Çarhypelek - 13

Ikinjisini Aly mürzäniň enesine ýazyp, bu ogluny Genjä şäher
häkimligine bellejekdigini ýaňzytdy. Üçünji haty şäher banuwyň enesine
ýazyp, şäher banuwy Musaýyp han Tekelluwa adaglasa, niçik
görýänligini duýdurdy. Soňra gyzlary Perihan hanymyň, Patma hanymyň,
Hanyş hanymyň we Hatyja soltan hanymyň enelerine, garaz, ýadaýança
beýlekilere-de ýazyp, haremhanalara gözegçilik edýän agta guldan iberdi.
Haremhanalara şu agta guldan başgalaň aýagy sekmeýärdi. Aýallaryň
hyzmatkärlerem agta gullardy ýa-da garry zenanlardy.
Tahmasp şa aýallaryň göwnüni awlamakda özüni çyn saýýat
hasaplaýardy. Olary galkyndyraýjak her jüre wadalar berýär, teklipler
edýär, meýillerini, arzuw-isleglerini soraýar. Köplenjem, öz pikirinden
dänmeýär. Aýallary keçjal, dikdüşdiligini bilensoňlar, gaňryşyna gaýdyp
duranoklar. Bardy-geldi janlaryna batyp, göwünlerine ýaramasa, ugruna
kowup, Isgender Zülkarneýine deňäp, uguny ýekeleýärler, gözüň agy
ýaly, käte pikirlerini geçirýärler.
***
Ahmet Nowruzdyr Gulamy öýerip, özbaşdak öýli-işikli etdi,
gyzlarynyň ikisini ile göçürdi. Maşgala agzybirdi, biri-birin barşyp-gelşip
durdular. Güzeran arabasy orta hal tigirlenýärdi. Ogullary Aba serdar
ýurduna gidensoň, nökerlikden çykdylar. Gulam at-ýaragyny satyşdyryp,
söwda-satyk işine gümralandy. Bazaryň çetinde çaklaňja dükan açdy. Ol
käte kerwenlere daklyşyp gidip, odur-buduram getirýärdi. Öz gadarynda
söwdasy küşatdy. Gyssansalar dädesi, doganlary dilegçilige barardylar.
Nowruz arabakeşlik, hammalçylyk, gassapçylyk, garaz, çem gelenini
edişiribererdi.
Bir gezek, irden, Ahmediň howlusynda keşgully, gojalan adaty
derwuş «Hüw-haklap» gygyrdy:
—Hudyň mütmin26 bendesi! Jahany saýlanyp, ýedi derýaň suwuny
içen dörwüşe aýdan-diýen sadakaňyzy eçiliň! Azanda berlen sadaka
hökman kabul bolgaý, enşalla!
Ahmet daş çykdy. Inçemik, akmeňiz, uzyn derwüşi başdan-aýak
synlady-da, goltugyndan bir töwriz tümenini çykaryp: «Saglyk sadakasy
180
bolsun. Uzak ýoldan Gulam aman gelsin» diýip, içinden pikirlenip,
keşgulla oklap goýberdi. Derwüş gözlerini giňden açyp, görenine
ynanmaýan şekilli gabynyň düýbüne äňetdi, alkyş ýagdyryp başlady:
—Eý, Haktagalaň nazar salan jomart mömüni! Dilegiň kabul
bolgaý! Goç-goç agtyklaňa guwanmak nesip kylsyn!
Ol gidiberjek ýaly etdi-de öwrülip:
—Depseň yranmaz baýlar ellerini beýde açybilenoklar. Sahy
kişiniň kimligini bilip bilmerinmi?— diýdi.
Ýüreginde kir-kimir bolmadyk bu derwüşden elhençlik geler diýip
küýlenmedik öý eýesi mährew ýylgyryp jogap gaýtardy:
—Ahmet diýýärler maňa.
—Ahmet... Ahmet... Öz-ä bir gulagyma kakan ada ogşaýa.
Derwüş kijijik gözlerini mekirleç süzgeýekledip, ýene sowal berdi:
—Kimiň oglusyň?
—Remezanyň.
—Kürtmi?
—Hawa.
—Hymm... Aba galt... Aba serdaryň baş geňeşçisi-de bolupdyrmy?
Soň aşpez tarapyndan zäherlenip öldürilipdir.
—Edil özi.
—Bende-ýe. Ýatan ýeri ýagty bolsun!
Ol ýüzüni gussalandyran kişi bolup, dowam etdirdi:
—Göründe dik oturar o näkes. Gaýrat et, Hudaý kuwwat bersin!
Remezanyň senden başga hossary bardymy?
—Ýok. Alty agtygy, bir ýuwlugy bar.
—Hudaý köp görmesin. Uzak ýaş bersin olara.
—Dilegiň kabul bolsun! Belki, agzyň haýyr açsyn!
—Haýyr açar enşalla. Oglanlaryňam öýüňdemi?
—Ikisi öýli-işikli. Gyzlaryňam jübüti ile gitdi.
—Sag-salamat gez, oglum!
—Hoş, perişde sypat goja.
Derwüş gitdi. Ahmet öwrülip, öýüne girdi. Aýaly şol bada sorady:
—Beýleki derwüşler bereniňi alyp, derrew gidibererdiler. Bi nä
gürrüňini köpeltdi?
—Muňa öňki gelýänlerden artyk emläýdim. Gedaýdyr-da, onnoň
dili süýjedi gidiberdi.
