
М.ИБН. КҤШАТ. Бакың гарлы дага! Ол бу дүнйәде
Бакы!
Гүн дей чалышса-да асырлар,
Эмма бу җаханда гӛрени нәме?
Дагларам гаррадып ташлапдыр йыллар!
Бакың чал деңизе!
Адам оглуны
Мыдам бакылыга майыл эдипдир.
Эмма бу дүнйәде гӛрен говлугы –
Ол кысматы ялы аҗап гидипдир!..
СЕСЛЕР. Ол кысматы ялы аҗап гидипдир!..
СОЛТАН. Ёк, ѐк хайпым геленок мең җаныма
Ӛлүмденем горкамок бу паныда
2
Горкян атсыз-сорсуз ӛтүп гитмекден
Яшамадык ялы … болмадык ялы…
Горкян…
Горкян…
Горкян…
Ӛлүп гитмеден!
СЕСЛЕР. Ӛлүп гитмеден!..
СОЛТАН. Унутма, унутма, Күшат унутма,
Дүнъеде кӛп яшан кӛп чекер гусса!
М.ИБН. КҤШАТ. Мен соңкы гүнлер ӛз солтанымы танамаҗак
болярын.
СОЛТАН (Ярым киная билен).
Сен шейтҗек боляң, Күшат!
М.ИБН. КҤШАТ.
Шейтан сизиң калбыңыза гулгула саляр.
СОЛТАН (Гамгын). Мен тагта чыкып бир зада гӛз етирдим:
Тагт асмана сӛелен мердиван. Миллетден-ә хас ѐкары чыкяң,
Худайың янына-да етип билеңок. Таңры аршда ялңыз, солтан
тагтда. Ялңыз яшамак, ялңыз ӛлмек… Эй-хо-о!
М.ИБН.КҤШАТ. Солтаным, Таңрының йӛнекей бенделериниң
бакыети о дүнъесиниң абатлыгыны шу дүнъеде газанып гитмесе,
олара довзах гарашяр, Солтанлар, шалар адының бакылыгыны
дирикә газанмалы, ѐгса олара унудылма гарашяр Солтаным,
садык гулуңызың бир чемче ганыны гечиң… Сиз… халкы эркине
гойбердиңиз. Халк диениң солтаның гӛвүн ислейшиче яшаяр.
Шахырлар сизиң гӛвүн ислегиңизи язмалы, эмма олар агзына
гелен патарракыны язяр. Багшылар сизи вапс этмели халына
йылманак хелейлери васп эдйәрлер. Солтаның Худайдан нәме
тапавудының бардыгыны билйәңизми, солтаным!?
СОЛТАН. Худай билсин!
М.ИБН. КҤШАТ. Онуң тапавуды шейле: Таңры бу дүнйәде ӛз
бенделериниң әхли эден этмишини гечирйәр. Эгер солтан
гечиримли болса вели, оны тагтындан агдарып ташлаярлар!
СОЛТАН.
Маны,
Ибн Күшат! Шулар таңрының
нирдедигини билселер, онам бир эййәм еди гат ере сокардылар.
М.ИБН. КҤШАТ. Элбетде… Шонуң үчинем Абдыл Мәлик
Равы ялыларың чейневаҗына какаймак герек!
3
СОЛТАН. Шол тарых язып йӛренми. Онуң этмиши нәме?
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Вей, этмишсиз киши бармы?
М.ИБН.КҤШАТ. Этмишими? Сиз-ә, солтаным, оны белабетерден горап, эгнини битирип, гарныны отарып йӛрсүңиз. Ол
болса хайсыдыр бир заманың шалары хакында диван язяр. Онуң
бейдип йӛрмеси сизиң ялыңызы ийип – тӛвүрини кесекә окан
биле барабардыр.
СОЛТАН. Маны, ибн Күшат!
М.ИБН. КҤШАТ. Солтаным, онуң ховплы тарапы – ол
гӛрйәр! Гечмиши гӛрйәр! Шу гүни гӛрйәр! Гелҗеги гӛрйәр! Шу
үч зады гӛрен киши Солтан үчин мыдама хатарлыдыр!
СОЛТАН. Оңа гӛрме диймелими?
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Элбетде, гӛрме диймели!
М.ИБН.КҤШАТ. Середиң мавы асмана: Сиз, хей,
Аллатагалланы гӛрйәңизми? Гӛрйән дәлсиңиз,
эмма онуң
бардыгына
ынанярсыңыз. Равы хатда
асманада шүбхели
середйәр.
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Хо-хо-хо! Ол серетмесиз ере середйәр!
М.ИБН.КҤШАТ. Рава гӛзлери пәсгел берйәр! (Солтан
тагтына гечип, гӛзҥни юмуп отуряр. Эгсил чапак чаляр.)
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. (Нӛкерлере) Дессине Равыны дик эдиң
шу ерде! («Равыны дик эдиң» диен сес энчеме гезек яңланып
кӛшкден дашлашяр, ики нӛкер чыкып гидйәр.)
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ (Ибн Кҥшады чете чекип). Биз тагты ол
аклы чашаның элинден агдарып алмалымы я онуң ӛлерине
гарашясмы? Гел-гел бир хепбесиз тарых язяның би ерде нәме
дахылы бар.
