Beýik köňle syýahat - 4

başlady. Işan aganyň berýän duýgulary Nuryny
gutarnykly eretdi. Ol hökman suratçy bolar. Işan aganyň
bu ýumşak oturşyny hökman çeker.
Aýdym tamamlananda Işan aga Nurynyň çignini sypapsypap goýberdi. Hasasyna direnip turdy.
─Taňryýalkasyn, Işan aga.
Jogap bolmady. Diňe ýakymly baş atdy. Bagşynyň
damagy doldy. Ol agsaklap beýleki wagona sessiz geçip
gitdi.
* * *
Diňe okuw bilen bolsaň, garyp galarsyň
Nury Baýramalydaky ýetimhana bilen, o
taýdakylar bilen tiz öwrenişdi. Ýetimhana müdiri örän
işeňňir adam. Ýaşululygyna seretmän itjanly. Ir bilen
çykyp gidip, uzak gününi edara gapylaryny kakyp
geçirýär, uzak-ýakyn obalara gidýär. Baran ýerinden bir
zatlar diläp alyp, ýetimhana getirýär. Bir doňuz, bir
towşan, bir towuk alyp bilse-de ýetimhana getirýär. Bir
gezek obada bir kişi oňa bir mekejin berip goýberipdir.
Getirensoňlar, o mekejini bada-bat soýman, bir hepdeden
soýalyň diýişdiler. Emma ýetimhananyň garawuly hemde odun-çöpüni üpjün edýän ýaşuly işgär Andreý aga o
doňuzy az wagt soýman saklap bolsa, jojuklajakdygyny
aýtdy. Ýetimhana müdiri, bäý, begendi-ä! Onsoň
ýetimhanadaky ýetim oglanlary Andreý aganyň yzyna
düşürip goýberip, doňuza ot-iým getirdip başlady. Nury
dagy mal saklamany şo taýda öwrendiler. Andreý aga
Russiýada doglup, şo taýdan rewolýusiýany
Türkmenistana getirenlerdendi hem-de doňuz malyny
nädip idetmelidigini gowy bilýärdi. Bir gezek ota
gidenlerinde Nury oňa: “Andreý aga, näme üçin her
mekdebiň daşky gapysyna: “Okamak, okamak we ýenede okamak gerek. W.I.Lenin” diýlip ýazylýarka?” diýdi.
─Adam okamak bilen akylly bolýar. Ana, şo sebäpli
Lenin: “Okamak, okamak, okamak” diýýä. Onsoňam
mukaddes kitaplaryň ählisiniň ilkinji nesihaty “Oka!”
diýýä.
Okaň, oglanlar, gowuja okaň. Okuwyň zerurlygyna soň
düşünersiňiz. Sen-ä, Nuryşka, hudožnik bolýaň. Köpräk
çekiber.
Soň-soň Nury çekenje suratlaryny Andreý aganyň
garawulhanasyna eltip, görkezip başlady. Bir gezek Nury
Leniniň suratyny çekip Andreý aga görkezdi weli,
Andreý aga gorkuly ýagdaýda gapa gözläp goýberdi.
─Nuryşka, Lenini, Stalini çekmeli däl. Gadagan ahyry.
─Stalini çekjek däl, ol gaharjaň adam.
─Ýuwaş, ýuwaş. Getir, o suraty maňa ber. Gaýdyp şo
ikisini çekäýme. Doňuzy, towşany, öz dostlaryňy çekiber.
-Andreý aga Leniniň suratyny peje atdy.- Sesiň içiňde
bolsun.
Nury muny halamady. Öz çeken suratynyň ýakylmasy
ony gaty ynjytdy.
─Men islänimi çekmesem, gowy çekip bilemok.
Nury ýetimhanada ýa-da mekdepde boş wagt tapdygy
surata güýmenip, kämilleşip başlady. Onuň içinde ýatan
uly arzuwy keteni köýnekli ejesiniň keşbini çekmekdi.
Wah, o keteni köýnek ýadyna düşdügi, Nurynyň
ýüreginiň dükgüldisi güýçlenýär. Ejesiniň jadyly ysy o
keteni köýnekdedi ahyry. Daýnadan gaýdanda ejesiniň
ketenisini düýrläpjik goşhaltasyna salan bolsa, hiç kim
görmezdi ahyry. Häzir ele alaga-da ýüzüne tutsa, keteni
köýnegiň içinde ejesiniň keşbini gaty anyk görüp bilerdi
ahyry. Şu mahal ejesini ýürekden gowy görse-de onuň
keşbi öňküler ýaly dury göz öňüne gelenok. Arada bir
geňsi duman döräpdir. Ýa ölenler şeýle görünýärmikä?
Üstesine-de Nury ejesiniň keşbini hernäçe köp çekse-de,
öňi-soňy suratdaky ejesi göz öňüne getirýän ejesine hiç
meňzänok. Şo sebäpli Nury örän badykeç bolýar. Özüniň
ökde suratkeş däldigine içi ýanýar. Näme etjegini hem
bilenok. Bu derdini kime aýtjagyny oýlanýar, emma
çemeli, ynamly adam tapman ýör. Surat mugallymy bar,
ýöne ol sapakda çäýnegiň suratyny hem çekibilmänsoň,
okuwçylar o mugallymyň üstünden gülýärler. Andreý
agadanam öýkeli gezýär. Öýkelemände-de Andreý aga
surat çekibilýän adam däl-ä. Onuň bar bilýäni: “Okaň,
okaň ” diýmek. Onsoňam Andreý aga soňky wagtlar
görnenok. Onuň garawulhanasynda başga bir gara ýaşuly
görünýär. Nury o ýaşulyny daşyndan görüp halamansoň,
kän bir ýakynlaşjagam bolanok.
