Garaja Burunow–Kemine we kazy - 1

Гараҗа Бурунов
Вели Мухатов
КЕМИНЕ ВЕ КАЗЫ
(оперетта)
Операны яңадан ишлән
Нобатгулы Реҗебов
Ашгабат – 2011й
Гахрыманлары: Мәммет вели Кемине, 53 яш,
Гүлнабат хан – 40 яш,
Даңатар – 20 яш,
Огулбег – Даңатарың сөйгүлиси 17 яш,
Казы – Хайыт хусыт – 60 яш,
Гурбан – Даңатарың какасы 47 яш,
Марал – Даңатарың эҗеси 45 яш,
Сапар – Огулбегиң какасы 46 яш,
Садап – Огулбегиң эҗеси 43 яш
Вака ики ярым асыр мундан өң Сарахс этрабында
болуп гечйәр.
2
Кемине ве казы
(оперетта)
Биринҗи перде.
Гызларың хоры. Сува гелдик тас билен,
Сув алдык хөвес билен.
Яры ярдан айраның
Гүни гечсин яс билен
Гүлүң ышкын яз билер,
Дүнйә ышкың, яй, җигер!
Гөврәм аташ ичинде
Гөвнүм гитди яр билен!
Чешме-чайлар җош урар,
Ышк башлары чашырар.
Гара гөзде сычран ышк
Бизи тойда душурар.
Җүмле-җахан язы биз,
Аршың дурна-газы биз.
Бир ыкбаллы герчегиң,
Хумай гушы-яры биз!
Огулбег. Гызлар, сейран-сейл эдер,
Көңүл ышка мейл эдер.
Гырмызы донлы герчек,
Сенсиң мени Лейли эден.
Гырмызы донлы герчек,
Сенсиң мени Лейли эден.
Бойы бойма, яшлары дең яшыма,
яр, яр, яр, яшыма!
Эҗап эйләп бара билмен гашына.
Биз начара назар салып Бирибар,
Магшук гызы ашыгына душурай.
3
Ярым мени пейлейәр-ә,
Ышкы башым айлаяр-а.
Огрын бакып Меҗнун йигдим,
Мени Лейли эйлейәр-ә.
Огрын бакан Меҗнун йигдим,
Рехим эйле Лейли яра!
Гызларың хоры. Хай-хай, Айсолтан дайза,
Арслана – шире огшар.
Ала-ала гөзлери
Җанлары ийре огшар.
Айсолтан. Гызлар, сиз бир тер чемен,
Мен датлыҗа гүлабы.
Сиз акбашың от-ялны,
Мен оҗарың алавы.
Җак-җаклашып гүлшер сиз,
Гара ериң ярыгна.
Вах, вах, зар мен ярымга!
Гызларың хоры. Сиз датлыҗа гүлабы,
Биз җаханың язы-ла.
А дийсе-де, О дийсе-де
Яр дүшйә-ле ядына!
Ашыкларың айдымы.
Гара гөзли, галам гашлы перизат,
Айдабилмен бирҗе сөзүм бар саңа.
Ышкыңдан көйүп мен дад иле бидат,
Ики чешмим бир гөрмәге зар саңа.
Гара сачың дал гердене баглама,
Ханҗар алып, йүрек-багрым даглама,
Ашыгың мен, ишигиңден ковлама,
Герек дәлми намыс биле ар саңа.
4
Гүлнабат дийп обаңызың ханы бар,
Огулбег дийп яшайышың җаны бар.
Айсолтаның гөзлеринде җады бар,
Җады бар-эй, җады бар!
Багтлы йигдиң яры бар
Кеминәниң өйүнде
Кемине эгнине донуны елбегей алып, дутар чалып отыр. Хайыт
хусыт дашында пелесаң какып, оңа ялбаряр.
Хайыт хусыт. Агамсың сен, Кемине, атамсың сен Кемине!
Алланың азызы, хезрети пиримсиң сен Кемине!.. Сен үч йыллап
нәдип саллах яшап билдиң? Ынха, мениң аялымың дүнйәден
өтенине кырк гүн болды. Валла, мен дәлирәп барян! Агам Кемине,
йөр…
Кемине.Хайыт бай, ялбарып отурма, мен сениң өңүңе дүшүп
савчы гитмен!
Хайыт хусыт. Гидерсиң, гидерсиң! Мен сениң йөреҗек
ѐлларыңа алтын-күмүш, гөвхер-лагылдан паяндаз яздырар мен!
Сениң депәңден дүр-мерҗен, хакык-зүмеррет ягдырар мен!
Кемине (гең галяр). Сенми?
Хайыт хусыт. Ховва мен!
Кемине. Хайыт бай, ханы сен лакамларыңы сана бакалы:
Хайыт хусыт, Хайыт сырных, Хайыт гаты, Хайыт битини ийме,
Хайыт шылха гейме… Сен байлык дийип казылыкдан ковулдың!
Сен байлык дийип адамчылыкдан чыкдың! Сенден хусыдың өйи
көйсүн!
Хайыт хусыт. Хава, хусыт кемим-ә ѐкдур. Өлен хелейиме-де
сырдамбитин эшик гейдирмедим, доягарын ийдирмедим… Ынха,
инди кырк гүн бәри саллах галып, дул галып, дүнйәниң ханыманының, генҗи-кәниниң хелейимиң екеҗе гиҗесине, екеҗе
гүндизине дегмейәндигине гөз етирдим.