М.ИБН.КҤШАТ. Ине, бу эййәм сыясат! Серкерделере оңа
дүшүнмегиң гереги ѐк! Геплесең булашдырарсың! Диңе мен
йүзүңе середенимде гепле, дүшүндиңми? (Солтана). Биз
Равылара, айдыҗы багшылара, чалыҗы сазандалара, яяндагӛенделере, шахырлара диңе сиз барада айтмага, язмага перман
бердик. Чавушларың хабар бершине гӛрә Абдыл Мәлик Равыдан
гайрысы перманымызы берҗай эдипдир. Ол нәмүчин язмалы
дәлмиш?! Эгер халк ӛз солтанының гӛвнүни тапып билмесе, ол
халк дәлдир! Эгер халк ӛз солтаныны эбедилешдирип билмесе,
4
энтек ол халк кәмилликден дашдадыр. Солтан – земиндәки
таңрыдыр!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Эгсил онуң серкердесидир!
СОЛТАН. Вагтдыр, вагтдыр ериң таңрысы Күшат!
Вагт диен зат солтанларам, ханларам,
Халкларам,
хут Худайларам,
динлерем
Сүпүрип ташлаяр ериң йүзүнден.
Бакмаяр ол берим-пешгеш-генҗе-де.
Сиңек гыран ялы гыряр ынсаны –
Дурмуш болса сүйҗәп баряр шонча-да!
Шонча-да окгуны артяр дурмушың
Ясалшы тәсин би Худай урмушың!
(Ибн Кҥшат Эгсилиң йҥзҥне середйәр.)
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Яшайыш сүйҗейәр ӛтдүгиче җан,
Дурмушың кӛкүни суваряр ал ган.
Хич бир киши башын эгмез Солтана
Ашагында баш дурмаса айпалтаң!
М.ИБН. КҤШАТ. Әхлиси ӛлмели пана гелениң
Ӛлүм хем яс – иймити би пелегиң
Эгер гӛрнүп гелйән болса Эзрайыл
Алардым мен Сизден аҗал гезегин!
СОЛТАН (Чете). Ӛрән кӛне (Пауза). Везирим, ынха шу
тымсала бак. Серет Гумсагадың гумы азалып баряр. Ханы дүңдер
оны (Кҥшат оны дҥңдерйәр). Гӛрдүңми, ол ене кӛне хеңңамына
башлады. Тагтам шейле. Эрте сен солтан боларсың, тагтымы
бащак дүңдерерсиң. Гӛвнүме болмаса, бир зады тәзеден башлан
ялысың… Ёк! Ёк! Бейле дәлдир!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ (Чете). Хей, махлук, бизиң тагты
агдарҗак болянымызы билип отыр. Я Пайрадан ялакы мунуң
җансызымыка? Элбетде, җансызыдыр. Кӛшкдүр адамың иң
гыммат гечйән ери.
М.ИБН.КҤШАТ. Бу дүнйәде хер кимиң ӛз эжнеби кишиси
боляр: Шахыр-шахыра, багшы-багша, дана-дана душман!
СОЛТАН. Солтана вели, әхлиси…
М.ИБН. КҤШАТ. Мен сизе ӛз вепамы…
5
СОЛТАН. Герек дәл! (Чете) Бу сӛзи менем бир махал
айдыпдым. (Зала) Гӛрйәңизми, әхли
кӛне зат гайталаняр.
(Кҥшада) Сен маңа меңзеш, Күшат!
М.ИБН.КҤШАТ. Миннетдар! Белкем, гӛвнүңиз ачылар ялы
гырнаклары ойнадарыс.
СОЛТАН. Эгер ганатың болмаса, мавы асман не деркар,
Эгер гайыгың болмаса, мавы умман не деркар?
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Белкем, масгарабаза томаша эдерис.
СОЛТАН. Эй Алла, сениң ердәки
ынсанларың әхлиси
масгарабаз ахбети, томаша эт! Эй Алла!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Солтаным, Осман ша бизиң гаршымыза
йыгын дүзйәрмиш! (Солтан ҥнс беренок).
СОЛТАН. Ибн Күшат, сен
хей ӛлүм хакда ойланып
гӛрдүңми! Адама ӛлүмден овал хас элхенч ӛлүм гарашяр.
Йүрегиң энтек ӛзүң дирикәң ӛлйәр. Ӛз ӛлмүңе ӛзүң томаша
этмели. Ӛзүңи ялңыз ӛзүң ӛлүп барян гӛврәңде җайламалы! Эйхо-о!.. Эгер айдым-саз болмадык болса мен бир эййәм ӛлер
гидердим!..
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ (Чете). Хей гӛрә, дӛврүң җаны ялы
мунуңкы аңсадам экен. Башга багшыдан башламалы экеник…
М.ИБН.КҤШАТ. Солтаным, садык гулуңызың бир чемче
ганыны гечиң. Сиз вас-вас кеселине учрапсыңыз. Мен сизи шол
беладан халас эдип билмесем гӛзүми ачып гидерин.
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. (Гҥйменип дуршуна) Саг-аман гидиң!
СОЛТАН (Чете). Гүррүңлешҗек гүманың ѐк. Диңе ган
дӛкмек үчин ярадылан махлук!
(Ибн Кҥшат Эгсиле нәразы халда бакяр.)
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Осман ша бизиң үстүмизе йыгын чекип
гелйәр.
СОЛТАН (Кинаялы). Сен оны ниреден билйәң?
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ (Самсыклач). Пал атдырдым! (Ибн
Кҥшат ене нәразы халда бакяр).
СОЛТАН. Палчада Худай етирип дурмалы-да сен ялыдан…
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ (Самсыклач). Солтаным, сизиң тылла
күммедиңизем салнып гутарыпдыр.