Indi bogaz doňuza ot-iými zähmet mugallymynyň
ýolbaşçylygynda taýýarlap başladylar. Ol gaty sögünjeň,
zeýrenjeň bir aýal. Çümmüklemäge, burup alamaga gaty
ökde. Ol gabady gelende Nuryny hem çümmükledi weli,
şondan bäri Nury mugallymyny görende ýylan gören ýaly
bolýar. Nury bir gün dilini ýalmyldadyp, başyny göterip
duran ullakan kepjebaşy hem-de onuň üstünde oturan bir
aýaly çekdi. Ol aýalyňam edil ýylanyňky ýaly dili öňe
çykyp dur. Ol aýal, dogrudanam, zähmet mugallymasyna
meňzedi. Nury o suraty synpdaşlaryna görkezdi-de:
“Ynha, Laçyn mollym” diýdi. Çagalar ala şowhun
turuzdylar, beýleki synpdakylara-da aýdyp ýetişdiler. Bir
sapakdan soň, bütin mekdep ýylana meňzedilip çekilen
Laçyn mollymyň suraty hakda gepleşýärdi. Gürrüň Laçyn
mugallyma, mekdep müdirine ýetene çemli, olar tirkeşip
geldiler-de Nuryly otaga girdiler.
─Nury, sen papkaňy al-da, biziň yzymyza düş.
Synpdakylar ýene şowhun turzup başladylar. Nurynyň
müdirden şarpyk datjakdygy hakda, Laçyn mollymyň ony
awuly çümmüklejekdigi hakda, ýene-ýeneler hakda
gowur turuzdylar. Emma Nury eglenmän, örän rahat
dolanyp geläýdi. Ol rahatlygynyň üstesine, gidendäkiden
şadyýan göründi. Çagalar onuň daşyna üýşüşip, sorag
baryny berdiler. Nury dymyp diňledi, soňunda: “Çeken
suratymy tapmadylar” diýdi .
Nury, şowhun artyp başlanda, suraty ile görkezmän
gizlän ekeni.
Şol gün sapaklardan soň, doňuza ot-iým toplamaga
gitmeli bolanda, Laçyn mugallym, nobaty ýetmedigem
bolsa, Nuryny hem alyp gitdi. Gün batar uçurlaryna çenli
eňňerede aýlanyp, güýz oty, galan-gaçan kädi alyp
gaýtdylar. Nury her demde Laçyn mugallymyň
çümmüklärine garaşyp, dymyp gezdi. Emma Laçyn
mugallym ne suratdan gep açdy, ne-de çümmükledi, ýöne
Nura öňküdenem gaharly, has ýigrençli garady.
Ýetimhana gelenlerinde sekide oturan täze garawul
Rahman aga doňzuň hiç zat iýmän, ýer gazaýanyny,
guzlar wagty gelenini aýtdy. Dogrudanam, ýatylmazynyň
öň ýany, daşary çykan oglanlaryň biri ýatakhana gygyryp
girdi.
─E-eý, ýörüň-eý, doňuz guzlap başlady. Eýýäm bäş jojugy
bar.
Çagalar güsürdeşip daşary ylgadylar. Rahman aga ýeňini
çyzgap, jojuklary doňzuň ýanyndan emaý bilen aýyrýar.
Olaryň sany eýýäm ýedä ýetipdir. “Indi-hä guzlap
bolaýan bolsa gerek” diýip çaklan Rahman aga ýedi
jojugy agaç ýaşiklere saldy-da howlynyň beýle
ýanyndaky boş jaýa daşady.
Doňzuň bir birahatlygyny duýsa-da, ony jojuklary alnyp
gidileni üçindir öýtdi.
─Oglanlar, siz az salym göz-gulak boluň. Men namaz okap
geleýin – diýdi-de el-ýüzüni ýuwup, täret kylyp,
garawulhanasyna gitdi. Namaz okap durka “Doňuz
guzlaýa, Rahman aga” diýlen owazy eşitdi. “Guzlasa
guzlar-da”. Emma az salymdan oglanlaryň gorkuly
sesleri geldi: “Jojugyny iýýä! Rahman aga, ýetiş,
jojugyny iýdi”.
Rahman aga namazyny bozup, tiz geldi. Emma giç.
Doňuz oglanlaryň gözüniň alnynda bir jojuk dogrup,
şobada-da ony parçalap, ýuwdup goýberipdir.
─Doňuz-da. Iru-giç doňuzlygyny görkezýä-dä.
O waka oglanlaryň köpüsine, aýratynam Nura gaty
ýaman täsir etdi. Öz çagasyny çeýnäp duran doňuz hiç
göz öňünden gitmedi. Gijäniň bir wagtyna çenli ukusy
tutmansoň, ýerinden turup penjireden garady. Howanyň
sowuklygyna bakman, Rahman aganyň daşky sekide
ýatanyny gördi. Nury Rahman agany öňler görende
halamadygam bolsa, bu gün onuň sesinden ýakymlylyk,
mähremlik duýdy. Onuň jojuklara şeýle bir ýumşak
daraýşyny hem gördi-de Nury özi duýman durka,
“Rahman aga gowy adam eken” diýen netijä geldi.