Кемине. Гой, гой хусыт!
Хайыт хусыт. Агам Кемине, атам Кемине, сен бир ягшызада
адам Кемине! (Хорҗунындан он – онбәш ачарлы халка йүпи
Кеминәниң өңүне оклаяр). Ынха, ериң астында букан хазынадепинәмиң, генҗи-кәнимиң ачарлары! (ене ачарлар көкенини
чыкарып орта оклаяр) Ынха, ериң үстүнде букан ханы-манымың,
ширин җанымың ачарлары! (ене ачарлар көкенини орта оклаяр)
5
Ынха җанлы байлыкларымың, өли байлыкларымың ачарлары!
Агам Кемине, атам Кемине олардан дашгарам сүри-сүри
молаянларым-мәлейәнлерим,
кишңейәнлерим-аңңырянларым,
багырянларым-бөгүрйәнлерим,
шахлыларым-шахсызларым,
дерренделерим-перренделерим сениңки болсун! Сен өңүме дүшүп
кел гырнак, көр гарабаш, голак-чолак хатын, гарры-гурты хелей
алып бермесең, биригүн үчүм болар!
Яшаҗык чолук оглан ылгап гелйәр.
Оглан. Хайыт ага, үч сыгрымыз бир бада таналады, еди
дүйәмиз…
Хайыт хусыт (эйменч гыгыряр). Оварра бол эшшек аталы,
мекеҗин эҗели! Маңа бумат хатын герек, загып герек, арват герек,
аял герек! (оглан горкуп гидйәр) Дүш өңүме Кемине! Ёгсам индики
аннада едим болар!
Кемине. Мен саңа савчы болман хусыт бай!
Хайыт хусыт (гөге бакяр). Эй, Аллам, я шу моллаңы өңүме
дүшүр-де, савчылыга уграт, ѐгса-да ал гарладып җанымы! Молла
Кемине, мүфти Кемине, дерхал мени өерәймесең, гапыңда
җынлыраян, гүнәкәри-де сен борсуң! Дүш өңүме Кемине! (Кемине
башыны ыраяр) Вели Кемине, пир Кемине мени десби-дәхил
өерәймесең, көпеними сүйрәп өлен хелейимиң габрына гирйән!
Дүш, өңүме Кемине! (Кемине башыны ыраяр) Эй, Аллам, мен шу
махал тамам байлыгымы бир хатына чалышян, дүш өңүме Кемине!
Казы самрап Кеминәниң дашында айланяр, шовхунлы саз.
Огулбег билен Даңатарың дуети
Даңатар. Ёлуңа гарай-гарай, гөзлерим ѐлда галды.
Огулбег. Мениң ѐлума бакан гөзлериңден айланайын.
Даңатар. Энеңе-атаңа дуйдурдыңмы сен?
Огулбег. Дуйдурдым.
Даңатар. Нәме дийдилер?
Огулбег. Саңа леллим дийдилер.
Даңатар. Саңа болса ләлиҗек гыз дийдилер.
Даңатар. Огрын-огрын гөзлейшиң яр эй,
Ярым, ярым от салды җана сөвдүгим.
Дур бир заман нәзик беден,
Бөкме хер яна сөвдүгим.
6
Огулбег. Ак җемалым шөхле салар яр эй,
Ярым, ярым җеллат гөзүң җаным алар.
Хачан сенден мәхрим ганар,
Бакма хер яна сөвдүгим.
Даңатар. Ашык оглан ярынов гөрди,
Хер дем гуллугында дурды яр эй,
Биле. Ашыкларың ѐк чәреси яр эй,
Ярым, ярым болмаз гөвхериң парасы.
Узын-гысганың арасы ортамыяна сөвдүгим.
Җеделли сахна
Сапар. Эй, тентек, бизиң өйүң төверегинде нәме көв-сөв эдйәң?
Даңатар. Мен бир сөведең-дә, көв-сөв эдиберйән-дә!
Сапар. Эй, сениң шол маңкалы махлугың мениң гызыма лак
атярмыш.
Гурбан. Ёк, сениң ләлиҗек гызың мениң сөвер оглума нәзкерешме эдйәмишин.
Сапар. Бек беллегин, мен сениң сөлитәңе гыз бермен!
Гурбан. Вай, сениң гызыңы алҗак болуп дуран бармы!?
Сапар. Эгер сениң шол хепбесизиң гызымың янында гөрнәйсе
хендекден чыкарын.
Гурбан. Сениңем шол гызың мениң оглумың янында
гөрнәймесин!
Даңатар. Кака, бес!
Марал. Утанман-уялман йыл бойы бизиң товугымызың
юмуртгаларыны ийип йөрсиңиз?
Садап. Сизиң шол күле хазаныңыз бизиң иймимизи иймесин,
тернәмизи чокмасын, кетегимизде ятмасын!
Марал. Күле товук меңкими? Меңки! Юмуртгасам меңки бор!
Садап. Бизиң иймимизи ийп, үзүммизи чокса, быкгасы бизиңки
болар.
Марал. Ёк, меңки бор!
Садап. Ёк, меңки бор!
Набат билен Айсолтан гелйәр, бири Мараллык, бири Садаплык
боляр.
Набат. Муңкы бор!