СОЛТАН (Гахарлы). Диймек, мен ӛлмели-дә! (Пауза) Диймек
мениң бакылыгым шол күммедиң астында-да! Эй, Таңрым, мени
6
халас эт! Саз! Саз! Бу биманы дүньеден диңе мени саз халас эдип
билер, диңе, саз! Диңе саз! (Тӛрки перде ачыляр, Ялкамыш
багшы билен Пайрадан багшы ширван пердә чыкыпдырлар).
М.ИБН.КҤШАТ (Серкердә). Таңры, сени геплемек үчин дәлде, урушмак үчин ярадыпдыр. Геплеме! Булашдыряң! (Эгсил
серкерде бир зат дийип дҥшҥндирҗек боляр. Кҥшат бармак
чоммалдяр.)
БАДЫМ ШЕЛИҢ СЕСИ. (Бадымың сеси тагтың астындан
чыкып башлаяр. Ол ерде сазандалар саз чалып Бадым шели
дәлиредйәрле. Солтан оңа томаша эдйәр.) Рехм эдиң… дуруң…
йүре… гим…! Эй-йй! (Җынссыз херекетлер эдйәр, агзындан ак
кӛпҥк сачыляр, ҥзлем-саплам сӛзлери гайталап порхан боляр.)
СОЛТАНЫҢ СЕСИ. Бу уллакан халкың сазы нәдип кичиҗик
бир йүреге ерлешсин! (Саз тҥвелейлейәр).
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Етимиң гӛвнүни тапян ялы мунуң
дашында ничезар кӛкенек гермели бор! Бесдир! Мен чыдамок!
Бесдир!
М. ИБН.КҤШАТ. Тагта тиңкесини дикене ики ѐл бардыр: я
башына тәч геер, я келлесинден җыда дүшер. Сениң акмак келләң
мениңем эгними бош гояймаса биридир. Тагапыл эт!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Вас-вас ачды бу! Аклындан азашды бу!
М.ИБН.КҤШАТ. Ол – мениң
нәче йыллык азабымың
хасылы. Ховлукма! Биз келлекесер болмалы дәл-де, тагты
мынасып алмалы. Биринҗиден муны халыс гӛзден дүшүрмели,
икинҗиден, рухуны ӛлдүрмели, үчүнҗиден улус-илиң дана
кишилерини мунуң эли билен ѐк этмели, дӛрдүнҗиден уруш
зерур, тозгунчылык зерур. Диңе шонда халк тагтың агдарланыны
оңлар, бизе умыт билен гарарлар.
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Бай-бовв! Мундан бетер муны нәхили
гӛзден дүшүрҗек. Аглап отуран дивана ӛврүлдә би! Урушмы?
Уршалы-да, гарлышалы-да! Нәме уршара душман тапылмаз
ӛйдйәңми?
М.ИБН.КҤШАТ. Урша бахана герек. Туташдырлык янгын
турзуп боланок.
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Бахана?.. Оның гуры бахана! Нәме
баханасыз чозаңда душман гайтавул бермез ӛйдйәңми?
7
М.ИБН.КҤШАТ. Тагапыл эт! (Тагтың пердеси сырыляр, ол
ерден Бадым хем Солтан чыкяр).
БАДЫМ ШЕЛ. Рехим эдиң… дуруң… йүрегим агзымдан
чыкып гелйәр… Эй-йй-йй! Йүрегим!.. (Ол җынсыз сес эдйәр,
агзындан ак кӛпҥк сачыляр. Сазың овазы тҥвелейләп яңланяр. Ол
йҥзҥни диварлара уряр, буланяр, саз соңланяр, эсси айылан
Бадым шел бир тарапа йыкыляр. Ялкамыш биле Пайрадан
дутарыны гапдала гойярлар.)
СОЛТАН. Ине саңа гудрат!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Солтаным, Абдыл Мәлик равыны
гетирдилер. (Солтан эшиденок. Равыны шол ики нӛкер
гетирйәр).
М.ИБН.КҤШАТ. Саз-сӛхбет биле
сизиң гелениңизем
дуймандырыс. Равы.
РАВЫ. Дуймадык задыңыз диңе шол болса оваррамла.
(Ялкамыша) Түвелеме, Ялкамыш, сенем етирипсиң. Халыпаң
гӛрүнде дик отурандыр.
СОЛТАН. Гел-геч Равы. Асыл саз мени сеңселедәен экен. Эйхо-о! Равы, сен дүнйә акыл етирен данышмент киши, сен айт, хей
башга илде-де бизиңки ялы түркмениңки ялы пайхасдан дашары,
парасатдан бейик, акыл етирерден инче саз бармы?
РАВЫ. Хайсы халк кӛп эҗир чекен болса, хайсы халк гадымы
болса, шол халкың сазы хем йитидир.
СОЛТАН. Бейле-де бир саз болар огшуян. Серет ол бирнәче
дагы аклындан җыда дүшди отурыберди. Эйхо-о! Йүрегим парапара болуберйәр.
РАВЫ. Саз миллетиң йүрегиниң сесидир. Сазы калбыңызы
лерзана гетирйән халкың ахы-эфганының сизиң гулагыңыза-да
илмейиши гаты гең.
М.ИБН.КҤШАТ. Рава серпай япың, энгам бериң. Гой, ол ӛз
гара гүнүни иле йӛңкемесин. (Рава серпай япярлар.) Тоюңда
тозсун!
РАВЫ. (Ялкамыша). Огул, сен Таңры берен сазанда. Саз саңа
улу-силиң дердини еңлетмек үчин берлендир. Сениң атаң
пакырам, халыпаңам саз бир чене етенде хылты-зыяны бар
кишилери
сыпайычылык билен ӛйүне угратдырып, белент
сазлары соңра чалардылар. Сен болса бир бетбагты дәлиредип
8
леззет алярсың. Айып бор огул! Түркмен сазыны аклы ербе-ер
киши болмаса ахырына ченли диңләп билйән дәлдир!