“Näme üçin daşarda ýatýarka?” Muny ertir Rahman
agadan sorar. Umuman, Rahman agadan soraljak zat kän.
Soňky wagtlar Nury özüni uly adam hasaplaýar. Uly
adamlar bilen gepleşesi gelýär. Olaryň ony
oglansyratmasyny kabul etmeýär. Ol ertir okuw
tamamlanansoň, Rahman aganyň ýanynda-da özüni oglan
däl-de ýetişen adam hökmünde alyp bardy. Rahman agada onuň bilen oglan ýaly däl-de uly adam ýaly gepleşdi.
─Rahman aga, men suratkeş bolsam gowy bolarmy?
─Suratkeş bol, sazanda bol, alym bol, onuň parhy ýok, bu
zatlar okuw bilen, zähmet bilen ýetilýän dereje. Okamaly,
hökman okamaly, ýöne okuw-durmuşyň dörtden biri.
Galan üçüsini özüň öwrenmeli, özüň almaly. Ana, şo
soňky üçüsini köpler bilmän, ýa-da biljegem bolman
geçip gidýä.
Nury Rahman aganyň aýdýan üç zadyna akyl ýetirip
bilmedi, soramak hem islemedi, sebäbi oglanlar soranjaň
bolýar, Nury bolsa uly adam ahyry.
Rahman aga, Nuryny halansoň, oňa bir hekaýat aýdyp
berdi.
Gadymda bir gaýykçy bamyş diýýä. O kenardan o
kenara ỳolagçy geçirýä diýýä. Ynha, onsoň bir gün bir
alym şo gaýyga münenmiş. “Kitapdan-ylymdan habaryň
barmy?” diýip, gaýykçydan soraýa, olam ýok diýýä.
Alym baş ýaýkap: “Ömrüň ýary köýdi hasap et”diýýä.
Onsoň suwuň ortasyna barýarlar weli, turýar bir tupan .
Gaýygy agdaryljak-düňderiljek bolup başlaýa. Indi
gaýykçy alymdan soraýa: “Ýüzmekden habaryň barmy?”
diýýä. Olam ýok diýýä. Gaýykçy : “Onda ömrüň bary
köýdi hasap et” diýýä. Şo mahal tupan gaýygy agdarýa,
alym suw düýbüne gidýä, gaýykçy bolsa kenara çykýar.
Okamak gerek, ýöne bu durmuş deňzinde ýüzmegem
zerur.
Rahman aganyň bu aýdanlaryny Nury aňynda berk
belläp goýdy. Ulaldygyça, durmuşa näçe ýakynlaşdygyça
Rahman aganyň häzirlikçe syr ýaly görünýän sözleri
kem-kemden çöşlenip başlar.
Nury kitaply torbasyny eline aldy, sekiden düşdi. Sorag
berenini bilmän galdy:
─Rahman aga, nämüçin daşarda ýatýaňyz-a ?
─Jany sag ölmek üçin.
─Janyňyz sag bolsa, ölmersiňiz-dä.
─ Ýo-ok, hemmeler ölýä, iň bagtlylar jany sag ölýä. Ana,
şol gowusy. Üstesine-de pyrontda bolan dört ýylymyzyň
köpüsini daşarda geçirdik. Indi öýe sygamzok...─Şo
mahal köçe tarapdan bir agsak ýaşuly ýetimhana tarap
öwrüldi. Nury ony şobada tanady. Rahman aga bolsa,
mundan bihabar, o gelýän ýaşulyny Nura tanadyp
başlady.
--Şo gelýän ýaşuly bile dört ýylymyzy söweşde geçirdik.
Oňa Işan aga diýýärler. Uruşdan gelsek, onuňam,
meniňem maşgalam açlykdan gyrlypdyr. Indi ikimizem
ýalňyz galdyk.
─ Men o ýaşulyny otlyda gördüm.
─Onda “Ýok meniňi” diňlänsiň.
─Hawa, gowy ýaşuly. ─ Nury Işan agaň suratyny çekjek
bolup köp kagyz zaýalanyny, ahyrda-da çeken
suratlaryna göwni ýetmänini ýatlady.
Işan aga ýylgyryp, begençli bakyp geldi. Ol Rahman
aganyň iki elini iki eli bilen gysyp salamlaşdy.
─Rahman jan, sag-amanjamyň? Men gelmesem, sen
barjagam däl-ow. Tabyň ýagşy dälmi?
─Hudaýa şükür. Baramda öýde tapdyrýan adam däl-ä sen.
Her baramda gapyňa çöp ötürilgi.
─Tapjak bolsaň tapardyň-la. Ähä, bujagaz oglan kim? Ýa
ogullyk aldyňmy? Işan aga Nura bakdy.
─Hany, ykjamja synla, bakaly, tanamagyň ahmal.
Işan aga şol öňki mährem gözlerini Nurudan aýyrmady.
Nury hem oňa yhlas bilen, teşnelik bilen bakdy.
