Garaja Burunow–Kemine we kazy - 2

элҗирәп, гөзлериниң эгремчесини гүлдүрип, җилве ташлаяр,
дергазап гыгыряр) Хей, Гүлнабат хан шылхасыны ашырып, җиндеҗулуны тасадып йөрен молла галам гашларыны какып, нәзкерешме эйләрми?
Кемине (хош хал). Гөзүмден айланайын! Гүлнабат хан пынханпынхан бакып, гөзлериңиң эгремчесини гүлдүрип, Кеминә җилве
ташлаярмы сен?
Набат (дергазап гыгыряр). Гөвнүңедир Кемине! (Набат
гашларыны ойнадып, гыйк гараяр) Хей, Гүлнабат хан гарамаяк
молла пынхан-пынхан бакып, җилве ташлармы!
Набадың голайына барып дил дүвүшиҗи әхеңинде.
Кемине (йылгыряр). Гой, Гүлнабат хан дергазап болуп, молла
Кеминәниң депесинде нагарасыны дөвүберсин! Гүлнабат гелин,
икимиз болса ала-ала гөзлер билен бакышмашак ойнагалы! (бирекбиреге дикан середйәрлер) Эй-хо, җадымы сен Гүлнабат гелин,
нәзли-нәзли гарайшың билен җанымы алып баряң-ла…
Набат (нәз эйләп). Ынан шахыр, өзи болар…
Кемине. Акҗа голуңдан тутуп, сени багра басайсам гүнәкәр
казы боляр.
Кемине
Набадың
голундан
тутяр,
сырлы-сырлы
середишйәрлер.
Набат. Гүлнабат хан хайкырса-да, Гүлнабат гелин разы боляр!
Кемине. Гүлнабат гелин дүнйәмиң язы болар!
Набат. Кемине аҗайып айдым…
Кемине. Гүлнабат гелин хесерли сазы боляр…
Чыра сөнйәр.
Кемине. Аху гөзлим салланып,
Йүз мүң җилве биле гел.
Огрын бакып, уз басып
Голуң сала-сала гел.
Набат. Тоты кимин суханвер,
Сөзләп ширин диле гел.
Эй, сен гарып билбилим
Сәхер-саба гүле гел.
Биле: Гүлүң зарын эшитсең
Мен гарып билбиле гел.
Диде биле, дил биле
Ышкың дие-дие гел.
22
Ал голуңа ханҗары,
Багрым-диле-диле гел!
Набат. Гамгын гөзүң гүлдүрип,
Кемине. Гыя-гыя бакар сен.
Набат. Депәмдәки багт гушум,
Кемине. Дуршуң биле хесер сен.
Дадып гөрем лебиңден,
Мегер ширин-шекер сен!
Биле. Сен-сен гарып Кеминәм,
Сен Шасенем бола гел.
Гаш какып нәз эйлесем,
Хумай гушум бола гел.
Сен бир саллах Кемине,
Мен натуван дула гел.
……………………….
Саз. Алагараңкыда безенип-бесленип Огулбег гарашып дур.
Казы онуң янына баряр. Дашында пырланып, пелесаң какып оны
гуҗаклаяр, огшаяр, бирденем гайрак товусяр.
Казы. Вай, асыл сен гарантгамыдың? Вах, гара маңлайым!
Гарантга-да болсаң оваданҗа, чемелҗе, нәзенинҗе гарантга экениң!
Түйс мениң дүйшүмде, хушумда ашык болуп йөрен перизадым
экениң! (Букуда дуран аяллар оны огрын сынлап гүлүшйәр) Эзизим,
мен хәзир алавлап дуран ышкым биле саңа җан берйән!
(Гарантганы огшаяр) Эй, Аллам! (дызына чөкйәр, гөге бакяр) Сен
я шу перизадыма җан бер, ѐгса-да ал гарладып мениң җанымы!
(Аяллар гарантганы әкидйәр, гарантганың еринде Айсолтан галяр)
Эй, Таңрым, дессине шу перизада җан бер, ѐгсам мен сениң ялан
дүнйәңде яшамаян!.. Эй, казы, сен шунча ыхласың билен, янар
ышкың билен инди бир гарантга-да җан берип билмезмиң!
(Айсолтаны гуҗаклап огшаҗак боляр, Айсолтан «вай» дийип
гыгыряр) Вей, мен перизадыма җан берәйдим!.. Эй, хүйрүм,
мелегим!
Айсолтан. Вай, вай!
Казы. Вай, сениң вай-вайыңдан айланайын!
Айсолтан. Вай, көңлүмиң күйсәни,
Шейтан казы дийсәни.
Мени гойнуна басып,
Шапладып алды посаны…
Пакладып алды посаны.