181
—Kän öwrenişdiriberme. Bularyň pygyly düzüw dällerem bolýa
diýýärler.
—Kölegäňden gorkup, ýurtdan çykaýma basym. Bu bir haýy gidip,
waýy galan kişi. Lowlaýan ataş bolanda-da çirkiziýebiljegem däl.
—Şeýle bolany ýagşy.
Şäher Aba serdar gideli bäri bulam-bujarlykdy.
—Iň gowusy, ertirlik edineli.
—Beli. Ýöne, «Ýagşylyk irde-giçde ýagşylyk eden adamyňdan
geler» diýdi gaýnatam pahyr bir gezek. Unutma şo pendi.
Şeýle dörwüş Nowruzyň hem-de Gulamyň howlusyna-da bardy.
Gulamyň gelni atasy öýündedi. Ol adamsy kerwenden dolanýança
şeýderdi.
Birki günden il uklanda Ahmediň we Nowruzyň öýüniň daşyny onondan adamhorlar deň wagtda gabadylar. Ahmedi, aýalyny, iki çagasyny
jyňkyny çykartman bogup öldürdiler-de, ýygnanyşmaly ýere — dagyň
jülgesine tarap tutdurdylar. Bularyň arasynda Ahmediň bir töwriz
tümenini beren «derwüşi» — aňtawçysy-da barýardy.
Nowruz arabakeşlik edip, giç gelip, ýorganyna giripdi. Gelni
gundagdaky çagasyny emdirip ýatyrdy. Irkiljiräp, ugran Nowruzyň
gulagyna tapyr-tupur ses iläýdi. Ol laňňa galyp, duldaky asylgy gylyjyny
kakyp alyp, gapa okduryldy. Çykan badyna biri bilen çakyşyp, gaýra
serpikdi. Näbelli adam topuldy welin, boýnundan gylyjyny aýlap salyp,
ýykdy. Oňa tarap bäş adam gylyçlaryny ýalpyldadyp gaýtdy. Howlynyň
agzynda «Ah» sesi eşidilip, tapba kesildi. Bäşiň ýeňsesinden bir gara
göründi. Bu Nowruzyň kärdeş goňşusy, türkmen ýigididi. Olam giç öýüne
gelip, aýak ýoluna oturdy, ýabysyna arpa berdi. Şonda Nowruzyň
howlusynyň daşynyň gabalýanlygyny görüp, öýüne girip, ujuna gyryklyk
daňylan syrygyny alyp eňdi. Ol gelşine atlara gözeçilik edýäni
ýeňsesinden sünjüp, howlynyň agzyna topuldy. Ony saklap durany-da
pürreledi. Tutluşyk başlandy. Nowruzyň arabakeş goňşusynyň gelnem
oýandy. Bu-da äriniň yzy bilen ylgap, daş çykdy. Eýgilik däldigini aňyp,
beýleki goňşularyny örüzdi.
Çaknyşyk uzaga çekmedi. Aňtawçy jellatlaryň diňe ikisi ölümiň
öýünde gaçyp sypdy. Olaram salşyk ýere baranlarynda sadylla bolup
duran aňtawçylaryň baştutany işi puja çykarandyklaryna jany ýanyp, şo
taýda gylyçdan geçirdi.
182
Aýratyn öz maşgalasynyň nazara alynmagy Nowruzy iňkise goýdy:
günäsi näme? Nirede ýokuşgöz görnüpdir? Kimiň hakyny iýipdir ýa
hakyny bermändir? Hernä, dadyna türkmenler ýetişäýdi. Ýogsam,
paýhynlanýardy.
Daňyň alagaraňkysynda bir ýigdekçe, demi-demine ýetmän, reňkini
agardyp geldi. Ol dili tutulan ýaly, peltekläp, zordan gepledi:
—Now...Nowruz... o taý... taýda... o taý... da... Ahmet agany...
Nowruz ýigdekçäniň sözüni soňlaryna garaşman, atyna talanyp,
köçäni dükürdedip, ýüzin saldy. Öýlerine gelende, hyýýady göçüp,
birbada doňdy. Mähribanlarynyň ýüzleri gök nile dönüp, dem-düýtsüz
ýatyrdylar. Boglupdyr ýa zäherlenipdir. Garaz, Remezan gojanyň
maşgalasyna haýynlyk edilipdir.
Nowruz bagryny ýere berip, uly ili bilen möňňürip aglady. Elhenç
hala çydaman, üýşenlerem orlaşdylar. Yzanda-çuwanlyk daňyň ümütamyşlygynda bu aýylganç bela-beterden habarsyzlary Ahmediň öýüne
tarap, alys-gopaslandyryp gaýtdyrdy.
DÖRDÜNJI BÖLÜM
–I–
Astrabat Tähran bilen Maşadyň baş ýolunyň aralygynda ýerleşýär.
Günorta-gündogaryny Hazar deňzi, demirgazyk tarapyny Türkmensähra
eýeleýär. Şeýle-de günorta çäklerinden Elbrus daglary şäheriň üstüne
abanyp durýar. Daglar biri-birine garşy ýerleşen. Üstesine, Hazar
deňziniňem täsiri güýçli. Şol sebäpli, Astarabat meýdany, daglary gür
jeňňelliklere örän baý. Elbrus daglary gurak çöllüklere böwet bolup, iç
tarapyna çygly howanyň geçmeginiň öňüni perdeleýär. Demirgazyk
böleklerinde ýagyş ýygy-ýygydan ýagansoň, ösümlik dünýäsi mydama
terligini saklaýar. Daglyklar tekiz däl, ekiş meýdanlary gyt. Şol sebäpli
ilaty az.