─Hä-ä, şo-ol oglanjyk. Sen otlyda aýdym aýdyp ber
diýipdiň, ýadyňda dälmi?! Tüweleme. Sen-ä ýigit
çykypsyň. Öňde-soňda senden başga aýdym buýran oglan
duşmady. Tüweleme, özüňem aýdym aýdýansyň-la?
Nury baş ýaýkady. Rahman aga: “Nuryjan surat çekýä.
Suratkeş bolaýsam diýýä” diýdi.
─Suratkeşem-ä bolsa bolýa weli, gözler-ä sazanda gözleri.
Gam damyp dur. Aňryňda aýdym-saz eden barmy,
bilmeýäňmi?
Nury ejesini, mamasyny, daýylaryny, uly dogany
Baýlyny agzasy geldi. Emma diňe: “Daýylarym
bagşymyş” diýdi.
─Boldy, boldy. Är daýa diýipdirler. Ynha görersiň,
suratam çekseň çek weli, seniň çöregiň sazda bolar,
enşalla. Sen otlyda ýönelige aýdym buýurman ekeniň.
Sen Rahman agaňyň sazlaryny diňläp görüpmidiň?
─Ýok. Rahman aga saz çalýarmy?
─Oh-ho-ow, bi gömülgi ýatan hazynadyr. Menem
aýagymy süýräp şunuň ýanyna saz diňlemänä gelýän-dä.
Hany, Rahman, beýdişip durmaly, garawulhanaňa gireli,
daşary şemalrak. Bu oglana-da diňledeli.
─Diňläni ýagşy weli, öý işleriňi ýazyp ýetişersiň dälmi,
Nuryjan?
─Ertir bazar güni.
Olar darajyk garawulhana girdiler.
Nury hiç-hiç oglansyradylmaýanyna monça boldy.
Rahman aga gaty gowy adam ekeni. Öň nämüçin ony
halamadyksyran bolduka? Asyl, Rahman agadanam, Işan
agadanam Nury atalyk mährini duỳup başlady. Bu
adamlar Nurynyň garyndaşy ýaly-la? Bularam Daýnaly
bolaýmasyn?!
Nury öz atasyna teşneligini, atadan perzende geçmeli
million-million ruhy duýgulary geçmän, ýeri boş
duranlygyny häzir duýmaýardy. Eneden perzende
geçmeli milliard-milliard duýgularyň geçmän, o boşlugyň
gam bilen doludygyny häzir bilmeýärdi. Nurynyň häzirki
bilýäni-atasy ýok, enesi ýok. Emma bu ýetimligiň ýyl
geçdikçe, adam özüni tanap başladykça barha ezýetli
boljakdygyny Nury häzir gümanam etmeýärdi. Ata-eneli
ulalanlary-da ýalňyzlyk öz penjesinde owradýarka,
atasyz-enesizleri nädýärkä?
Bu zatlardan bihabar Nury özüni uly adam hasaplap,
Rahman aga bilen Işan agaň arasynda gopbarylyp otyr.
Rahman aga saz çalýar we Nura örän ünsli bakýar. Nury
tolgunyp, birahatlanyp, tanşyny gören ýaly bolup
başlady, kä dutara bakdy, kä Rahman aga bakdy. Muny
synlap oturan Işan aga saz tamamlanda Nura sowal berdi.
─Oglum, şu sazy Rahman agaň ýörite seniň üçin çaldy.
Tanadyňmy şu sazy?
─Ýel gelýär-ä Bibijan.
─Aý, berekella-a, berekella.
Onýança Rahman aga ýene bir saza başlady. Nuryny
synlaýarlar. Nury tolgunýar, gözleri ýanýar. Indi Işan aga
baka garap-garap goýberýär. Saz tamamlanda Rahman
aga dillendi.
─Nuryjan, bu sazy-ha bilýänsiň-le.
─Ýok meniň.
─Aý, berekella. Gördüň dämi, Rahman?! Gan bilen geçen
zat gaty güýçli bolguç. -Işan aga Nurynyň arkasyna
kakyp-kakyp goýberdi – Saz çalmany öwren, seniň
çöregiň sazda. Sen güýçli sazanda bolarsyň, enşalla.
Nury geň bir hala düşdi. Bu sazlar çalyndy weli, ejesi
janly bir görnüşde göz öňüne geldi. Ol ejesini gaty
ýakyndan, örän aýyl-saýyl gördi. Rahman aga “Bibijany”
çalanda Nury ejesini ýöne bir görmek däl, asyl, sesini
hem eşidip bildi. Şo-ol Daýnada ýigitleri urşa ugratjak
bolanlarynda gelin-gyzlar bir ýanda, ejesi bir ýanda şu
“Bibijany” aýdypdylar. Ejesiniň owazy nähili mähirlidi,
nähili ýakymlydy. Ejesi şeỳle bir merdem, dim-dik durdy.
Soňra öz boýnundaky dogany arabada barýan esgerlere
ugradypdy. Şu mahal şo esgerler barmyka? Ýa açlykdan,
ýa söweşde öldülermikä?