23
Казы. Эй, Аллам, шу демде Гүнүңи догур! Пах-пах, есер
казыдырын мен! Шапладып алайдым-да посаны! (Сахна ягтыляр)
Айсолтан (өр-гөкден гелйәр).Эй, Худай, керем-кераматыңа
дөнейин казым. Сен бир посада новҗуван болайыпсың-а! Сен бир
посада йигрими бәшиң дәлиҗесине өврүләйипсиң-ә! Ханы товсуптовсуп гөр.
Казы хош болуп гыкылыклап товсуп йөршүне сахнаның өңүне
голайлаяр.
Казы (зала). Казыны ойнаярлар. Хах-хах-ха! Гуҗаклашып,
ойналсаң, огшашып ойналсаң нәме арманың бар көпей оглы, казы!!
Айсолтан: Казым, гелип яныма,
Отлар салдың җаныма-ов,
Баллы додакдан соруп,
Тас галыпдың ганымов!
Казы. Хайыт дийрлер адыма
Отлар салдым җаныңа.
Бир посада җанланып,
Тас галыпдың ганыма!
Айсолтан.Сен гудратлы герчек сен,
Җеседе җан берҗек сен,
Сениң магшугың болуп,
Кейпи-сапа гөрҗек мен.
Казы. Ач учмахы гойнуңы,
Сынла инди ойнумы.
Бейхуш болуп сөйгүден,
Ачылалы той гүни!
Кемине, Садап, Гурбан, Марал, Даңатар, Набат дагы гелйәр,
олар үм билен диллешйәр. Хеммеси каза аңк боляр.
Кемине. Охо-хов казы, саңа нәм болды? Сен җахыл йигит
болайыпсың-ла!
Гурбан. Гудрат! Гудрат! Керамат агаҗы муны яш йигиде
өвүрәйипдир!
Садап. Кераматыңдан айланайын Кераматлы агач, казыны
җахыл эдәйипсиң-ов!
Сеслер. Гудрат! Гудрат!
Казы. Гудрат Огулбегимиң посасында! Еке поса билен ол маңа
яшлыгымы багш эйледи! Менем еке поса билен оңа ширин җанымы
багш эйледим! Кемине, дерхал бизиң никамызы гый, мени
Огулбеге, Огулбеги маңа говшур!
24
Набат. Ай, казы, Огулбегҗаны нәдәйипсиң сен?
Вай,
Огулбегҗаны гаррадайыпсың-а сен!
Садап. Вай, Огулбегҗан башга бир җенана өврүләйипдир!
Даңатар. Эй, җадыгөй айяр. Ханы мениң Огулбегим! Дессине
бу зенаны Огулбеге өвүр!
Казы. Гайрарак сүйшүң, хәзир мен буҗагаш җенаны екеҗе
посада Огулбеге өвүрйән!
Даңатар. Вуруң-айт, җадыгөй, догагөй, сейиркеш казыны!
Хеммелер ерли-ерден казыны уруп башлаяр, чыра сөнйәр,
урярлар.
Казының сеси. Вай, вай, мени өлдүрдиңиз! Вай-вай, мени
харам өлдүрдиңиз!
Хеммелер гидйәр. Айсолтаның еринде гарантга. Чыра яняр.
Кемине. Гой, наламаңы! Хәзир Огулбегиң сыпалар вели,
эндам-җаның ызасы айрылар. Хәзир Огулбегиңи бир огшарсың
вели, харам өленем болсаң дирелерсиң!
Казы. Кемине, дерхал Огулбег икимизиң никамызы гый!
Кемине. Хов, хов, ол Огулбег дәл ахыры!
Казы. Хайсы хелей боланда нәме, дессине догаңы окап,
никамызы гый! Гел яныма җенаным, сахыпҗемалым!
Кемине. Хов, казы, сениң җенаным, җемалым, сахыпҗемалым
дийип дураның бир гарантга экен-ә!
Казы. Гарантга-да болса гый никамызы! Мен хәзир оңа екеҗе
посада җан берйән! Мен шейле бир ашык, хатда ышкым билен
гарантгада җан берип билйән! Гудрат мен! Кераматлы казы мен!
(Букудакы аяллар гүлүшйәр, казы Гарантганы огшаяр. Чыра
өчйәр).
* * *
Казы «бас гадам дидәм үстүне-хей, чөп басан аяҗыкларың»
дийип хиңленип, сахнадан гечип барярка, өңүнден газаплы Даңатар
чыкяр.
Даңатар. Эй, харам казы! Гайдып Огулбегимиң адыны
тутайсаң, мен сени довзаха дыкы эдйән!