Astrabady gadymyýetde «Harkaniýa» diýibem atlandyrypdyrlar.
Sefewiler bolsa, «Darilmomenin» diýýärler. Her hal, onuň Astarabat ady
meşhurdyr. Şäher kentleri, şäherçeleri esasan, ekerançylyk, maldarçylyk,
awçylyk, dokmaçylyk bilen güzeran dolandyrýarlar.
Şäher özüniň emele gelmek gözbaşyny Seljuklar döwründen alyp
gaýdýar. Nagylbendiň bazary giň. Juma metjidi, Bohanbu 108-nji hijri-
183
kamary ýylynda Seljuklar patyşalygy tarapyndan bina edilen. Bina dört
şäbistandan27 we gündogar-günbatar tarapyndan ýerleşen iki sany
eýwandan ybarat. Ilki ünsüňi özüne çekýän enaýy taraplarynyň biri bu
metjidiň günorta bölümindäki şäbistanyň bişen kerpiç bilen üstüne dikilen nepis
minarasy. Munda «Kufy» ýazuw grafikasynda ýazylan ketibe seljuklar
döwründäki ýazylyşy kimin üýtgemän dur.
Aba serdar bu zatlary öň ýaş mahallary syýahat etmegi söýen, her
jüre ylymlardan habarly Rahym ahundan eşidipdi. Indi öz gözleri bilen
görüp ýör. Ýurt, jedelsiz, ony özüne bendi edipdi. Etrek sähralaryndan
soňra, Astrabanyň ýaşyl giňişlikleri göwün küýsegi bolup durýar. Şäheri
ikinji gezek alşynda birinjisindäki ýaly güýçli garşylyga duşmady. Gan
döküşiklik az boldy. Gyzylbaş häkimleri, han-begleri öň gözüniň ody
mazaly alnansoňmy, nämemi, garaz, ýabygorly baş galdyrylar, tiz amana
gelip, şähere goýberdiler. Aba serdaryň kabulhanasyna ilkinjileriň
hatarynda Nowruz geldi. Ol sulh, öňem garaýagyz ýüzi garaköýükdi. Bir
ýaramazlygyň gopanlygyny aňan Aba onuň ýüregini açmagyna ýol arçap
goýberdi. Haçan-da Nowruz maşgalanyň başyna düşen weýrançylygy
aýdyp gutaranda, şeýle sowal berdi:
—Şäherde maşgala kineli adam barmy?
—Aý, ýok, men-ä bilemok.
—Be-ýe... Dildüwşüjileriň arasynda güýçli bir duşman bar.
Megerem, ol Tahmasp şadyr. Remezan aganyň maňa gulluk edenini içine
sygdyryp bilen däldir.
Aba serdar dymyp, patyşadan nädeninde Ahmediň aryny alyp
boljaklygynyň ýollaryny agtardy. Ahyry uç-gyrak tapmady, çemine
garamagy ýüregine düwdi. Nowruzy bolsa, özüniň islegi boýunça,
janpenalarynyň içine aldy. Nowruz bilen duşuşykdan soň esli gün
geçende, Etrekden çapar geldi. Aba serdar ony görenden eýgilige
garaşmady, her hal, etini gataldyp, diňlemäge taýynlandy. Çapar welin
onuň ýadynda-oýunda ýok habary aýtdy. Aýbölek gürüm-jürüm bolupdyr.
Oklular Etrek, Gürgen obalaryny, jeňňelliklerini assyrynlykda
aňtapdyrlar, emma iňňäniň guýa gaçyşy ýaly tapylmandyr. Be-ýe, bu
nähili bolýar-aýt?
Bir güýçli duşman-a onuň süre sebügine düşýär. Eýsem, hiç zadyň
alnyndan däl, pukara Aýbölegi ogurlamak kime gerek bolduka? Çapar
aýdanyndan, Aba serdaryň kellesine «Ol gizlinlikde ogurlanandyr» diýen
pikir gelipdi. Ýöne, kenarýakalylar, golaý-goltumdaky gyzylbaş han-
184
begleri Aýbölegi beýdip horlap bilmezler, bogunlary yzmaz, hatda miltem
edip bilmezler. Üç sany saklawam keçä büräp öldüripdirler. Onuň jahanda
ýeke-täk güýçli duşmany Tahmasp patyşa. Belki... onuň eli bardyr.
Sebäbi, gyzylbaş han-beglerini ol güýçli duşmanlar hasaplamaýardy.
Ýeri, el ýaly naçary ogurlamakda Tahmaspyň maksady nämekä? Ýa
şeýdip ony boýun egdirmek isleýärmikä? Ýurduň, ar-namysyň aýaldan
ezizligine akly çatmaýarmyka? Türkmen ene toprak, ar-namysa gezek
gelende serden geçýär ahyry. Onsoň, aýal näme?
Aba serdar Aýbölegi şanyň ogurlanlygy baradaky pikiri ýüreginiň
teýinden çykarmaga-da synandy. Etrek derýasyna gark bolan
bolaýmasyn?... Serdaryň aýaly, durmuşda mätäç zady ýok. Gapysy
hyzmatkärli. Janyndan geçmek derejedäki ejizlik onda bolmandy.