М.ИБН.КҤШАТ. Равы, кӛшгүң томашасам, кейпи-сапасам
гарамаяк үчин ят. Сен дүнйә гӛз етирсеңем, кӛшге гӛз етирип
билмерсиң. (Серкердә середйәр.)
РАВЫ. Огул, ол бендәниң гайтармыш сазыны чал, Рехим эт.
(Ялкамыш гайтармыш сазы чаляр. Пайрадан гошуланок. Бадым
шел ӛзҥне гелйәр.)
БАДАМ ШЕЛ. Йүрегим… йүрегим… ярылыпдыр… Ичим
гандан… долупдыр… Ине шу ериме гелди… ине… ине…
(Бокурдагыны гӛркезйәр).
РАВЫ. Пелекде хер кимиң эҗиз еринден гелйәндирлер,
Бадым!..
ПАЙРАДАН. Кӛшги хапалаяң хав, Бадым кел!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Кӛшге ган чайкадың-хов!
БАДЫМ ШЕЛ. Ӛлйән… ӛлйән… (Мӛңңҥрйәр).
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Нәме зӛрледйәң, ӛлсеңем сен кӛшкде
ӛлйәң ахыры! (Кҥшадың ҥми билен ики нӛкер Бадым шели алып
гидйәрлер.)
РАВЫ. Ёвуз дурмуш кәте адамчылыкдан чыкмага меҗбур
эдйәр, эмма вагшылашмага итермейәр, ӛзүмиз гидйәрис.
М.ИБН.КҤШАТ. Равы, сени кӛшге пайхас мәтәчлиги чыканы
үчин чагырмадык. Ханы, айдып отур бу заманларда нәме
пишеҗик эдйәң?
РАВЫ. Гечмишиң шаларының тарыхыны язян, роваят
топлаян… Адыл солтан барада дессан язып йӛрүн. Гечмишде гӛр
нәхили пайхаслы әрлер гечипдир!..
М.ИБН.КҤШАТ. Сиз, түркменлер, гечмиши билен ӛвүнмәге
халыс эндик эдипсиңиз. Гечмшдәки адамларам эдил шу гүнки
адамлар ялы адамлардыр. Гечмиши мукаддеслешдирмек шу гүне
кембаха гарамакдыр.
РАВЫ. Мен шу гүне кембаха гарамок.
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Онда нәме эдйәң?
М.ИБН.КҤШАТ. Нәме бизиң солтанымыз хакында диван
язанок!?
ПАЙРАДАН. Я бизиң солтанымыз оңа мынасып дәлми?
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Кӛшкде хайыш эдилмейәр!
9
ПАЙРАДАН. Кӛшге гелениң үчинем миннетдар болмалы.
ЯЛКАМЫШ. (Чете) Күшадың ичиндәки гүҗүклер-ә үйрүп
башлады.
РАВЫ. Нәме, оны солтаның ӛзи айдып биленокмы?
М.ИБН.КҤШАТ.
Ядыңдан
чыкарма
Равы,
солтан
пикирленйәндир, везир геплейәндир.
ЯЛКАМЫШ. (Чете) Бейлекилерем макуллаяндырлар.
РАВЫ. Тарыхда-да кӛпленч терсине.
М.ИБН.КҤШАТ. Тарыхы гүнүне гой! Сен шу гүне гелҗек
үчин унудылмаҗак тарых этмели. Дүшнүклими!
РАВЫ. Ёк, мен диңе тарых язмакчы.
М.ИБН.КҤШАТ. Нәмүчин диңе тарыхы?
РАВЫ. Хакыкаты айдып боляр!
М.ИБН.КҤШАТ. Ә-хә, диймек шу гүн хакыкат ѐк-да!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Диймек, сен солтанлыга гаршы-да?
РАВЫ. Гаршы дәл!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. (Кҥшадың йҥзҥне середенини гӛрҥп.) Биз
гаршы дийәгеде гӛзлериңи оярыс. Сен гӛрйәң. Дилиң узын болса
дишиңи дӛвйәндирлер. Гӛзүң йити болса дишиңи аляндырлар.
РАВЫ. Сен акмак йигид-ә дәл, ӛзгәниң сӛзлерини гаты
говы гайталап билйәң. (Солтана)
Солтаным, мениң
диванларымы окап гӛрүң. (Кҥшат ене серкердә середйәр.)
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Биз илки гӛзүңи оярыс, соң окап
гӛрерис.
ПАЙРАДАН. Герек болса соң ӛтүнҗем сорарыс.
РАВЫ. Соңкы ӛтүнҗиңизи башыма япайынмы! (Кҥшат ене
середйәр).
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Хей, нӛкерлер, нәме аңалышып
дурсуңыз. Даңың эллерини. Хей, җеллат, ой мунуң гӛзлерини!
(Шол ики нӛкер топуляр.)
ЯЛКАМЫШ. Солтаным, ол равы ахыры. Онуң гӛзлерини
ояның келлесини аланың биле барабар. Рехим эдиң солтаным!
М.ИБН.КҤШАТ. Багшы, сен онуң кимдигини билеңок. Ол
гечмиш шалары хакында язян диен болуп бизиң дӛврүмизе
питҗиң атяр.
ЯЛКАМЫШ. Рехим эдиң солтаным!
ПАЙРАДАН. Дӛнүге рехим болмаз!
10
СЕСЛЕР. Дӛнүге рехим болмаз!