Nury ýatlamalara çümüp özüne gelende, Rahman aga
gözlerini ýumup saz çalýardy. Rahman aganyň ýüzi has
gamlydy, hesret perdesine bürenipdi. Onuň öňe-yza
yranyp oturşy hem gaty gamgyn. Işan aga-da başyny
sallap, gözlerini ýumup saz diňleýär. Gözýaşlaryny
elýaglygy bilen garşy-garşy süpürýär. Nury bir salym bu
iki ýaşulyny synlady, onsoň onuň özüniňem gözi
ýumuldy. Gözi ýumulana mähetdel, Nury ýene ejesini
gördi. Şo-ol keteni köýnekli görnüşde. Birden Sumbar
derýasy göründi, iki tarapynda-da toraňňylar, şo-ol
birmahallar üstüne çykyp suwa bökýän toraňňylary. Hatda Nury öz boýuny deňeşdirýän çynar nahallaryny hem
şeýle anyk gördi. Gözi açylanda o görnüş ýitdi. Onsoň
Nury ýene gözlerini ýumdy weli, Baýly doganyny,
Aşyrberdini, Begmämmedi, Artykgüli, üç aýlykka
ýogalan Maýa jigijigini gördi. Başga-da köp-köp zatlary
ýatlady. Baýryň bilindäki öýlerini görende ýürejigi jigläp
gitdi. “Hany, o günler! Hany, o öýmüz?! Hany,
doganlarym?!”
Rahman aga dutaryny goýup, derini sylanda-da Nurynyň
gözleri ýumukdy. Onuň gözlerini ýumup saz diňlänini
Işan aga-da gördi. Nury birden gözlerini açdy. Iki ýaşuly
sözlemän, oňa ýylgyryp bakyşyp otyr.
─Tüweleme, oglum, tüweleme.
Nury öňler surat çekende lezzet alýardy, emma bu gezek
saz diňländäki lezzet düýbünden başga boldy. Ol her näçe
köp surat çekse-de geçmişe munça ýakynlaşyp bilmändi:
Ejesini, doganlaryny, Daýnany, çagalyk ýyllaryny munça
ýakyndan göz öňüne getirip bilmändi. Saz Nurynyň
isleýän zadyny örän aýdyň görkezdi goýaýdy. Nury muňa
çäksiz haýran galdy. Iň geň tarapy hem gözüni ýumsa
görýär, açsa görmeýär. Dünýäniň syry gözüňi ýumaňda
görünýän zatlar bolsa gerek . Nury saz çalmany öwrener,
ökde sazanda bolar. Onsoň, özi saz çalar, göresi gelen
zady göz öňüne getirip, özi görer oturar. Nura mundan
başga lezzet gerek däl.
Şol günden soň Nury ýetimhananyň terbiýeçilerini,
müdirini gören ýerinde: “Maňa dutar alyp beriň” diýip
bizar edip başlady. Müdiriň bolsa gahary gelýär: “Aç
bolmasynlar diýip, men gapy-gapy kakyp, çörek
dilegçiligini edýän, ýalaňaç bolmasynlar diýip, edara
baryny bizar edýän. Indem dutar gerek diýip ýalbaraýyn.
Beýle zat bolmaz”. Müdir hernäçe käýinse-de, sögünsede assyrynlyk bilen saz gural gözläp başlady, sebäbi
beýleki käbir mekdepler eýýäm özüniň aýdym-saz
toparyny döredip, abraý-alkyş alyp ýörler. Bu arada Nury
sypynsa Rahman aganyň garawulhanasyna ýumlukdy. Ol
bir demde dutar çalmany öwrenäýjek boldy. “Sabyrlyja
bol, Nuryjan. Dutar diňlemek lezzetlem bolsa, öwrenmek
hupbatlydyr. Gyssanman öwrenibereris”. Onsoň Rahman
aga Nura dutar tutmany, kakuwy öwretmekden başlady.
“Oglum! Tar bilen gapagyň arasy, gaýmakdan galyň däl.
Şonda-da barmagyň gapaga degmeli däldir. Degse-de
sessiz degmelidir. Şuny ömürlik unutmagyn ”.
* * *
Dünýäniň asly sazdyr
Ýetimhana müdiri günleriň birinde söwda edaralarynyň
birine barsa, bir pianinony sklada saljak bolup durlar.
Müdir ur-tut muny öz ýetimhanasyna bermek hakda karar
çykardyp, öýlänler pianinony ýetimhana getirdip,
koridorda goýdurýar. Okuwdan gelen çagalar bu täzelige
geň galyp, pianinonyň daşyna üýşdüler. Oglanlaryň
ekabyry onuň gapagyny açdy-da akja-garaja taýajyklara
basdy weli, gümmürdedi. Onsoň her kim basyp görüp, ala
gümmürdi etdiler. Nura gezek ýetende ol bir barmagy
bilen bir taýajyga ikinji barmagy bilen ýene bir taýajyga
seresaply basdy, ýene gaýtalady. Läläniň owazyna
çalymdaş owaz çykdy. Nury muňa gaty begendi. Şol
arada dyknyşyp, basalaşyp duran oglanlar Nuryny
pianinodan uzagraga südürrikledip goýberdi. Indi başga
barmaklar pianinony manysyz gümmürdedip başlady.
Şol gün agşam hemmeler ýatansoň, bir oglan ilki
emedekläp, koridora çykansoň çybşyldap baryp,
pianinony ýuwaşja tyrňyldadyp başlady. Haýsydyr bir
sazy çalmaga synanyşýar, bolanok. Ýene şol basymlary
gaýtalaýar. Emma batly basanok, ýuwaş, ýumşak ses
çykýar. Bolmady. Onsoň başga-başga basymlar
gaýtalanyp, ses batlanyp başlady. Birdenem kesildi. Bir
ýerden terbiýeçiniň hüňürdisi eşidildi, soň dym-dyrslyk
boldy.