Bolmazam. Ol hemişe özüne erk etmegi oňarýar. Özüne erk edip
bilýänlerem ýaşaýyşa teşne, sil suwy kimin okgunly. Beýle zenanlar
özüni özi heläklemez. Özgäniň göwnüne degip ýörenem däl. Gaýtam,
mahmal ýaly ýumşak, mylaýym. Goňşularyň towuklarynam gatyrak
haýkyryp kowmazdy. Onda, gara ýer hopaýdymyka? Aý, ýok, onuň
ýitmeginiň ýekeje ýoly bar. Tahmasp patyşa... Muny her niçik gizlin
saklajak bolsaňam, ile ýaýrar. Onsoň öz aýalyny goraglap bilmeýän,
ýurduň rahatlygyny saklap bilermi? Goramaga döz gelermi? Il içinde
abraýy gaçmazmy?
Şunda Aba serdaryň ýumruklary daş ýaly düwlüp, ýüzi bürüşýär,
oturabilmän, gara basan dek, zowzanaklaýar. Nätmeli? Hany Rahym
ahundyr Remezan aga ýaly dana geňeşdarlar?
Ol oýlanyp-oýlanyp, ahyry Balkany çagyrdy. Bu-da, üýtgeşik
maslahat berip bilmedi. Ýöne, aňtawçylar bilen bir aýa golaý aýak ýeteri
aýlandy-aýlandy-da, boş öwrülip gelip:
—Kazwine gideýin Ýanyma ýene birini alaryn. Belki, yş bildirer.
Ýogsam, gelnejemiň bi jelagaýlarda yz-tozy ýok—diýdi.
Aba serdar garşylyk görkezmedi. Balkan birki günden ýola düşdi.
Ýanyndaky welin Akmaraldy. Ol başga biriniň gitmegine kes-kelläm
göwnemedi.
–2–
Aly soltan külpetleri başdan geçiren Horezm döwletiniň merkezi
Gürgenjiň—Ürgenjiň geçmişinden azda-kände habarlydy. Bu goja şäher
185
dünýä belli soltanlary, dürdäne alymlary beren höwürtgedi. Alymlar AlMaksidiniň28, Juweýniniň29 ýazgylaryny ýaş mahallary bölek-büçek
okapdy. Köp gürrüňleri, rowaýatlary eşidipdi. Galabasy ýadynda. Şäheri
Çingiz han haraba öwürýär. Agsak Temirleň üç gezek çozup, merdana
ilatyny boýun egdiripdir. Abu Reýhan Biruny, ýiti hasapçy Muhammet al
Horezmi, lukman Abý Aly Ibn Sina we ýene-ýeneler hut şu şäheriň
kitaphanasynda okap, özleriniň çuňňur ylmy işleri bilen
meşgullanypdyrlar. Horezm hökümdary Mamun gaty akylly, parasatly şa
bolupdyr. Ol ylma, alymlara uly sarpa goýýar eken. Şol sebäpli, meşhur
kitaphananyň düýbüni tutupdyr. Kitaphanany baýlaşdyran ajaýyp alym,
Şyhabad Din Hywaky bäş medresede sapak beripdir. Sene ýazuwçysy
Nesewiniň aýtmagyna görä, Gürgenjiň—Ürgenjiň kitaphanasy ýaly uly
kitaphana şol döwürde başga bolmandyr. Häzirem ýok. Gürgenç
ymaratlaryny bina eden ussany «Başga ýerde bu hili gözel köşgi
gurmasyn» diýip, patyşa öldürmek islände, öňünden duýup, uçup
gidişiniň özem täsin. Uly minaranyň owadan-nepisliginiň akyl-huşuňy
alşyny diýsene! Aperin! Beýle gözellik dünýäniň hiç künjeginde
döredilen däldir. Döredilmezem. Ýöne Aly soltanyň Astarabatdan geleli
bäri bulardan eli sowaşdy. Onuň küýünden Tokgar çykanok. Düýpteýkary bilen kalbyndan zyňmaga ençeme sapar synanyşdy. Bolanok.
Gaýtam, beterleýär. Ataşsyz ýakyp-ýandyryp barýar. Jahan gözlerine dar
görnüp, gysyp-gowrup, alarlaýar. Üzümiň suwundan zyýada gözeldengözel zenanlaryň hiç biri beýle hala salmandy. Ýöne, indi hany Tokgar?