М.ИБН.КҤШАТ. Әкидиң! Оюң гӛзлерини! Оңа язмалы
затлары гүррүң берерис вели, хакыкы диваны ол шонда язар!
ЯЛКАМЫШ. Эгер равының гүнәсини
гечмесеңиз мен
кӛшкден гитҗек!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Ёгса-да сени саклаян ѐк!
СОЛТАН. Мениң багшыма ѐл гӛркезилйәр, би нәме Күшат!?
М.ИБН.КҤШАТ. (Серкердә газаплы гараяр). Солтаным,
серкердәниң хем гоюн итиниң ганы бирнеме гызгын болмаса
болмаз.
ЯЛКАМЫШ. Рава рехм эдиң, солтаным!
ПАЙРАДАН. Равы кӛшк үчин хатарлы адам…
М.ИБН.КҤШАТ. Әкидиң, оюң гӛзлерини. Гел-гел инди алты
айлык ере хӛкүм эдйән солтан ӛз перманыны үйтгедерми!?
РАВЫ. Сениң гӛзлериң гапылыпдыр солтан! Сениң йүрегиңи
яг алыпдыр, сениң гулыгыңа эт ӛрүпдир. Сен ил-гүнүңден җыда
дүшүпсиң! Ёгса халкың ачлыкдан гырылян вагты тарыха
гирмегиң аладасыны этмездиң. Ӛз дӛврүни тарыха гирдирмедик
солтаның ӛзи тылла күммеди биле тарыха гирип билмез. Сен…
М.ИБН.КҤШАТ. Әкидиң (Ики нӛкер оны алып гидйәрлер.)
ЯЛКАМЫШ. Сәхелче
вагтда хем серпай япып, хем
гӛзлериңи ойян кӛшкде мен айдым айдып билмен! (Гидйәр.)
ПАЙРАДАН. Хернә тәтеримденем аңрык гидесиң-дә!..
СОЛТАН. Ине, инди мениңки гутарды… (Кҥшат серкердә
середйәр.)
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. (Ичякгыч) Осман ша бизиң үстүмизе
чозуп гелйәр, солтаным!
СОЛТАН. (Кинаялы.) Пал атдырдыңмы?
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. (Ичякгыч) Дүйшүмде гӛрдүм!
М.ИБН.КҤШАТ. Солтаным, Равы хем Ялкамыш улы илиң
хорматлаян адамлары. Бу заманың галтаманларам шуң ялы бир
бахана тапса шәхере дӛкүлҗек болуп дурлар. Әтияҗы элден
бермели дәл. (Солтан гӛзҥни юмяр, ах чекйәр.)
СОЛТАН. Ялкамыш гитди, айдымдан җыда дүшдүм… Инди
мен тагтымда нәме этмели?
М.ИБН.КҤШАТ. Илиң үнсүни кесекә совмалы. Гошун чек.
Эгсил серкердәниң айдянының угры ѐгам дәл. (Сес гелйәр.) «Хав,
11
миллет! Ялкамыш багшының багты ятды хов миллет. Онуң
гелнини ӛлдүрип оглуны олҗа эдипдирлер. Намысыңа деглендирхов, түркмен!» (М.Ибн.Кҥшат серкердә.) Ине саңа шол айдан
баханам. Уруш урушян болсаң! (Ики нӛкер гелйәр).
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. (Кҥшада) Инди мениң ойнума бир бак
бизиң эртирки эмиримиз!
М.ИБН.КҤШАТ. Солтаным, сиз энче вагт бәри халкың
толгуняныны дуяңзок. Халк бир-ә мес боланда, бирем тозанда
толгуняр. Халкы демир
пенҗеде
сакламагың ялңыз ѐлы
урушдыр. (Кҥшат серкердә середйәр.)
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Урушмалы, нә гүнлүкде етдик бу урша!
М.ИБН.КҤШАТ.
(Cеркердә)
Йүзүңе
середилсе
йүз
берилйәндир ӛйдйәң самык!
СОЛТАН. Мен урушдан горадым бу миллети.
М.ИБН.КҤШАТ. Шонуң үчин гадырңыз ил билмеди.
Ол мыдама мениң бӛврүмде үнҗи.
Илиң үнсүн совмак герек уруша,
Ёгса тагта гӛнгер оларың үнси!
СОЛТАН. Инди мени горкузардан гич, Күшат!
ПАЙРАДАН. Мен сизе сӛвеш сазыны чалып берейин!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. (Пайрадана) Ёк эт сусагыңы! Шол сусак
дәлми бизе ниче йыл йүрек буладан.
М.ИБН.КҤШАТ. Сизе шӛхрат деркар дәлми солтаным
Дүнйә эе болмадымы Исгендер
Ӛз ѐлуна ынсан маслыгын дүшәп!
Халк сылаян дәлдир горкмаса эгер.
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ.
Яшайыш сүйҗейәр ӛчдүгиче җан,
Дурмушың дүйбүни суваряр ал ган.
Хич бир киши боюн сунмаз эмирре
(Ялңышанны билип «солтана»
аларыляр.)
дийип дҥзедйәр,
Кҥшат
Ашагында баш дурмаса айпалтаң!
ПАЙРАДАН. Диңе уруш зерур, диңе ѐв зерур.
12
СЕСЛЕР. Диңе уруш зерур, диңе ѐв зерур!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Урша бакан сүр солтаным миллети
Биз баяп билерис улы урушда
Солтанлар бейгелйәр сӛвеш пиллеси.
ПАЙРАДАН. Мен какайын элхенч уршуң теблини.
М.ИБН.КҤШАТ. Илиң намыс ары үчин галкының.
Илимиз ага бор башга бир иле,
Солтан йүрегине орнар халкының.