Ertesi agşam ýene gijäniň bir wagtlary pianino
tyrňyldysy eşdildi. Ýene düşnüksiz owazlar çykdy.
Terbiýeçi agyr uklana çemeli, bu gezek pianino uzak
oýnaldy. Ahyry ümsümlik aralaşdy.
Üçünji gije ýene şol oglan çybşyldap geldi, görse
pianino diwara bakdyrylyp goýlupdyr. Ol oglan
pianinonyň ýylmanak agajyny lezzetli sypalap-sypalap
bir salym durdy-da, ýene sessiz ýöräp ýerine geçip ýatdy.
Ertesi öýlän okuwçylar mekdepden ýetimhana girip
barýarkalar Rahman aga Nuryny ýanyna çagyrdy. Nury
pianino getirleni bäri Rahman agadan sapak almany
goýupdy. Şonuň üçin birhili müýnliräkdi. Gürrüň dutar
barada gider öýden Nury bu gezegem haýran galdy.
Rahman aga oňa mylaýym bakdy. Ýylgyrdy.
─Nuryjan, üşemän gelýämiň? Seni pianinodan okatjak bir
mollym tapdylar. Gaty ökdedir. O saňa köp zat öwreder.
Indi gijelerine turup çalmasaňam bolar.- Rahman aga
Nurynyň arkasyna kakyp ýene ýylgyrdy. ─Bar, ogul,
nahar-şoruňy tizräk iý.
Nury gije turup, pianino oýnaýanyny hiç kim bilýän
däldir öýdýärdi. “Nädip
bildilerkä?”. Birmahallar, kiçijikkäler Daýnada oglanlar
bilen kolhoz hozundan iýenlerinde-de hiç kim görmändi,
emma bilipdiler. Haýran galaýmaly.
Şol günüň öýläni terbiýeçileriň biri Nuryny yzyna
düşürdi-de Olga Alekseýewna Kriwçenko diýen saz
mugallymasynyň otagyna eltip gaýtdy. Olga daýza goňur
pianinosynyň öňünde otyrdy. Nuryny mylaýym
garşylady. Göz astyndan synlady. Nury hem çekiniputanyp otyr.
─Adyň näme?
─Nury.
─Hany barmaklaryňy öňe uzat.
Nury birgeňsi çekindi. Sabyn ýoklugy üçin barmaklaryň
arkasynda dörän çory görkezmäge utandy.
─Utanma, Nuryşka. Men barmaklaryň saza gelişişini
görmekçi.
Nury ýüzüni aşak salyp, barmaklaryny öňe uzadyp, tiz
çekdi.
─Ýagşy, ýagşy. Men häzir elimi bir-birine urup, nähili
şarpyldatýanymy diňle, soň özüň gaýtala. Ynha, şeýle:
şarp, şarp, şarp.
Nury hem yz ýanyndan gaýtalady.
─Ýagşy, ýagşy. Ynha, indi men bir sazjagaz çalmakçy,
dykgatly diňle, soň näme sazlygyny aýt.
Olýa daýza barmaklaryny ýumşak hereketlendirip bir
bölek saz çaldy.
─Läle.
─Gaty gowy, hany ýene bir saz çalaýyn, bil bakaly.
─Parasatly serdarymyz Stalin.
─ Boldy, boldy. Sen-ä ökdeje ekeniň. Hany, ýör o jaýa
geçeli.
Onsoň beýleki otagda mylaýym suwly kitrini, sabyny
görkezdi-de: “Üç gezek gowuja sabynlap ýuw. Her
geleňde-de eljagazyňy sabynlap ýuwarsyň, onsoň saz
sapagyna başlarys” diýdi.
Olýa daýza Nuryny çep ýanynda, pianino bakdyryp
oturtdy. “Şu günki sapagymyz─saz diňlemek. Rahatja
otur-da diňläber”. Ol türkmen sazlaryny çalyp başlady,
garşy-garşy Nura bakyp goýberýär, Nurynyň ýüzünden,
gözünden duýgy okaýar. Soňra rus we ýewropa
sazlaryndan çalyp başlady, ýene-de Nuryny synlaýar. Saz
tamamlandy.
─Nähili, Nury, gowy gördüňmi?
─Hawa.
─Soragyň barmy? Seniň isleýän sazyň bar bolsa çalyp
bereýin.
─ “Ýok meniň” aýdymyny pianinoda çalyp bolýarmy?
─Elbetde, ähli aýdym-sazlary pianinoda çalyp bolýar.
Ynha, diňle. Belki, aýdymyny aýdarsyň.
Nury baş ýaýkady. Ol Işan aganyň aýdymynyň
pianinoda üýtgeşik ýaňlanyşyny diňläp hezil edindi.
Daşarda gar eräp, jaýyň üçeginden damýardy.
─Hany, damjalaryň owazyny diňle. Tiz damsa, haýal
damsa hersiniň başga-başga owazy bar. Ana, görýäň
dämi? ─Şo mahal ullakan buz salkymy ýere pagşyllap
gaçdy. ─Ana, buzlaryň öz owazy bar, eşitdiň dämi? Men
häzir pianinoda damjalara, buzuň pagşyldaýşyna
öküneýin. Ynha, üns ber.