Казы (өр-гөкден гелйәр). Сениң аклың ериндеми?
Даңатар. Мен аклындан азашан ашык!..
Казы. Сен нәче яшыңда?
Даңатар. Йигрими…
25
Казы (от алып, гыгырып башлаяр). Огулбег, Огулбег мунда
гел! (Салланып, сейкин басып Айсолтан гелйәр). Ай, акмак ашык!
Йигрими яшыңда кырк яшлы, ѐк, отуз бәш яшлы, ѐк отуз яшлы
сахыпҗемал гелне ашык болмага утанмаяңмы! Огулбег, сен бу
телбәни халаяңмы я мен тентеги?
Даңатар. Казы ага, ол Огулбег дәл! Огулбегҗан, он еди
яшында…
Казы (гыгыряр). Эй, дәли-дивана! Балы гоялып, мүшки-анвары
кокашып дуран дессемая ялы сахыпкыран җенан дурка, мен он
яшлы гөк мейни гызы башыма япайынмы? Бас гадам дидәм үстүнехей, чөп басан, бар басан аяҗыкларыңдан…
Ол уялып, сүйнип-саркып барян Айсолтаның ызы билен гидйәр,
Даңатар аңалып галяр.
Даңатар билен Огулбегиң дуети.
Икиси биле: Дөнди бизе дәли дөвран яр,
Ярым, ярым шатлан дөврана сөвдүгим.
Дост-душманлар галсын хейран,
Саллан хер яна сөвдүгим.
Дост-душманлар галсын хейран,
Саллан хер яна сөвдүгим.
Дөнди бизе дәли дөвран, дөнди бизе дөвран.
Казы, Сапар билен Маралы сахнаның өңүне чекйәр.
Казы. Ай, Сапар, сен-ә бир дикеңсе сеңсе экениң! Аллам саңа
дагларың арсланы ялы көрекен берҗек болуп дурка, терсе зыңмаң
нәме! (юваш) Акмак, сен Огулбеги Даңатара берсең, Даңатарам,
атасам-энесем гиҗе-гүндиз гапыңда гулуң болар!
Сапар. Олар гаты гедемдир, мениң гапымда ишлемезлер!
Казы. Эгер олар сениң гапыңда гулуң болса, сен Огулбеги
Даңатара берермиң?
Сапар. Берерин!
Олар ерине баряр. Казы Гурбаны, Садабы сахнаның өңүне
чекйәр.
Казы. Ай, Гурбан кел, вай, Гурбан кел, сениң келләң дашам
келли экен, ичем келли экен! Сениң аклыңам кемли экен! Аялыңам
телли-пелли экен! Акмаклар! Мен сениң оглуңа Сапарың гызыны
алып берйән, йөне үчүңизем онуң гапысында ишләрсиңиз!
26
Гурбан. О-хов, ол бизи гула-гырнага өвүрип ташлар.
Казы (юваш). Гул болуң, ишләң, барыбир оларың әхли
байлыгы сениң оглуңа, агтыкларыңыза галяр ахыры!
Гурбан, Садап. Аперин, аклыңа казы!
Казы (гаты). Сапар сизиң билен гуда болуп Огулбеги берсе,
гиҗе-гүндиз оларың гапысында ишләрмисиңиз?
Гурбан (гаты). Биз Сапарың хем Маралың гулы болҗак!
Сапар, Марал. Сиз бизиң гудамыз!
Кеминәниң айдымы.
Кемине: Казым, казым сейлиң мүбәрек болсун,
Азм эйләрсиз ѐла казым, эй, казым,
Билиңизни сындыр казым, йүк казым.
Тарыпыңны айдар болсам эй, казым,
Айдар болсам тарыпыңны эй, казым
Казыларның дийсем кәрин эй, казым,
Айдар болмазла ярыны эй, казым.
Ялган сөзлериниң барын эй, казым, эй, казым,
Сатярсыңла вах пула казым эй, казым,
Сатярсыңла кән пула казым эй, казым.
Күлден депе бейик болмаз эй, казым,
Сынла көңүл сейик болмаз эй, казым.
Вах гара кейик кейик болмаз эй, казым,
Гирсе мегер чөлге казым эй, казым,
Чөлге мегер гирсе казым эй, казым.
Дийр Кемине кән геп болар кән болар,
Дийсем дертлерим деп болар эй, казым.
Бар гарыплар каза чеп болар каза эй, казы,
Түйс бир төхмет илге казым эй, казым,
Җүйҗе-товук ѐлда гузлар эй, казым.
Кемине хайран галып дур. Казы халтаҗыкда бизиң
гахрыманларымыза пул пайлаяр.