Айсолтан. Оңкы бор!
Набат. Ай, тула!
7
Марал. Гайтала!
Айсолтан. Хай-хая!
Садап. Гайталарын.
Марал. Гайтала!
Садап. Гайталарын.
Марал. Гайтала!
Садап. Гайталарын.
Марал. Гайтала!
Сапар, Гурбан биле. Бес эдиң, бес эдиң!
Марал. Ай, тула, яңкы сөзүң гайтала!
Садап. Вай, тула, гайталарын!
Биринҗи хор топары. Яңкыҗа диен сөзүң еке ѐла гайтала!
Икинҗи хор топары. Яңкыҗа диен сөзүн еди ѐла гайталар!
Садап. Ай, хатын, мен нәмәни гайталамалы?
Марал. Билмедим. Ядымдан чыкыпдыр. Ол нәмәни
гайталамалы?
Хор. Биз билмедик, билмедик биз, билмедик.
Дава-җенҗел эделиң-ле кейп эдип.
Набат. Гайтала дий-де гайталабер!
Марал. Гайтала.
Гох-галмагалың үстүне Хайыт хусыт гелйәр.
Хайыт хусыт (гыгыряр). Хов, халайык, даваңызыҗенҗелиңизи, обаңызы-кендиңизи мен оптом сатын алян.
Гурбан. Сен ким?
Хайыт хусыт. Мен казы! Молла Кеминәниң халыпасы! Багдат
казысы!
Набат. О-хов, молла Кемине-де гелйәми?
Казы. Обаңыза гүлки-хенек, оюн-томаша гелйә! Молла Кемине
гелйә!
Садап. Садагаң болайын казы ага, мени шу шерменде айярың
шеринден гутар!
Марал. Гурбаның болайын казы ага, мени шу җенҗелкеш
хайярың җенҗелинден гутар!
Казы. Ханы, гох-галмагалыңызы, дава-җенҗелиңизи дөкүң
орта, мен әхлисини сатын алян!
Набат. Вай, ягыш ягҗак боляр, гөги гара булутлар алды…
Казы. Ягыш-ягмырам, гара-гара булутларам сатын алян,
гетирибериң!
Садап. Казы ага, мениң бир товугым бар…
Казы. Хоп, ягшы…
8
Садап. Шол күле товугым буларың ятагында гузлаяр.
Казы. Дерхал шол күле товугы хоразы билен алнымда дик
эдиң! Перман! Шол товугың,
хоразың
келлесини кесип,
кишделиҗе, кәширлиҗе, кишмишлиҗе палавың астына атмалы!
Марал. Палавы ким иймели?
Казы. Палавы Мәммет вели Кемине иймели! (гүлүшйәрлер) Эй,
терс тарап, эй дүрс тарап, муныңыздан дава-да болмаз, җенҗел-де!
Дерхал томашалыҗа дава-җенҗел тапың!
Марал. Казы ага, шу айяр хатының хепбесиз тентеги мениң
гызымы аздырып алҗак боляр!
Казы. Хоп ягшы.
Садап. Ёк, Казы ага, шу хайяр хелейиң ләлиҗек гызы җадылап,
догалап бизиң чынар ялы йигидимизи акыл-хушундан айырды.
Казы. Хоп ягшы.
Набат. О нәхили икисиниңкем хоп ягшы боляр!
Казы. Сениңкем хоп ягшы, хуп ягшы гелин!
Сапар. Казы ага, бу найынсап кашшак мениң Ай ялы гызымы
гапысында гырнак этҗек боля!
Казы (атылып туряр, Даңатара). Эй, аклы чашан, ай ялы
гызам гырнак эдип бормы?
Гурбан. Казы ага, мениң оглум билен мунуң гызы ашыкмагшук! Бу имансыз ашыгы магшугындан айра салҗак боляр.
Казы (атылып туряр). Эй, бейниси сүйшен, ашык-магшугы
бири-биринден айрып Худая душман болҗак болямың? Дерхал
йигит билен гызы мениң гашыма гетириң!
Гурбан. Казы ага, ынха, мениң оглум Даңатар, хак ашык!
Сапар. Ынха, мениң Ай җемаллы гызым Огулбег!
Айсолтан. Казы ага, сынла, ер уруп ерде галан гарып-кашшага
хүйр-мелек егенчими берерисми?
Казы (атылып туряр). Эй, келхемеч, ай даззаркел! Дөв ялы
халыңа утанмаямың гарып-гасар болмага! Би сыпатыңа, сымматыңа
Айдан гелен перизада ашык болмага утанмаямың! Сен гитде көҗе
билен ярма ашык бол, буламак билен хелемеге ашык бол! Хүйр
гыза ашык бор ялы гарагың гапыкмы сениң!?
Садап. Биз олара ики сыгыр, үч гоюн, дөрт гечи берҗек!
Казы. Ай, акмак хатын, ики сыгыр, үч гоюн, дөрт гечиңизе
Огулбег ай җемалынам гөркезмейәр!
Набат. Биз олара дөрт саны торумлы дүе-де берҗек!
Казы. Дөрт торумлы дүйә Огулбег адыңам тутдурайма!
Марал. Биз сизе гыз бермерис!
9
Набат. Сиз эйләк ятсаңыз-да, бейләк ятсаңыз-да, магшук гызы
ашыгындан айрып билмерсиңиз!