Özi ganyna galdy. Ol köp sapar saçlaryny ýolmalady, kellesini diwara
urdy. Nepi degenok. Şerap öňem eý görýän içgisi. Gam-gussasyny
egismek üçin güýjürgetdi. Derdi birneme gowzasa-da, gözleri ümezläp,
kellesi güwläp durdy, huşuna aýlanmasy kynalyp, saňsara döndi. Wah,
onuň batyrgaýlygyna, paýhasyna, owadanlygyna diňe perizat
Hansoltanyň bäsleşip bilmegi ahmal. Eýsem, Hansoltan kim? Ol Horezm
şasy Tekeşiň agtygy, Eýran-Turanda, Yrakdyr Azerbaýjanda,
Gürjüstandyr Ermenistanda, garadan gaýtmazlygy bilen köpleri aňkardyp,
Beýik Kagan Çingizi birnäçe gezek ýeňlişe sezewar eden Jelaleddiniň
süýtdeş aýal dogany. Şol döwürde Horezmiň hökümdary Muhammediň
Gourhan garahytaý bilen mäşi bişişmändir. Onuň garşysyna bileleşip
göreşmek üçin Samarkandyň soltany, gypjakly Usmana dyrnagyny dözüp
bolmajak melike Hansoltany durmuşa çykarýar. Üstesine, kerwen-kerwen
gymmat bahaly sowgatlar, hyzmatkär gyzlar, kenizler berýär. Emma
186
gurrumsak Usman basym Gourhan bilen ýaraşyk baglaşyp, onuň gyzyna
öýlenýär. Yrsarap, Hansoltana itiň art aýagyndan suw içirýär, hyzmatkär
gelin-gyzlaryny öldürip, jesetlerini hennege taşlaýar. Bu äsgermezçilikler
Muhammet şany gazap atyna atarýar. Ol Samarkanda goşun çekip,
körekeni Usmanyň nökerleriniň külüni göge sowurýar, özüni bolsa, ele
salyp, läşini tike-tike edýär. Hansoltan öwrülip, Gürgenje-Ürgenje barýar.
Bu waka hijri-kamary hasabynda 607—609-njy, milady senesinde-de
1210—1212-nji ýyllarda bolup geçýär. Soňra Çingiz han Horezm
topragyna aýak basýar. Buharany, Gürgenji-Ürgenji, Samarkandy weýran
edýär. Horezm şasy Muhammet gaçyp gidýär. Çingiz hanyň ordasy
Gürgenji-Ürgenji basyp alanda, bu pöwhe şanyň aýal-gyzlaryny, ejesi
Türkman hatyny, şol sanda Hansoltany-da ýesir alýar. Hansoltanyň
asmanyň Aýy kimin ýalňyz gözelligine, pähim-paýhasyna haýran galyp,
ony ogly Jagataýa durmuşa çykarýar. Hansoltan bu wagşylaryň köşgünde
ýaşaýarka, uzak ülkelerde galmyklar bilen darkaş gurýan Jelaleddine
Çingiz hanyň ordasynyň ýagdaýy, päli-niýeti hakynda gizlin
maglumatlary ýetirip durýar. Şeýdip, doganynyň ýeňiş gazanmagyna
goltgy berýär. Ykballary biri-birinden aýry iki zenanda nähili meňzeşlik
bar? Aly soltan olaryň Aý kamatlaryndan hem-de merdan keşplerinden
çalymdaşlyk tapýar. Şeýle-de, damarlarynda päkize türkmen gany akýar.
Soltanyň günbe-günden bujurygy artýar. El çarpyp çagyranda,
sähel güýmenen ýaly görnen hyzmatkärleriniň birini gümledip goýberdi.
Hut Hojam hanyň özüni bahana tapyp, bir gün dik duruzdy. Herreldi.
Lellim han şol aralykda ençeme gezek janyndan tamysyny üzdi. Indem
gözlerini gana suwsan möjek kimin gyzardyp, dogany Din Muhammediň
tutulyp getirilmegine garaşyp otyr. Onuň günäsi näme? Göwnüne,
doganynyň baýlygy özüniňkiden artyp barýan ýaly göründi. Getirilýänçä,
bahana tapyp goýmaly, gaty gidiberse, dar agajyndan hallan atdyrmagy
ikiçäklikde, Hojam hana düýduryp goýmaly. Kesekiniň eli bilen ot
gorsasa, il-günüň öňünde ýüzi gara bolmaz. Din Muhammedem uly güýç.
Arkasynda Tahmasp patyşa-da dur. Onsoň seresaply çemeleşmeli.
Göriplik damarlary-da ýararlansoň, doganynyň getirilmegine
garaşmakdan sabyr käsesi pürepürlenen Aly soltan tizden-tiz gapa
nazaryny dikýär. Gozganjyraýar. Kepän dodaklaryny ýalaşdyrýar. Takat
tapman, ýüzüni ýelpeýänlerem kowdy. Gidenler ikindi mahaly boş
öwrülip geldiler. Baştutan işikden girenden ýer bagyrtlady:
187
—Siziň Aly hezretiňiz, Din Muhammet Tahmasp patyşanyňka
görme-görşe gidipdir.
—Haçan?
—Ýarym aý mundan öň.
Soltan birhowa pikire çümdi-de, gapa ümledi. Baştutan galpyldap
çykyp gitdi. Şundan soň gussasyny ýollarda ägismek isleýän ýaly
Horasandyr Astarabatdan salgyt ýygnamagy bahanalap, nökerlerine
ugramaga perman berdi.
–3–
Tahmasp şanyň keýpi çagdy. Sebäbi, Süleýman han derbi-dagyn
edilipdi. Ol ýeňiş toýuny geçirdi. Jeňde tapawutlanan serkerdelerine
serpaý ýapdy, mülk berdi. At çapdyryp, şady-horramlyk gurady. Toý
dabarasy üç gije-gündizläp dowam etdi. Indi şanyň eli gijemänem
duranokdy. Ýöriş etmeli. Ýöne, nirä?... Şeýle oý-pikirde gezip ýörkä, Aba
galtamanyň ýene Astarabady eýelänligi hakyndaky habary getirdiler.