Казы. Сапар бай, Марал бай, ынха менден Огулбег гызың
тойуна үч мүң тылла гошант! Огулбеги хак ашыгына – Даңатара
берйәрсиңиз! Гурбан бай, Садап бай, Даңатар, ынха, сизиң
27
тойыңыза хем үч мүң тылла гошант! Даңатар билен Огулбегиң
тойыны улудан тутярсыңыз! Молла Кемине, Гүлнабат хан, ынха,
сизиң тойыңыза хем ики мүң тылла!
Айсолтан. Маңа нәме?
Казы. Айсолтан бегим, ынха, сениң тойыңа-да мүң тылла!
Мундан башга-да Хайыт хусыдың кырк йылда гарс какып, халлан
атып топлан хазына-депинеси, генҗи-кәни, ханы-маны, малымүлки, сүри-сүри молашянлары-мәлешйәнлери, кишңейәнлериаңңырянлары,
багырянлары-бөгүрйәнлери,
шахлыларышахсызлары, дерренделери-перренделери, ерде йөрейәнлери, сувда
йүзйәнлери, ховада учянлары сеңки болсун! Диңе сен меңки
болсаң, маңа җүмле-җаханда гайры зат герекмез!
Кемине. Хусыт, сырных, гаты Хайыт, ай көпбилмиш казы, сен
нире, тылла-теңңе пайламак нире? Саңа нәм болды?
Казы. Кемине, бир хепде мундан озал шу обада егеним Ягмыр
бай той тутды. Шол тойда мен өмрүмде биринҗи гезек багшы
диңледим. Мешхур Байлым багшы узак гиҗе Магтымгулының,
Гөроглының, сениң, Молланепесиң айдымларыны-намаларыны
айдып, мениң энтерпелегими өврүп ташлады. Халайык, ха ынаның,
ха ынанмаң, мен шол гиҗе айдымларың гирдабына гарк болуп,
өзүмиң малың ызында энтәп йөрен махлуга, мала, гула өврүлип
гиден хайвандыгыма акыл етирдим. Гудрат экениң-ов, Кемине
гудрат экениң! Сен түркмениң улы шахыры, сен халкың хоссары,
гарып-гасарың ховандары! Мен шонда өз янымдан галан өмрүме
менем Кеминә хоссар чыкайын дийип йүрегиме бек дүвдүм. Шол
тойда мен Гүлнабат ханымы гөрүп, аршда-күрсде шахыр Кеминә
мынасып машгала бар болса, шол машгала Гүлнабат ханымдыр
дийип, шу пирим-пыррылдаклары гурдум… Молла Кемине, шахыр
Кемине, мениң хазына-депинәм, генҗи-кәним, ханы-маным, җанлы
байлыкларым,
җансыз
байлыкларым,
молашянларыммәлешйәнлерим, кишңейәнлерим-аңңырянларым, багырянларымбөгүрйәнлерим, шахлыларым-шахсызларым тамам сениңки болсун!
Гара башым саңа садага Кемине!
Гурбан. Гудрат сен, Кемине, керамат сен Кемине, җүмлеҗаханың мешхур ханнасыны адам эдип билипсиң-ов сен!
Казы. Айсолтан гелин, Ягмыр байың тоюнда саңа бир
чалсакгал бела гөз гыпдымы?
Айсолтан (уяляр). Гөз гыпды…
Кемине. Онда новҗуван Огулбегиң дашында первана болуп,
пелесаң какмаң нәме?
28
Казы. Ай, Кемине, вай Кемине, мен шейдип буларың гөзүни
горкузмадык боламда Айсолтанлы болҗакмы мен? Хах-хах-ха,
Кичиага обасының әхли аяллары мес байдан Огулбег гызы халас
этҗек болуп әхлиси җем болуп Айсолтаны маңа ырып бердилер!
Хах-хах-ха, хов, халайык, Кичиага обасында еди гүн той, өз
обамызда хем еди гүн той!
Җемлейҗи хор
Хор. Җөвхер җүмлелериң, гөвхер сөзлериң,
Дилден диле гечер хош оваз билен.
Датлы гошгуларың абы-көвсердир
Калплар хейҗана гер айдым-саз билен.
Сен шахыр сен, шахырларың гүли сен,
Халкымың зыбаны, сайрак дили сен,
Түркмениң буйсанҗы, бейик вели сен,
Хош гелипсиң, бахар билен, яз билен.
Хупбатлы гүн хоссар чыкып сен иле,
Халкыма ховандар болдуң Кемине!
Багшыларымыз сөхбет гурар саз билен,
Багшыларымыз сөхбет гурар,
Багшыларымыз сөхбет гурар,
Саз билен,
Саз билен,
Шахыр Кемине!
29