Сапар. Огулбеги келе берерин, көре берерин, эмма бай ере
берерин!
Казы шатланып атылып туряр, Сапарың өңүнде башыны
ялаңачлаяр.
Казы. Сапар бай, ынха, кел диениң эййәм тайяр! Сынла, сувама
келдирин! Бай диениңем тайяр! Депсең депренмез байдырын!
(ханҗарыны чыкаряр) Кел билен бай тайяр! Хәзир сол гөзүмем
чыкарян я ики гөзүмем чыкарайынмы? Көрүңем тайяр эдйән!
Гурбан. Хов, агам, сен казы дәлми?
Казы. Казыдым, Аллаха шүкүр, өтен йыл казылыкдан
ковдулар!
Набат. Казы ага, сен гарры дәлми?
Казы. Аллаха шүкүр, гаррыдырын! Эмма ки азм урсам гара
даглары сындырарын, эмма ки җыртлап Ая тойнак салсам, гөгүң
йылдызларыны ере индерерин!
Садап. Казы ага, сакгалың агындан утан, казы диен адыңдан
утан!
Казы (гөге гол серйәр). Эй, Аллам, Алла ялкасын-ов сени!
Яшымың соңунда новҗуван гыза душ эйледиң!
Гурбан. Казы ага, агзыңда екеҗе дишиңем ѐк ялы-ла?
Казы. Нәме, Огулбег гыз мениң билен дишлешҗек болуп
дурмы?
Набат. Ай, үлхит гоҗа, сен Огулбег җаның маңлайыны
гаралтҗак болямың?
Казы. Огулбегҗаның маңлайы гаралса-да, тамам Сарагтың улы
байы болар! Гүнлериң бир гүнем өлерин-де Огулбег гызың
маңлайыны ачар гойбәрин.
Марал. Вай, сен хачан өлҗек?
Казы. Огулбег гыза бир говшайын! Онсоң Огулбег җан яша
дийсе – яшарын, өл дийсе - өлерин! Марал гелин, мениң хазынадепинәм, генҗи-кәним, ханы-маным, ширин җаным, сүри-сүри
молашянларым-мәлешйәнлерим, кишңейәнлерим-аңңырянларым,
багырянларым-бөгүрйәнлерим, шахлыларым-шахсызларым, ики
аяклыларым-дөрт аяклыларым, дерренделерим-перренделерим
сениңки болсун! Сен гайын энем бол, мен көрекениң!
Саз. Чыра сөнйәр.
10
Чыра яняр.
Огулбег. Ах, мениң гара маңлайым, мен гарыбы начар кылдың!
Даңатар. Ах, мениң гара такдырым, не гүнлере дучар кылдың.
Огулбег. Кысмат чексе харам каза, каст эдер мен ширин җана!
Даңатар. Эгер бакайса сен тая, казыны маслык эдер мен!
Биле. Медет бер-эй, Первердигәр, рехим эйле, Первердигәр!
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Кемине.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Сапар.
Гурбан.
Биле.
Мен сениң оглуңа гызымы бермес мен.
Мениң оглум сең гызыңы алмас хем.
Бермес мен.
Алмас хем.
Бермес мен.
Алмас хем.
Дуруң! Сабыр эденлер гара дашы ер эдер
Сабырсызлар хайыр иши хем шер эдер.
Ёк, ѐк бермес мен!
Алмас хем.
Бермерин.
Алмаз хем.
Бермерин.
Алмаз хем.
Бермен.
Алмаз.
Бермен.
Алмаз.
Бермен.
Алмаз.
Бермен.
Алмаз.
Бермен.
Алмаз.
Бермен.
Алмаз.
Бермен.
Алмаз.
Ёк.
11
Казы. Марал гелин, юка сал, галың сал, гөвхер, мерҗен, лагыл
сал, зүмеррет, дүр, алтын ал! Эмма ки мениң ялы акмак хем бай
көрекени сыпдырыҗы болайма!
Марал. Казы ага, биз сени гаррырак гөрйәс-дә!
Казы. Ханы, мен оваданҗа Огулбеги мазалыҗа сынлайын.
Казы гөзүни юмҗукладып Набада гаршы уграяр. Набат
Айсолтаны өңүне тутяр. Казы Айсолтана якын барып, хакыкы
шовакөр болуп сынлаяр.
- Оваданҗа, нәзенинҗе, эйҗеҗик перизат экен!
Айсолтан (Казының дикан бакышындан горкяр). Вай, би мейит
аракы тойда маңа гөз гыпан ышарат экен-ә!
Казы (кер болан боляр). Огулбег гыз, нәме дийдиң?
Набат (гулагына гыгыряр). Сенем шазада йигит экениң!
Казының зәхреси ярыляр, ол хонда товсуп саңңылдап башлаяр,
чына беримсиз титрейәр.
Казы. Вай, зәхрәми ярдың-ла!
Маңа гаты гыгырылса,
айярымлап шейдип титревүк болян-да!
Набат. Казы, асыл сен кер, көр, кел, үстесине
саңңылдавугаммы?
Казы. Аллаха шүкүр, Сапар байың истейән көрекени мен! Кел,
көр, кер, үстесине, саңңылдавук, сәхел совук болдугы лалам болян,
ичимден сесим чыкмая!