Dogrudanam, pianino o owazlary ýeserlik bilen
gaýtalady.
─Umuman, ähli zadyň öz owazy, öz sazy bar. Ähli zat
özüçe aýdym aýdýar, ony duýmak gerek. Eşitmek
hökman däl. Öten agşam şemal nähili aýdym aýtdy.
Ýazda derek ýapraklarynyň sazyny diňle.
Ähli zat ölýä – direlýä, diňe saz ölenok. Adamyň iň
gowy görýän zady saz. Saňa köp nahar berseler,
doýaňsoň goýarsyň, emma sazdan doýma ýok. Sebäbi şu
dünýäniň asly saz. Şuny hiç unutmagyn, Nury.
O gün Nury Olýa Alekseýewnanyňkydan ýetimhana
uçup geldi. Ähli görenini Rahman aga aýtmakçydy.
Sekide Rahman agany görmänsoň, göni ýatakhana gitdi.
Barşyna koridordaky pianinonyň ýaldyrawuk agajyny
sypap-sypap az salym durdy. Oňa pianino örän ýakymly
göründi. Käşgä pianino bilen gepleşip bolýan bolsa. Oňa
ýüregindäki duýgulary aýdyp bilse. Käşgä, käşgä...
Olýa mugallymyň bu günki çalan sazlary Nurynyň
gulagynda ýaňlanyp başlanda, ol gymyldaman durdy,
soňra ýene pianinony sypalady. Käşgä, şu mahal çalyp
bilsedi!
Nury tolguna-tolguna ýatdy. Ertir gaty ir oýandy.
Howlynyň bir burçundaky tuwalete baka çykanda,
howanyň ýene bulaşanyny gördi. Şeýle bir ownuk gar
şeýle tiz ýagýar. Nirä, nämä baksaň, edil ak perdäniň
aňyrsynda görünýän ýaly. Nury garawulhananyň
ýanyndaky sekä bakdy, geň galdy. Rahman aganyň beýle
garly günde-de daşarda ýatyşyna Nurynyň nebsi agyrdy.
Sekä ýakyn bardy. Gar ýagýanyny Rahman aga bilmän
ýatandyr öýdüp, oýarmakçy boldy. Oýarmaga dözmedi.
Şo mahal ỳapynjanyň aşagyndan ses çykdy.
Nuryjan, ukyň tutmaýamy?
─Salawmaleýkim, Rahman aga. Gar ýagsa-da daşarda
ýatýaňyzmy?
─Ömrüni buz üstünde geçirýänlerem bar, oglum. Gaýta,
dört diwara bogulup ýaşamakdan kyn zat ýok. Hudaýjan
başga birine baknalykdan, dört diwara dykylmakdan
gorawersin-dä.
Bar, oglum, ýat, entek daňam atanok ahyry.
Nury ýatakhana girdi. Koridoryň garaňkysynda
sermenekläp pianinony tapdy. Sypalady. Soň pianino
degmän, edil pianino çalýan ýaly, barmaklaryny gerip,
hereketlendirip, başyny silkip, Olýa mugallyma öýkünip
başlady. Gulagyna ejesiniň aýdýan “Bibijany” eşidilip
gitdi. Şo-ol, esger ugradylandaky “Bibijan”. Bu
ümsümlikde, bu garaňkylykda ejesi has anyk göz öňüne
geldi, hat-da ejesiniň keteni köýneginiň keşdeleri hem
göründi.
Nury pianinony gaty tiz öwrener, sebäbi näçe tiz
öwrendigiçe şonça tiz ejesini göz öňüne getirip, ejesi
bilen edil janly ýaly görşüp biler. Nura mundan başga
bagt gerek däl.
Onsoň Nuryda saza dörän höwes, yhlas we kuwwat
daglary süýşürmäge ýetjekdi. Ähli zat ikinji, üçünji,
dördünji derejeli boldy galdy, iň zerur zat saz boldy.
Rahman aga oňa ata duýgusyny, Olýa mugallym ene
duýgusyny berdi.
Nurynyň hyýaly ösdi, giňedi, aýdyňlaşdy. Şo günlerden
başlap, ol hyýal äleminde ruhy dünýäsi bilen ýaşap
başlady. Onuň dem alyş howasy saz boldy. Saz oňa iň
belent jadyly gözellik bolup göründi. Ol gözüni ýumup,
saza topuldy.
Saz bilen kesellemäniň iň uly dertligini, soň-soň hiç bir
zada eliň ýetmän, diňe saza gul bolup galjakdygyny, saz
üçin işläp başlan beýnisiniň hiç-hiç rahatlyk, dynçlyk
bilmejekdigini, gaýta ýyl geçdigiçe barha beter ruhy
ejirler berjekdigini Nury häzir bilmeýärdi. “Birini
kowalap barýarkaň, arkaňa-da bak, belki, seni kowalap
gelýän bardyr.” diýen paýhasdan Nury entek bihabardy.
Nury üçin gün, hepde, aý, ýyl ýok, asla wagt ýok, diňe
saz bar. Nurynyň tapylgysyz saz başarnygyny Olýa
mugallym ýetimhana müdirine habar berdi. Hem begenip,
hem gynanyp habar berdi. Begenýäni ─Nurynyň ilkinji
saz mugallymy bolany. Nurynyň Aşgabatda has güýçli
tälim aljagy.