СЕСЛЕР. Солтан йүрегине орнар халкының!
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Уруш! Уруш!
СЕСЛЕР. Уруш! Уруш! (Яң кӛшкден чыкяр).
М.ИБН.КҤШАТ. Солтаным, пыгаммериң яшыл тугуның
йүзүндәки ярым ай нәмәниң аламаты?
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. Айпалтаның!
М.ИБН.КҤШАТ. Эшитдиңми, солтаным!
СОЛТАН. Эй Худай! Ынсаның калбына уруш асудалыкдан
хас якын. Эй Худай, сен ынсаны топракдан ясап нәмүчин онуң
йүрегини отдан гойдуң! Серет ол ӛзүнем, дүнйәнем отламага
тайяр! (Эгсил серкерде ракс этмәге ягны танс этмәге башлаяр,
ики нӛкер ве Пайрадан оны алып гӛтерйәрлер.)
ЭГСИЛ СЕРКЕРДЕ. (Ракс эдип йӛршҥне.)
Мен бир җӛвхер гылычдым,
Послап гитдим солтаным,
Мен найзадым, солтаным, дегре-дашым ийди зең.
Мен галкандым, дүшдүшлер менде баглады кереп,
Мени инди йителдип болар диңе җең билен.
Раст серкердәң бармы – диймек уруш, җең герек
Әхлиҗеси кӛшге гер мениң алан олҗамың.
Гызар ене гул базар,
Гызар гырнак базары.
Ругсат бериң солтаным, калбым кереп баглады.
Мен бир җӛвхер гылычдым, зеңләп гитдим солтаным
Халыс, халыс гүң болдум айдым биле саз диңләп…
ПАЙРАДАН.
Диңләң сӛвеш айдымын, диңләң сӛвеш теблини,
Дутар диңе тойда дәл, дутар диңе ясда дәл,
Ол урша-да чагырып билер адам оглуны!
13
СЕСЛЕР. Ругсат бериң солтаным!
М.ИБН.КҤШАТ. Ругсат бериң солтаным!
СОЛТАН. Эй Таңрым! (Онуң сесинде ыҗаза берйән әхең
бар!)
ПАЙРАДАН. Уруш! Уруш! Сӛвеш теблини какың! (Сӛвеш
теблиниң яңы кӛшкден чыкып уграяр.)
ИКИНҖИ ГӨРНҮШ
Ӛңки сахнадакы кӛшк. Саг тарапдакы Гумсагадың янында
кҥмметде какадылан ялаңач адам отурдылыпдыр. Тагтда эмир
Мухаммет ибн Кҥшат отыр. Бир гапдалында Эгсил пир отыр.
Дҥрли дини шыгарлар, яшыл туг, тагтың ѐкарсында тылла
ярым ай… Ӛңки сахнадакы ики саны нӛкер инди сопы, олар
гумсагады дҥңдерйәр. Олар зерур еринде «омын» диерлер.
ЭГСИЛ ПИР. Хезрети эмирилмӛмин, башыңыз дик,
дӛвлетиңиз аман болсун.
Сизиң эмириңиз биле
юртда әхли
зат үйтгедилди.
Олҗаларың хасабына мекдеплер, медреселер ачылды.
М.ИБН.КҤШАТ. Бизиң эмримиз биле дәл, Таңрының эмри
биле, унутма Эгсил пир, Аллатагалла, бенделериниң ишине
гатышмагы ӛзүне услып билмейәр. Җанлы-җандарлар онуң
яраданларыдыр. Бизиң максадымыз онуң яраданларыны оңа
сыгындырмакдыр.
ЭГСИЛ ПИР. Хезрети эмирилмӛмин, миллет сизе йыкыляр,
сизе бил баглаяр, сизе ынаняр.
М.ИБН.КҤШАТ. Миллет Таңры-га йыкылсын, Бирибарына
ынансын, ине шонда оларың башы бизиң элимизиң ашагында
болар. Ханы кӛшгүң метҗидини нәтдиң?
ЭГСИЛ ПИР. Хезрети эмирилмӛмин, оны-ха уламалар
оңламады. Солтана ниетленип салнан күмметден метҗит болмаз
диййәрлер.
М.ИБН.КҤШАТ. Ким диййәр?
ЭГСИЛ ПИР. Абдыресул ахун!
14
М.ИБН.КҤШАТ. Ёгсамам ол диер, сен онуң үстүне барма-да,
кӛшге чагыр, биринҗиден-ә ӛзүне сарпа гоюляндыр ӛйдер,
икинҗиден кӛшкде әхли киши нәхилидир бир ховп дуйяндыр.
Чагырт, онсоң ол нәме сайраяр, гӛрели бакалы.
ЭГСИЛ ПИР. Ол ылмына байрынып йүзүни кесе совуп отыр.
Шол-а мең пирлигиме-де шек етирҗек.
М.ИБН.КҤШАТ (Йылгыряр). Етирип билмез. Ол герек еринде
ене сениң серкерделик этҗегиңи дуюп дурандыр. Сен мениң
серкердәмсиң, илиң пирисиң. Ики манысында хем. Күммет
бабатда болса олар мамла. Ӛңүмиздәки җумада уламаларыңы
йыгна, мен күммеди йыкдырмага перман берҗек. Гой, оларың
гӛвни битсин.
ЭГСИЛ ПИР. Йигрими йылда салнан күммеди нәдип
йыкдырҗак, ерине нәдип метҗит салдырарыс? Оңа газнаның
генҗи бир етермикә?