Айсолтан. Сениң бойың бир гарыш, сакгалың ики гарыш,
иниңем үч гарыш-ла!
Казы. Хах-хах-ха, овадан гелин, дузладың-ов! Ховва, мениң
бойым бир гарыш, сакгалым ики гарыш, иним үч гарыш, җоннуҗак,
монтыҗа бела-да! Йөне мени тамам юрдуң әхли ериндәки ханларбеглер, байлар-сөвдегәрлер гөрйәндир, себәби мен түчҗар бай-да!
Марал. Казы ага, сен бедройрагам-да…
Казы. Марал гелин, сыпайылык этме! Мен бедрой, бедройыңам
бедройы! Айна баксам сыпатымы-сымматымы гөрүп зәхрәм
ярыляр! Сува серетсем сув ага буланып дессине сүзүберйәр…
Сапар. Ики саны җоззук дулук…
Айсолтан. Ел берилен тулум…
Сапар. Аяклы булут…
Айсолтан. Эшекяссык…
Сапар. Керсенгөти, биз саңа гыз бермерис!
Үчүси. Биз саңа гыз бермерис!
Сапар. Алныңда бар бир гарын, ардыңда бар бир гарын, мен
саңа гыз бермерин!
12
Казы. Бермерсиңиз! Бермерсиңиз! Шу дүнйәде маңа хич ким
хич хачан хич зат берен дәлдир.Хах-хах-ха, йөне мен бир неҗис-дә,
нәкес-дә, халан задымы алыберйән-дә!
Айсолтан. Биз саңа Огулбеги бермерис!
Казы. Хава-ла, сиз бермерсиңиз, йөне Огулбег җан сүйнүпсаркып, салланып сейкин басып гелер. Марал гелин билйән саның
түкенйәнчә санабер галың-юкаңы!
Сапар. Биз саңа гыз бермерис!
Казы. Ай, сен-ә бир дикеңсе, Сапар сеңсе экениң!
Үчүси. Биз саңа гыз бермерис!
Казы. Берерсиңиз, берерсиңиз! Еди гиҗе-гүндиз той-томаша
эдип, айдым айдып, саз чалып, ракс кылып, шады-хоррам болуп,
Огулбеги күртеләп-кеҗебеләп берерсиңиз! (Ол сугры багана
телпегини чыкарып депесинде айландырып гыгырып буйрук берйәр)
Ай, мениң түкениксиз хазына-депинәм, ай мениң сан-саҗаксыз
генҗи-кәним, чозуң Кичиага обасының үстүне! Ай мениң сүрисүри молаянларым-мәлейәнлерим, кишңейәнлерим-аңңырянларым,
багырянларым-бөгүрйәнлерим, шахлыларым-шахсызларым чозуң
буларың кендине, говшурың мени Огулбегиме! Хах-хах-ха!
Ол шады хоррам болуп танс ойнаяр.
Чыра яняр.
Кеминәниң гелши
Хор. Кемине, Кемине гелйәр, Кемине!
Тарханларың тарханы, шахырлар шасы гелйәр!
Пир чыкан Мәммет вели шахыр гелйәр.
Казы. Чүшшш! Ювашшшш! Кемине сизиң озалкы гөрүп йөрен
Кеминәңиз дәл. Кемине ылахы дүйшүнде сахыпҗемал бир җенаны
гөрүпдир. Ягшызадалар оңа пата берипдир! Шондан бәри Кемине
зыян тапынып, елдиргәп, хүйленип, дүйшүне гирен перизады
гөзлейәр. (Айсолтаны сынлаяр) Вай, сен Кеминәниң дүйшүне гирен
пери-пейкер болайма?..
Айсолтан. Вай, ишим гайдандыр!
Казы (Набады сынлаяр). Алланың аршда ак палчыгындан
ярадан җенаны сен болайма?..
Набат. Вай, мен Кеминәни гөрмесем, нәдип онуң дүйшүне
гирейин…
13
Казы. Сенем-ә овадан экениң!
Марал. Вай, мениң әрим бар-а!
Кемине. Тарыпыңны айдар болсам эй, казым,
Айдар болсам тарыпыңны эй, казым
Казыларның дийсем кәриң эй, казым,
Айдар болмазла ярына эй, казым.
Ялган сөзлериниң барын эй, казым, эй, казым,
Сатярсыңла вах пула эй, казым,
Сатярсыңла кән пула казым эй, казым.
Күлден депе бейик болмаз эй, казым,
Сынла көңүл сейик болмаз эй, казым.
Вах гара кейик болмаз эй, казым,
Гирсе мегер чөлде казым эй, казым,
Чөлде мегер гирсе казым эй, казым.
Дийр Кемине кән геп болар кән болар,
Дийсем дертлерим деп болар эй, казым.
Бар гарыплар каза чеп болар каза эй, казы,
Түйс бир төхмет илде казым эй, казым,
Җүйҗе-товук ѐлда гузлар эй, казым.
Кемине гелин-гызлара йүзленйәр.
Кемине. Хош гелипсиз хошлук билен гайдар сиз,
Дүнйәниң сейлине гелен гелинлер.
Бозулан шәхрими абат этдиңиз,
Гамда галан гөвнүм алан гелинлер.
Ак йүзүне гара зүлпүн яйыпдыр,
Гөйә Айың йүзүн булут алыпдыр.
Хасса җана бушлук тебип гелипдир,
Дердимиң дерманы болан гелинлер.