Gynanýany-beýle çagany elden gidermek, ony her gün
görüp durmaga mümkinçilik boljak däl. Sebäbi
talantlylary Aşgabada toplap ỳörler.
Iň beteri hem unudylmak.
Ýetimhananyň müdiri Nury hakda habary Aşgabada
ýetirdi. Nurynyň bu zatlardan habary ýok. Bir gün gijara
ýetimhana koridoryndaky pianinoda Nury saz çalyp
otyrka, terbiýeçi geldi-de sazyny kesdirdi.
─Aý, oglan, tyrňyllatmaňy goý. Seni Aşgabada
geçirýärler, goşlaryňy çemodanyňa sal. Häzir Aşgabada
gidýän bir adam seni alyp gidýä. Otla ýetişmeli.
Nury habary diňledi-de ýene çalyberdi.
─Saňa goý diýilýä, otludan gijä galýaň. Baý, tyrňylladyp
bildiň-le! Gije-gündiz ýatuw bermediň. Indi Aşgabatlylar
çeksin, bakaly, çydaýarmykalar?!
Nury sazyny goýup, o terbiýeçä geňirgenip, gözlerini
mölerdip bakdy.
Gün batyp, garaňky gatlyşanda Nury goşjagazyny
goltugyna gysyp, beýleki elinde-de nota kagyzlary,
mekdep kitaplary, depderleri salnan okuw sumkasyny
göterip, ýetimhanadan çykdy. Onuň töweregi oglandan
doly, ala wagyrdy. Nurynyň şo dymmalygy, içinde
hernäçe harasat gopsa-da, dymmany bilýär. Ýüzündenem
begenýäni-gynanýany duýulmaýar. Üýtgewsiz.
Garawulhanaň deňinden geçensoňlar terbiýeçi oglanlary
alyp galdy. Nury bir erkek kişiniň yzyna düşüp gitdi.
─Nury hat ýazgyn.
─Sag bol-eý, Nury.
─Bizem bararys, ýer belläp goý.
─Nuryňky hezil-läý, saz çalyp ýörmeli.
Nury geplemän, ýylgyrman, yza bakdy-da el bulap
goýberdi.
Demir ýol wokzalynda uzakdan otly yşygyny görende,
Nury ilkinji gezek Daýnadan furgonly gelip, demir
ýoldan geçişlerini ýatlady. Ol wakalar gaty uzak wagt öň
bolan ýaly boldy. Wagona münenlerinde Işan aga
geläýjek ýaly, onuň zaryn owazy eşidiläýjek ýaly boldy
durdy. Nury wagon içinden gelip – geçenlere garaýgaraý, Işan aga garaşdy.
Bir garyş oglankam, bakdyň-bejerdiň,
Senden başga howandarym ýok meniň-ow,
Enemiň ornuna gol süýdün berdiň,
Golum tutan dosty-ýarym ýok meniň-ow.
Nury, ahyry, özüni Aşgabada alyp barýan kişä ýüzlendi.
─Işan aga aýdym aýdanokmyka?
─Işan aga, indi, başga ýerde aýdym aýdýar. ─O kişi gaty
rahat jogap berdi. Nury onuň gepleýiş sesinden hiç zat
duýmady.
─Bir ýere işe geçdimikä?
─Öldi, inim, öldi.
Nury başyny sallady. Emaý bile ýerinde süýndi, agaç
diwara bakyp ýatyşyna Işan aganyň her bir hereketini,
onuň mährem ýüzüni göz öňüne getirip gynandy ýatdy.
Rahman aga bilenem, Olýa mugallymy bilenem
hoşlaşman gaýdypdyr ahyry. Ýogsa garawulhananyň edil
ýanyndan geçip gaýtdy ahyry. Jaýynda bolmasa,
howlynyň bir ýerlerinden tapyp bilerdi ahyry. Nähili
gödeklik edipdir. Olar indi, Nury hakda näme diýerler,
näme pikir ederler?! Aşgabada bardygy hökman hat
ýazar, ötünç sorar.
Hany, Işan aganyň suratyny çekjekdiň? Suratyny
çekmese-de onuň aýdymyny pianinoda çalar. Belki, Işan
aga hakda saz döreder. Saz bilen onuň mährem, gamly
ýüzüni görkezer. Işan agany unudyp bolmaz. Nury şu
pursatda edil ata-enesini gözleýşi ýaly, Rahman agany,
Olýa mugallymyny şeýle bir küýsedi weli, şo sebäpli
uzak wagt uklap bilmän ýatdy. Otlynyň birsydyrgyn
“şakydak-şak, şakydak-şak” sesi hem onuň gamyny
artdyrdy. Eger pianinoda otly sesini berjek bolsa, haýsy
klawişlere basmaly boljagyny, özi hem duýmazdan,
tebigy ýagdaýda oýlandy.
Şakydak-şak, şakydak-şak, şakydak-şak !
* * *
Söýgi gelýä! Söýgi gelýä däli sil bolup!
Baýramalydan gelen Nury Aşgabatdaky sazçylyk
mekdebinde saz sapagyny dowam etdirdi. Onuň saza örän
ökdeligi, kämahal özündenem bir zatlar goşuşdyryp çalşy
─bu ýerdäki mugallymlary hem haýran etdi. Nurynyň