М.ИБН.КҤШАТ. Йыкарсам, аңырсы бәш айда метҗидем
салдырыс. Ӛзем диңе таңрыялкасынына. Нәме халкың Худая
сежде эдип, арзыны айтҗак метҗидини эмирлик салмалы бормы?
Согап герек болса салсынлар!
ЭГСИЛ ПИР. Аперин сизиң
пайхасыңыза! (Пайрадан
гелйәр.)
ПАЙРАДАН. Эссалавмалейким хезрети эмирилмӛмин.
Башыңыз дик, дӛвлетиңиз аман болсун. Мен әхли велаятлара
айланып чыкдым: Айдыҗы багшылар, чалыҗы сазандалар,
гӛенделер сизиң кӛмек бермек хакындакы перманыңызы эшидип
хошал болдулар.
ЭГСИЛ ПИР. Яңы бир сусагындан дыныпдым вели, ене
гелипдир сомлап. (Пайрадана) Пайрадан багшы, сенем эмириң
аягына йыкыл, Худая сыгын! Молла я мүфти бол! айдым саз
биле халыс хук этдиң мени.
ПАЙРАДАН. Эгсил пир, сиз хей «Бабарӛвшени», «Зейнел
арабы», «Мухаммет Ханапыяны» диңләп гӛрүпмидиңиз?
ЭГСИЛ ПИР. Худая шүкүр диңләм-мок!
М.ИБН.КҤШАТ. Пыгаммериң таглыматыны билмейәниңе
шүкүр этмек айып бор! Ниҗе мен-мен диен пирлериң вагзындан
«Бабарӛвшениң» ӛвүт-үндеви улудыр. Пыгаммеримизиң, дӛрт
чарыярларың, ягшызадаларың, сахабаларың дин гылыҗыны
15
чалып, терсалар билен эден сӛвешлери хакдакы ол дессанлары
тутуш
халкың
билмеги ваҗыпдыр. Ол диванлар-вагзынесихатдыр. Вагзы несихат болса бизиң баш ярагымыздыр.
ЭГСИЛ ПИР. Ене-де айдым дийсеңизләң.
ПАЙРАДА. Олар айдым дәл-де, сена
ЭГСИЛ ПИР. Олар сена дәл-де, гүнә. Сен сопы болаңда
сесиң ичиңе топланып ӛләерин ӛйдйәмиң? Пах, мыссыҗак,
гүпбүҗе донлы, оваданҗа сопы болардың-ов. Сесиңем түйс
минара чыкып зовладып йӛрмели.
ПАЙРАДАН. Вей, мен ынха сопы-да!
ЭГСИЛ ПИР. Хей, аркасы дутарлам бир сопы болармы?
Сенден сопы болмаз, ана йӛне дутарыңы алып депәңе бир
берсем Бадым шел-ә бордуң.
Тагсыр диййән-ә, шу селле билен месини бир
салым
чыкарайсам нәдйәр.
М.ИБН.КҤШАТ. О нәме дийип?
ЭГСИЛ ПИР. Хүшүр-зекатдан баяп боласы ѐк, гиделиң,
чозалың, гыралың, олҗаны юрда сүрелиң.
«Мен бир җӛвхер гылычдым,
послап гитдим нейләйин»
М.ИБН.КҤШАТ. Гоюп отур биэден. Сен пыгаммериң яшыл
тугуны гӛтерйән ыслам дӛвлетиниң кӛшгүнде
отураныңы
унутма. Сизиң хер әдимиңиз гӛрелде, хер сӛзүңиз вагыз-несихат
болмалыдыр.
ЭГСИЛ ПИР. Хи-хи-хи. Шунуң айдымам вагыз-несихатмы?
ПАЙРАДАН. Сиз бир пир киши, сизе гүлмек айып бор.
ЭГСИЛ ПИР. Вәх-хә-хә… (Кҥшат хасасыны батлы уряр, ики
сопы лаңңа еринден галяр. Эмир
турансоң бейлекилерем
турярлар. Эмир Пайрадан билен пире отурмагы ышарат эдйәр.)
М.ИБН.КҤШАТ (Сопылара). Эшитдиңиз герек?
СОПУЛАР. Хезрети эмирмӛмин биз кер.
М.ИБН.КҤШАТ. Асыл сиз геплейәңизми? (Сопулар башыны
яйкаяр). Ханы бир-бириңизи гечириң гылычдан, (сопулар узын
ак кӛйнеклерини ѐкары чекип гылычларыны алып селлерини
галкан эдип бир салым сӛвешйәрлер).
ПАЙРАДАН. Эй-хо… Ана сопы…
16
М.ИБН.КҤШАТ. Бес эдиң. Гидиң. (Сопулар гидйәр). Ынха бе
сизе биринҗи тымсал. Икинҗиден болса маңа равыларам,
даналарам, шахырларам, багшыларам герек.
ЭГСИЛ ПИР. Хезрети эмирилмӛмин, олар нәме герек?
М.ИБН.КҤШАТ. Гечмише гӛз айласаң даналары дашына
йыгнан хәкимлерң дӛвлети узага гидипдир, абрайы уммадан
чыкыпдыр.
ЭГСИЛ ПИР. (Чете) Бай-бов, би узак отурҗаг-ов. (Кҥшада)
Тагсыр сиз бир гезек Равы гӛрйәр диймәнмидиңиз. Даналар
эшидйәр диймәнмидиңиз, шахырлар паш эдйәр диймәнмидиңиз.
М.ИБН.КҤШАТ. Эгсил пир, оларың гӛрени мениңки болар,
эшидени мениңки болар, олар мени паш этмән васп эдерлер.