Хор. Мундан гитдим яра дурман, бирҗе гөрмән, арман галдым.
Овал арман, ахыр арман, сермендим армана галып.
Арзым дийсем арзымана,
Йүрек Айсолтана гаршы
14
Арзым дийсем арзымана,
Йүрек Айсолтана гаршы.
Шалар гызы сейле чыкар,
Кенизлери ләле какар.
Мениң гөвнүм Ая бакар,
Ай бакар асмана гаршы.
Арзым дийсем арзымана,
Йүрек Айсолтана гаршы
Арзым дийсем арзымана,
Йүрек Айсолтана гаршы.
Кемине. Багларың мивеси гел җан, ширин дил ялы,
Белли, белли сөзүң ов, бардыр бал ялы.
Кемине дийр гел, ов аклы гызыл гүл исли эй,
Ашыгың җаныны эй, алан гелинлер.
Кемине, казы Набадың өйүнде гудачылыкда.
Набат. Молла Кемине, бизиң иле хош гелип сиз!
Казы. Хош гелендирис, сапа-да гетирендирис. Гүлнабат гелин,
биз-ә йитигимизи агтарып геләендирис.
Кемине (аларыляр, юваш). Акмак, савчың барка самахыллап
дурма… (гаты) Гүлнабат хан, бизиң бир байымыз бар, шоңа бир…
Казы… халал сүйт эмен машгала герек!
Набат. О байыңызың яшы нәчедир?
Кемине. Бай, гаты бай!
Набат. О байыңызың ады нәмедир?
Кемине. Адам бай, малы-мүлки уммасыз бай!
Набат. Байыңызың кадды-каматы, сыпаты-сымматы ненеңдир?
Кемине. Депсең депренмез чүйрүк бай!
Набат. О байыңызың гылык-хәсиети нәхиледир?
Кемине. Түчҗар бай, айылганч бай, ханы-маны ере-гөге
сыгмаян бай!
Набат. О байыңызың тиреси нәмедир?
Кемине. Онуң тиресем бай, тайпасам бай, миллетем бай, динииманам бай!
Набат. О бай ниреде яшаяр?
15
Кемине. Гапҗык галасының Җантай кендинде!
Набат. Эй, Худай!
Казы (зала). Сөзүң пирине учрасаң бай, Худай дийибирсиң
дул хатын!.. Гүлнабат гелин, байымызың хазына-депинеси, генҗикәни, ханы-маны, малы-мүлки, ерде гезйәнлери, сувда йүзйәнлери,
молашянлары-мәлешйәнлери, кишңейәнлери-аңңырянлары,
багырянлары-бөгүрйәнлери, шахлылары-шахсызлары,
дерренделери-перренделери сениңки болсун!
Набат (гахарлы). Мен о байыңызың хазына-депинесини,
генҗи-кәнини, ериң астындакы, үстүндәки байлыкларының
әхлисини молла Кеминәниң йүз ямалы ичмегине чалышмаян!
Казы. Хай, берекет тап, Гүлнабат хан! Кеминәниң мүң ямалы
ичмеги дашы билен, ичи билен сениңки болсун!
Набат (гахарлы). Ай, галтак гарын, төңңе бурун…
Казы (Кеминәни сынлаяр). Гүлнабат хан, алланәме шахыра
галтак гарын, төңңе бурун дийиберме! Кемине, мазалы сынла!
Гүлнабат гелин ягшызадаларың саңа дүйшүңде гөркезен перизады
ахыры!
Кемине (өр-гөкден гелйәр). Сен, сен нәмелер самахыллап
дурсуң?!
Казы. Мен бир мес бай, нәме самахыллаянымы нирден
билейин!
Набат (аңк-таңк). Сиз нәме молла Кемине үчин сөз айдып
отырмысыңыз?
Казы. Ай, Гүлнабат хан, Кемине ялы ышкдан аклы чашан,
бейниси сүйшен болмаса, хей бир обаның хан хатынына
гудачылыга барып бормы?
Кемине. «Ай, хепбесиз, дерхал маңа кел гырнак, көр гарабаш,
чолак-солак хелей алып берәймесең, гапыңда өлйән» дийип, мени
савчы алып гайтмадыңмы?
Казы. Кемине, хан хатындан горкыңа самахыллап отурмасана.
Хей, Огулбег ялы пери-пейкер барка, мен дул аялы башыма
япайынмы!
Кемине (дергазап). Эй, акмак, тамам Сарагтың хан-беглери,
аксакал-кетхудалары, Ораз яглы сердар дагы мени өерип
билдими?.. Мен галан өмрүме дүнеден өтен перизадымың ясыны
тутуп, матамыны дартарын!
Кемине каза голуны силкәп, Набада баш индерип чыкып
гидйәр.
16
Набат. Казы, менем галан өмрүме дүнйәден гайдан хан
йигидимиң ясыны тутуп, матамыны дартарын.
Казы. Алланәме-дә! Гүндизлер өлен әриңизиң, өлен
хелейиңизиң матамыны тутуп, ах уруп эфган дартың, гиҗелер
болса сүрүң дәли дүнйәниң дөвраныны!
Набат. Ай, серке сакгал, селме сакгал, селин сакгал, сүбсе
сакгал, сен нәмелер аталап отырсың?!