Garaz, bir döwlet bilen tutluşmagy küýlenip ýörenem bolsa, muňa bir
bada begenjeginem, gynanjagynam bilmän, alasarmyk halda ep-esli
oýurganyp oturdy. Onsoň jansyzlaryň baştutanyna perman berdi:
—Etrege gidip, Aba galtamanyň aýalyny hiç kime bildirmän, gysga
möhletde dirilige bäri getirmeli.
Eýsem, Aýbölegi ýesir almakda patyşanyň meýli näme? Ol muňa
«Abanyň içinden urmak» diýip düşünýärdi. Belki, galtamanyň saly
gowşar, aljyrar. Goý, indi öjügibersinem. Torgaýjyk gyrga zeper
ýetirmekden ejizdir. Barybir, zyýanyň baram zyýandyr. Kim bilýär,
galtamanyň aýalyny apalaýany çyny bolsa, ummasyz baýlyk döküp,
yzyna satyn almagam mümkin. Şa gaznasam, gowzamaýan hum däl.
Çeşmeleriň derýalara, derýalaryňam birigip, deňze guýşy kimin baýlyk
toplanylýar. Jeňsiz ýeňşiň demir gapysyny açmagam ahmal. Muňa
Tahmasp şanyň hilegärlik oýny diýerler. Oňa tilkä sapak beren bolmasaň,
baş alyp çykmak kyndyr. Onsoňam, bu galtaman Süleýman han bilen jeň
edýärkä, böwrüne sanjy bolup döredi. Was-wasa keseline uçratdy.
Emgegi görmeli boldy. Nökerler özlerini birneme dürsänsoňlar, onuň
çaňyny kakar, has takygy, kellesini derwezeden asyp, içini sowadar.
Hawa, öz işine jür, jansyzlaryň baştutany patyşanyň beren
puryjasyndanam öň, Aýbölegi ýagdan gyl soran ýaly ogurlap, Tahmaspyň
188
gaşyna getirdi. Elbetde, surnugan zenana ilki birki gün dem-dynç beripdi.
Ýöne ol henizem doly özüne gelibilmändi. Gözowasynyň töweregi gök
nil, ýaňaklary güýz heseri uran alma kimin, myssaryşyp, on iki süňňi
syzlaşyp durdy. Mahal-mahal başy aýlanyp gidýärdi. Uzak, kötelli ýol,
aç-suwsuzlyk eýini ýetiripdi. Iň erbedem, gyzylbaşlaryň ýolboýy
üstünden gelmekleri ezýet baryny berdi. Öňde nähili bela-beterleriň
garaşýanlygyndan bihabardy. Ýöne, başardygyndan özüni ýowuzlyga döz
gelmeklige taýynlady. Birbada welin, patyşadan sussy basyldy. Ol şalary
diňe ertekide eşidäýmese, ömründe görmändi Tahmasp oňa jikgerilip,
gözleri bilen iýäýjek-iýäýjek şekilli seretdi. Aýbölek bialaç başyny aşak
saldy. Uýaldy. Hut gagşaberdi. Patyşanyň it ýylgyryşyny görmän,
mylaýym habar gatmasyna bäri bakdy:
—O—u, adybelli serdaryň hatyny, biziň ile gadam basmagyň
mübärek bolsun!
At oýnadylyp aýdylýan bu sözlere Aýbölek sesini çykarmady.
patyşa dowam etdi:
—Aba serdar sizi hor-homsy saklaýarmyş diýip eşitdim. Onsoň,
bagtly etmek isläp getirtdim.
Şanyň kinaýaly sözlerine Aýbölek gahary gelip ugrasa-da,
asudalygyny saklap, jogap gaýtardy:
—Ýalan, bi. Ýag iýdirip, ýüpek geýdirýär.
—Ýok. Hak gürrüň. Ýöne siz adamyňyzdan pişik kimin
gorkýarsyňyz. Şo sebäplem, hakykaty gizleýäňiz.
Tahmasp şa kürtdürip, ýene at oýnatmasyny dowam etdirdi:
—Isleseňiz baş wezire ýa-da Kazwiniň iň baý adamlarynyň birine
durmuşa çykaraýyn. Elleriniň aýalarynda saklarlar. Şeýle dälmi?
Ol gülümjiräp, egilibräk duran baş wezirine gaňryldy. Patyşanyň
aýlawly sözlerine ýarym sözde düşünýän wezir: «Dogry, kyblaýy älem!»
diýip, gaýta-gaýta baş atdy.
—Niçik görýäňiz? Dymsaň, razylygyň alamaty.
Ol ýene Aýbölege ýylgyrjaklap bakdy. Patyşanyň ony gepledesi
gelip, böwreginiň bökýänligi görnüp durdy. Aýbölek bu sapar
rahatlygyny saklap bilmän, sesini az-kem gataltdy:
—Baş wezire ýa beýleki bir baýa öz gyzyňyzy beräýiň. Şonda
ýerine düşer.
—Sem bol!
—Janyňa batdymy? Men çydadym-a!
189
—Sem bol diýýän, arwah!
—Siziň heleýçe-de ýokdugyňyzy öňräkden bäri aňyp durun. Ony...
Abany başarman, utanman, patyşa halyňa bir naçary ogurlap, ar almaga
küýlenipsiň. Seň halkyň gününe ýanaýyn.
—Äkidiň bu dili duzly heleýi! Akylyna aýlanar ýaly ýigrimi bäş
şallagam uruň!
Aýbölegiň saçlaryndan orap tutdular-da, şol bada süýräp äkitdiler.