Оларсыз халкы алып болмаз. Себәп олар халкың йүрегинде
яшаяр. Халкың йүрегинден олары согруп алагада ерине Худайы
салмак герек. Халк йүрегини Худая багш эденсоң, эркини бизе
табын кылар. Дүшүндиңми?
ЭГСИЛ ПИР. Дүшүнмедим. Арада Равының гӛзүни
кӛвлетдик, инди ол кӛшге гелерми?
ПАЙРАДАН. Бай, гелер-ә, оңа гурлан дузак биҗай мәкәмдир.
М.ИБН.КҤШАТ. Гелер. Кӛшгүң ѐлы гылсырат ялы ѐлдур.
Бир тарапы җеннет, бир тарапы довзах. Тагта чыкып ӛлдүрилен
шалар йүзлерче, мүңлерче, эмма хол гедая ченли хеммәниң
йүрегинде ша болмак хӛвеси бардыр.
Пыгаммериң яшыл
тугуның пасырдап дуран ерине геленлер ӛз сунгаты билен
ишимизи
ровачландырмага ярдам эдерлер, гелмедиклериң
келлесини эдил шу ерде тогаларыс, ол болса Худайсызлыга
гаршы йигренч одуны туташдыр. Диймек, олар гелселерде
бәхбит, гелмеселерде бәхбит. (Эмир чыкып гдйәр. Ики сопы
Ялкамышы алып гелйәр.)
ЯЛКАМЫШ. (Аңк-таңк) Салавмалейким! О-хо… Эгсил
серкерде би арабаның тигри ялы селләниң ашагындакы сенмай…
ЭГСИЛ ПИР. Эгсил серкерде дәл, Эгсил пир…
ЯЛКАМЫШ. Пир. Пир, ханы ериңден бир тур мысалаңы
сынлалы. Хачандан бәри пир сен?
ЭГСИЛ ПИР. Таңры гурсагымыза гуяндан бәри.
17
ЯЛКАМЫШ. Эй гудраты гүйчли Худай җан, сен илки
җеллатдан серкерде, соң серкердеден пир ясадың. (Кинаялы.) Эй
гудратыңдан айланайын… Худай гүлеси геленде хнрки зат этҗек
экен-ов. (Гҥлйәр.)
ЭГСИЛ ПИР. Таңры гурсагыңа нәмәни гуйса бендесем шоны
этмелидир. Онсоңам унутма, Худай гүленде ерде агланяндыр.
ЯЛКАМЫШ. Сен онсоң азанам айдып билйәмиң? Асыл
солтанлык агман хеңңам аган экен-ов.
ЭГСИЛ ПИР. Үйтгейән зат ѐк. Гайтмышым этдик, бирибара
йыкылдык.
ЯЛКАМЫШ. Халкам шейтдими?
ЭГСИЛ ПИР. Хезрети эмирилмӛмин Мухаммет ибн Күшат ал
Ысламының сораян ериндәки әхли түркмен бибашлыгыны гоюп,
дин ѐлуна баш гойды. Диңе таңры җемагаты ӛз пенасында аманэсен саклап билер.
ПАЙРАДАН. Шүкүр Худая, кӛп гӛрмесин, ил-гүнүң башы
аман, юрт абадан.
ЯЛКАМЫШ. Хава-ла, элбетде аман борсуңыз! Ӛз сарпасыны
саклаян душманың сопы ӛлдүрип, метҗит отлап йӛренини
гӛрен ѐкдур! Пайрадан, сениң селләң ѐк вели, саңа сопулык
дагам етмедими?
ПАЙРАДАН. Сен мениң гӛвнүме кән дегйәң. Иру-гич онуң
хасаба соралар.
ЯЛКАМЫШ. Сениң ол хасабыңа гарашян, Пайрадан! (Кӛшге
эмир гелйәр.)
М.ИБН.КҤШАТ. Я Бирибар, ӛзүң ягшысын эдевер…
ЯЛКАМЫШ. Эссалавмалейким, тагсыр.
ЭГСИЛ ПИР. Хезрети эмирилмӛмин дий биэдеп.
ЯЛКАМЫШ. Хезрети эмирилмӛмин…
М.ИБН.КҤШАТ. Хош гелипсиң Ялкамыш, сапа гелипсиң.
Саг-аман гелдиңми? Хей, оглуңдан дерек тапып билдиңми?
ЯЛКАМЫШ. Түркмен атының аягы етен ере айландым.
Гӛрдүм-билдим ѐк.
ПАЙРАДАН. (Чете) Оглуңдан дерек тапар ялы этдикми, хихи-хи.
М.ИБН.КҤШАТ. Түркмениң атының аягы етмейән ери
бармы? Нәтҗек-дә, Худайың халаныдыр. Бирибарың ӛзи кувват
18
берсин. Худай: «Эгер мениң эдениме разы болмасаң мүлкүмден
чык» дийипдир. Әлем онуң мүлки, ондан чыкып гитҗек ериң
бармы?!
ПАЙРАДАН. (Чете) Оңа ер тапарыс эншалла!
ЯЛКАМЫШ. Әхли байлыгымы гӛзлеге совурдым. Оҗагым
юмрулды, оңа гынанамок, йӛне огул… (Юмругыны дҥвйәр).
М.ИБН.КҤШАТ. Юмрулан оҗагыңа дерек кӛшк сеңки! Сен
эмирлигиң билбили боларсың. Огул диениң болса билдедир.
Халан гызыңы сайла, ӛйлендирейин, иллендирейин, нәдерсиң
огул диениң түршеге дӛнәйсе. Бир огул дийип ӛмрүңи еле совруп
болмаз. Онсоңам оглуң дири болаянда-да эййәм
башга