Казы. Гүлнабат хан, өтен йыл тамам текәниң-ѐмудың,
салырың-сарыгың, әрсарының-алилиниң хан-беглери, сердарлары
җем болуп Кеминә яшаҗык гелин алып берҗек болдулар, Кемине
кес-келләм этмеди! Арада Ораз сердар, тамам Сарагтың ханбеглери, улы байлары, аксакгаллары, Кеминә новҗуван гыз алып
берҗек болдулар, Кемине кес-келләм гөвнемеди. Себәби Кемине
аршың ак палчыгындан ярадылан новҗуван гелниң ышкына дүшүп,
янып-бишип йөр! Ол гелниң кимдигини билйәмиң? (Набат
башыны ыраяр) Ол хүйр гелин сен Гүлнабат хан!
Набат. Казы, дерхал чык өйден!
Казы. Кемине, велилериң велиси, пирлериң пири, шахырларың
шахыры! Ол гиҗелер первана болуп, сениң ышкыңда гошгы-газал
язяр, гүндизлер хүв чекип, дүзлере чыкып сен хакда пыган кылып,
айдым билен аглаяр. Улы илиң улы шахыры сениң ышкыңда
дәлирәйсе, җынлырайса, гүнәкәри сен борсуң! Эй, йүреги дашдан,
буздан, демирден гелин, диңле мен Кемине болуп, онуң сен
хакдакы айдымыны айдып берейин…
Казы Кеминәниң «Хамана» диен айдымы айдяр.
Хич дилегим битмеди, дийдим гашы кемана,
Дили дымып, диде сөзләр мен гарып натувана.
Ак билекли ак гелин, дилим гелмиш зыбана,
Ала-ала гөзлерден гелмишем мен амана,
Диен сөзүм битмесе, диймәнмишим хамана.
Кемине дийр, өлүм бар, билип болмаз хачандыр,
Саңа маңа пынхан ышк гуҗагыны ачандыр,
Ышка бакан гүманым, гуссаң паслы гечендир,
Ашык-магшук бир җамдан айнал-бакы ичендир,
Диеними этмесең, диймәнмишим хамана…
Икинҗи перде
17
Даңатарың ариясы
Даңатар. Эй, перим салсаң назар ялкым дүшер дилдарыңа,
Гөзлейип гөз гыйгы бирле бакышың өртәр мени.
Бесленип өйден чыкар сен салланып хер бир яңа,
Бат алып мисли җерен дек бөкүшиң өртәр мени.
Ай гелов. Ярым җан гелов нәзлим,
Бесленип өйден чыкар сен салланып хер бир яңа,
Бат алып мисли җерен дек бөкүшиң өртәр мени.
Сими-зерден безенип гүл йүзүңе чалсаң гүлап,
Сер салып чох айланып хич тапмадым сенде хылап.
Эй, яранлар белли бизни зүлплериңни сыпалап,
Ики бөлүп ал яңакдан дөкүшиң өртәр мени
Белли бизни якмак үчин зүлплериңни сыпалап,
Ики бөкүп ал яңакдан дөкүшиң өртәр мени.
Даңатар билен Кеминәниң сахнасы
Кемине. Сен Огулбеге хак ашыкмы?
Даңатар. Ховва хак ашык мен! Эмма адалаты беркарар этмели
казы мен бай дийип, авуңа агыз урса, киме арз эдерсиң?
Кеминәниң айдымы
Кемине. Хупларың шивеси гара гөз болар,
Томаша кыл билбил билен гүллере.
Гөзелиң шивеси ширин сөз болар,
Сөзле, гурбан олам ширин диллере.
Айра дүшсем, элип каддым яй болар,
Высала говушсам җана җай болар.
Гүл йүзүң гөрмесем гүнүм ай болар,
Айым узап гидер йылдан йыллара
Мениң элим, сениң дилиң хүнәри
Нусга болуп галсын илден иллере!
18
Кемине билен казының дуети
Казы. Чал сакгалы ак гөвүсе
Яйсаң җана леззет дәлми?
Аташ салып яш гөвүне
Сөйсең җана леззет дәлми?
Кемине. Эзйет, эзйет!
Казы. Киме эзет, киме леззет!
Кемине. Сакгалың агындан утан!
Казы. Кемине, дерхал мени өер!
Кемине. Алтмыш яшыңдан утан! Ёгса я ах уруп, перят чекип
шахыр болян, я җынлырап акыл-хушумдан айрылян, я өлйән.
Казы. Вах, утанян, уялян, йөне вели Огулбеги гойна салян,
гойна салян!
Кемине. Саңа имансыз, хусыт, сырных, мелгун казы диерлер!
Казы. Кырк гүн бәри пыган дартып, тутдум кейваның ясыны,
Кырк гүн сырма саллах болуп, бу дүнйәден хезл этмедим.
Кырк гүн бәри ялңыз ятып, тапдым ахыр гүл ярымы!
Кырк гүн аглап чекер болдум ялңызлыгың эзетлерин!
Кемине. Ялңызлыгың дерди чекерден агыр экен.
Казы. Гөзлерим гөрди хер нәни,
Гемирсем терҗе тернәни,
Гарры мөҗек яш беррәни
Ийсе җана леззет дәлми.
Кемине (зала). Гарры көпек, мен саңа бир томаша гөркезейин!
Казы. Кемине, маңа Огулбеги алып бер!