Patyşanyň agyr ýük göteren şekilli ýegşerip, reňkini ak-gök öwüsdirip,
haşlap dem almasy esli mahallap aýrylmady.
Şallagyň soňky urgularynda Aýbölek özünden gitdi. Üstüne sowuk
suw sepip gözlerini çalaja açanda, ýene saýgyladylar. Şeýdibem, şallak
sanyny doldurdylar. Ýagyrnysyny içýan çakan ýaly sünjülip, awuşaýan
Aýbölek birki günläp ýerinden galybilmedi. Mahal-mahal özüni bilmän
samrady, başy pyrlandy. Aşygyň garasy şekilli içi ýeke dogramçaly
suwuň ysy gelýän pes nahary çala-mydar garbandy. Ýuwaş-ýuwaşdan
bäri bakdy. Adam görgülä it janly diýýänleriniň ugrunda barlygyna göz
ýetirdi. Ol bir bada unudylana döndi. Ideg-sorag edilmedi. Zyndanda
ýatanlygynyň gün hasabyny unutdy. Iňňäniň gözünden geçiräýmeli
derejede horlandy. Şonda-da adamsyny günäkärlemedi. Gyzylbaşlara
garşy göreşde kuwwat bermegini Biribardan diledi. Ýene bir küýsagi:
dogduk diýaryny ýekeje gezek görüp bilse, öldürseler-de, armany ýok.
Ýöne mundan tamasy azdy. Ynha, bir gün ýene ony patyşanyň dergähine
eltdiler. Tahmasp bu sapar ýylgyrjaklaman, gaşlaryny bürüşdirip,
çytawundy. Aýbölegiňem indi howalasy basylyp durmady. Başyny
belent tutdy. Patyşa kelteçe sorady:
—Akylyňa aýlandyňmy?
—Öňki jogabym.
—Hymm...
Ol gapa tarap ümledi.
Aýbölegi getirip, ýene zyndana saldylar. Bu gezek oňa şallak
urmadylar. Jellat bir silkende eliniň başam barmagyny çykaryp gitdi.
Agyry ýüregine ornansoň, Aýbölek gygyrmazlyk üçin dodagyny dişläp,
gan öýdürere getirdi. Jellat ertesi ikinji barmagyny çykardy. Kem
tersinden hyklamaýşyna geňirgenip gitdi. Aýbölek düýn çykarylan başam
barmagyny sypalaşdyryp-sypalaşdyryp gatyrak çekip, ýerine salypdy. Bu
günkinem şeýtdi. Ýüregi buza döndi. Barmaklaryň yzasy welin
aýyrlanok. Jellat üçünji gün gara bermedi. Hemme barmaklarynyň her
190
günde birini çykarmagyna garaşýan Aýbölek, oýlana-oýlana munuň
sebäbini bilip bilmedi. Edil şu pursatlarda iki kişi Tahmasp şanyň gaşyna
ýüreklerine daş baglap gelipdiler. Bularyň biri Sam mürze, beýlekisi
türkmen şahyry Ýusup beg. At-owazasy Kazwin türkmenlerine-de dolan
Aba serdaryň Tahmasp şanyň türmesinde aýalyna ejir çekdirýändigi
Ýusup begiň gulagyna ildi. Namysjaň şahyr dosty Sam mürzäni öňüne
salyp, Aýbölegiň boşadylmagyny sorady. Tahmasp çürt-kesik aýtdy:
—Bu zenanyň tutulmagy döwlet bähbitli işler bilen bagly. Şol
sebäpli başarjak däl goýbermegi.
—Niçik iş o? Bilip bolmazmyka? — diýip, Sam mürze sypaýçylyk
bilen söz goşdy. Patyşa ýene gysga jogap gaýtardy:
—Döwlet syry bi.
—Ýagşy onda, zenany beýdip horlatmagy bes etdiriň — diýip,
dana Ýusup beg aýtdy. Patyşa baş atdy. Dostlar çykyp gitdiler.
Tahmasp şa şundan soň köp wagt geçmänkä, Aba serdaryň
gozgalaňyny basyp ýatyrmak üçin Astrabada saýlama goşun ýollady.
Eger, boýun egse, zyndanda ýatan aýalyny boşatjaklygyny, mülk
berjekligini, bolmasa, öldürjekligini aýtmagy baş serdara aýratyn
tabşyrdy.
–4–
Balkan bilen Akmarat sag-aman Kazwine geldiler. Şäheriň
günbatar çetinde tütjar baý, türkmen söwdagäriniň goňşusyndan bir otagly
jaýy ýaşamaga aldylar. Bazarda, märekäniň üýşen ýerlerinde
timisgendiler. Emma ýigitlerinden uşlybyň ujyny çöşläp bilmediler.
Günlerde bir gün ýaňky baý türkmen uly toý etdi. Onuň iki
perzendi — bir ogly, birem gyzy bardy. Ol ogluny öýerýärdi. Toýuň
dabarasy dag aşypdy: uly çapgy on iki aýlaw bolup, baýragy bogaz
düýedi. Öň çapylyp ýörlen bolmasa-da, gyssagarada Akmaralyň atyny
seýislediler. At toýa üç-dört gün galanda arpasyny öňküsi ýaly işdämen
iýmedi. Akmaral Balkana ýüzlendi:
—Ýelek garban bolaýmasyn?!
191
Gije-gündiz esewanlap, atýatagy aýnanyň ýüzi tämiz saklaýan
Balkan şol bada jogap gaýtardy:
—Aý, ýok...
—Suwuny beter azaldan bolaýma?
—Çapyljak ata berilýän belli möçberi.
—Belki, arpany aşa iýip, berçigendir?
—Bu-da däl.
—Onda näme bolar muňa? Ýorunjasyn-a göwünjeň iýýä. Ökde
seýsiň birine görkezäýmeseň.
Nätanyş ýurt, adamlar. Balkan sorap-idäp, çapgy günüň
öňüsyrasynda bir goja seýisi yzyna tirkäp getirdi. Ol ata bir göz aýladyda, sorady:
—Öň çapylmaýar öýdýän?
—Hawa.
—Aty seýisläbilipsiň. Arpany üç-dört günden bäri göwünsiz iýýän
bolsa, az-kem güýji gidendir. Munuň keseli ýok.
—Kemligi näme?
—Içinde birki sany gaty tezegi bar. Bir okara düýäniň ýuwan
goruny ber-de, gorgunyna goýber. Çykar. Gijräg-ä galypsyň. Barybir,
nepi deger. Ýöne arpaňy öňki ölçeginden artdyrma.
—Bilýän.
—Atyň, garaz, baýrag-a alýa. Ulusynymy ýa kiçisi, şony aýtmak
çetin. Arpasyny kemäýipdir, ýogsam, janawer...
Ol säginip, Balkana jikgerildi:
—Baş baýragy aljagyň çynyňmy?
—Elbetde!
—Onda, aýlawa gitmeziniň öň ýanynda dugdaýyň ululygyndaky
tirýek beräý.
Balkan başyny aşak saldy. Oýurgandy. Onsoň şeýle diýdi:
—Muny etmäýin-le.
—Dogry pikirlendiň. Baýrakdan beter atyňy söý. Sag-salamat gez.
Atyň-da ozsun!
—Bolýa. Taňryýalkasyn ýaşuly! Aklygyňy al.
Balkan goltuk jübüsine elini urdy. Goja almajakdygyny çürt kesik
aýdyp, ata gaňrylyp-gaňrylyp, gözleý-gözleý gitdi.
Balkan ýaşulynyň maslahatyny berjaý etdi. Daşa dönen iki tezek
gaçdy. Ýaryşda öňbaşçy atyň guýrugyny ýassanyp, pellehanadan ikinji
192
bolup geçdi. Öňbaýragy patyşanyň al sakar türkmen aty aldy. Onuň özem
çapyşygy synlamaga gelipdi. Çapyşyk gutarandan toý edýän baý türkmen
ýaşdan Balkanyň ýanyna geldi. Ol orta geçen, ýüzi gün görmedik şekilli,
akmeňiz, sakgaly ak sepip ugran etleki kişi eken. Baý habaryny berdi:
—Ýigit, atyňy satsana!
—Satmak hyýalymda ýok.
—Sataý-da! Aýdan bahaňdan üç esse gymmat alaýyn. Patyşa
sowgat etmek isleýän. Ol hemme toýlara baryp ýörenok. Meniňkä
gatnaşdy.
—Aý, gardaş, dileme. Kynam görme, «Satmady» diýip.
Baý ýüzüne kül urlan ýaly bolup gitdi. Duranlar wagyrdaşdylar:
—Oňarmady.
—O nä?
—Ýarpy bahasyna başga bir gowy at alaýmaly. Galany-da özüne
harjy bolardy.
—Belki, atyň eýesi baýdyr? Harjy gerek däldir.
—At-a at jan eken welin, seýislände azajyk ýalňyşlyk goýberipdir.
—Hymm...
—Edil özi.
Märeke çapgydan soň göreş meýlanyna üýşdi. Jarçy gygyrdy:
—Haý, uly bolsaň tur-how! Baýragy bir öküz-how! Munuň üçin
ilki sekiz pälwan özara göreşip, soňa galan ikisi tutluşmalydyr-how!
Ýykana öküz, ýykylana göledir-how!
Pälwanlar orta çykyp başladylar. Balkan Akmaralyň gulagynyň
düýbüne pyşyrdady:
—Maňlaý synap göräýsem nädýä?
—Özüň bil.
Balkan sekizinji bolup orta çykdy. Kazwin sebitlerinde göreşlere
yzygiderli tomaşa edýän janköýerler onuň täze pälwanlygyny derrew
duýdular:
—Bü-ýä, ýarylmadyk garpyz-aý.
—Mähnet-aýt, öz-ä.
—Nireli-aý, bi?
—Howlukma, bilersiň häzir nirelidigini.
Balkan tutluşanyny ýykyp, göwresi özi bilen deňeçer läheň biriniň
bilinden tutmaly boldy. Akmaral dem almagam unundan şekilli doňup
193
durdy. Ol içinden: «Beýik Taňrym, medet ber özüň, oňa» diýip,
Haktagala sygyndy.
Pälwanlar biri-birinden çekinip, hüjüm edebilmän, elleri bilen
itekleşip, yrgyldaşyp duruberdiler. Köýnekleri myžžaryp, arkalaryna
ýelmeşdi. Ýüzlerinden akýan der gözlerine düşüp, awuşatdy. Märekede
gowurdy peýda boldy:
—Daýanyň-how, pälwanlar!
—Mähelläni uklatdyňyz.
—Päheý...
Akmaralyň ýüzi gyzdy. Balkan üçin uýalyp, başyny aşak saldy.