Кемине. Казы, бу обада байлык-пул йөремейәр. Сен мениң
кырк ямалы ичмегими гей-де Кераматлы агаҗың ашагында
мынаҗат кыл! Худайым саңа Огулбеги мынасып гөрсе, ол шу
гиҗе салланып, сейкин басып гелер.
Набат билен Айсолтан
Айсолтан. Вай, җуванмерк казы! Вай, кабанмейт казы!
Набат. О казы җадыгөйлериң җадыгөйи, иблислериң пири,
мелгунларың молласы! (ювашҗа) Өзем онуң быкгадан
чыкыпмыш?
Айсолтан (гең галяр). Нәмеден чыкыпмыш?
19
Набат. Быкгадан…юмуртгадан… Бойдашлар, Огулбегҗаны ол
мелгун казыдан халас этмели!
Садап (аглаяр). Вай, Огулбег җаны мулгун казы алайса, мен
нәдерин-эй!
Айсолтан. Ай, харам казы, порсы тазы! Хей, мазы ялы
Набатҗан дурка, хей Сарагтың язы ялы Айсолтан барка, бир
гөкмейни, гуш келле гыза ашык боляр-а!
Набат. Вай, сен шол каза дурмуша чыкайҗакмы?
Айсолтан. Хей, мен олар ялы бай казыны сыпдырарынмы?
Алланәме акмак! Алланәме, үлхит гарры! Алланәме чүйрүк бай!
Мен оны ойнап-ойнап йүзүне түв эдип гойбәрин!
Набат. Сен хер эт, хесип эт, эмма Огулбеги о мейдиянандан
халас эт!
Айсолтан. Вай, мен бир безенип-бесленейин, оҗагаш җадыгөй
казың мениң гапымда эесинден айрылан ит ялы увлап ятмаярмы?..
Икисем гидйәр.
Казы. Маңа гарры диймәң, гоҗа дегилмен!
Дегирмени йөредер мен демимден.
Сынлайын мен ганып-ганып җемалың,
Я җаным ал, я җаның бер, гел-эй, сахыпҗемалым.
Хак диеним нәхак бор, нәхак диеним хакдыр,
Ак диеним гарадыр, гара диеним акдыр.
Назу-керешме биле җаным алей, җананым,
Сынлайын яр ганып-ганып җемалың.
Сейкин басып салланап гел-эй, сахыпҗемалым.
Казы. Гыш гүнүми яз эйләр, калбымдакы хейҗаным,
Сейкин басып сүлмүрәп, гел-эй сахыпҗемалым.
Айсолтан башы гупбалы гыз Огулбег болуп гелйәр.
(Сахна гараңкыраяр)
Кемине. Башла Даңатар.
Даңатар (уряр). Ахыры элиме дүшдүң герек.
Айсолтан. Вай, эҗеҗан!
Даңатар (уряр). Асыл мениң Огулбегими аздырып йөрен сен
экениң-ә Кемине!
Сапар. Уруң Кеминәни! Өлдүриң Кеминәни!
Казы. Вай, мен Кемине дәл, мен казы!
Гурбан. Казы болан болямың инди Кемине…
20
Казыны орта алып мазалы урярлар. Кеминеден башга хеммеси
гидйәр. Сахна ягтыляр.
Кемине. Хов, казы, саңа нәм болды?
Казы (агламҗырап). Зәхер болды, мерез болды! Поссуныңа
лагнат болсун! Мени сендир өйдүп урдулар.
Кемине. Вәх, олар ялңышыпдыр. Гой, инди сени казыдыр
өйдүп урсунлар…
Казы. Ёк-эй, ѐк-эй, озалам мени гаты уруп, гаты өлдүрдилер.
Кемине. Огулбег билен душдуң дәлми?
Казы. Душдугам, гуҗаклашып учмаха дүшдүгем…
Кемине. Башга саңа мерк герекми…
Казы. Вай, мениң ичимден җаным чыкып гачып гидипдир…
Кемине. Огулбег бир гөз гүлдүрсе, җаның ене гайдып гелер.
Казы. Ай, ѐг-а…
Кемине. Бу поссуна тай ѐкдур, барсаң ырак земин-ов,
Акмак болуп гейдиң-де, дүшдүң әрлең демин-ов,
Урулып-енҗилмеден галан дәлдир кемиң-ов,
Не гүнлере душ кылдың казы агаңы ичмек,
Кеминеден ядыгәр гыммат бахалы ичмек!
Кемине. Ашыгам саклана билмен
Сайраян дилиң дердинден,
Билбилем гел уклая билмен ов,
Гырмызы гүлүң дердинден.
Арманам өпүп гүлмедим вах, гел,
Арманам өпүп гүлмедим вах, гел,
Голундан шерап ичмедим вах,
Өлйәнчәм сана гечмедим ов,
Бир йыртык җулуң дердинден.
Кемине билен Набадың душушыгы
Набат мессан-мессан басып гелшине, ала гөзлерини гүлдүрип,
галам гашларыны какып нәз-керешме эйлейәр.
Кемине (хесерли). Гүлнабат хан, ала-ала гөзлериңи гүлдүрип,
галам гашларыңы какып, мен гарыба нәз-керешме эйләрми сен?
21
Набат (дергазап йылгыряр). Гөзүңедир, Кемине! (Набат