LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Altynjan hatyn II - 21
Total number of words is 3732
Total number of unique words is 1880
33.4 of words are in the 2000 most common words
45.6 of words are in the 5000 most common words
53.2 of words are in the 8000 most common words
– Olar maňa garşy gylyç götererlermi?
– Juda bir çökder etmiş etmeseň, olar saňa garşy çykmasalar
gerek.
– Dogry aýdýarsyňyz, käbäm. Meni Çagry beg biçak gowy
görýär. Meni Gutulmyş beg-de gowy görýär. Alparslan bilen-ä
men edil dogan ýaly.
– Soragyň gutardymy? Sen näme üçin Togrul begi azat et
mek barada däl-de, başga-başga zatlar barada soraýarsyň?
– Meniň ýene bir sowalym bar.
– Sora.
– Siz maňa çagakam hossar çykdyňyz. Maňa baba ýerinde
baba, ene ýerinde ene bolduňyz. Meni hiç bir zada myzahar
etmediňiz. Gaýtam, meni bolçulygyň, bagtyýarlygyň içinde
uçmahy ýaşatdyňyz. Maňa ömrüňizi bagyş etdiňiz. Meniň her
bir üstünligime ýürekden guwandyňyz. Yhlas edip, maňa üç
dil öwretdiňiz. Yhlas edip, maňa söweş tilsimlerini öwretdiňiz.
Siz üstüme abanan bela-beterlerden, perişde bolup, meni
goradyňyz... Men bu zatlary gaty gowy bilýärin.
Altynjan geňirgenme bilen Anuşirwany boýdan-başa synlady:
– Göwnüme bolmasa, sen soltanyň tagtyna göz gyzdyrýarsyň.
– Tagtda kimdir biri oturmaly bolar ahyryn?!
– O näme üçin: «Kimdir biri» diýýärsiň? Tagt Togrul begiňki.
– Dawam ýok. Dogry aýdýarsyňyz, tagt Togrul begiňki, ýöne,
hernäçe islesegem, hernäçe gynansagam, baky adam, baky patyşa
ýok. Bu pelek – gerdun pelek. Munda durup bolanok. Gelen
gitmeli pelek bu. Men size düşünýärin. Siz Togrul begiň gar
randygyny, onuň indi bu pelekden gitmelidigini boýun almak
islemeýärsiňiz, ýöne gerdun pelek hiç kimden ýüz görenok.
35 8
– Men seniň matlabyňa düşündim: sen tagt isleýärsiň!
– Hawa, hawa, hawa, men tagt isleýärin. Men patyşa bolmak
isleýärin. Men soltan bolmak isleýärin, çünki tagtdan başga ähli
zat mende bar. Mende diňe tagt ýok. Eýsem meni şu küýsege,
şu derejä ýetiren siziň özüňiz dälmi? Eýsem meniň başarnyk ba
batda Togrul soltandan ökde bolmagym üçin yhlas eden siziň
özüňiz dälmi? Eýsem meniň Togrul soltandan ähli babatda rüs
tem bolmagymy islän siziň özüňiz dälmi? Näme, men bu zatlara
düşünen däldir öýtdüňizmi?
– Gepleme!
– Ýok, indi meni saklamaň, käbäm! Rast, başlanyma görä,
ähli zady aýdaýyn. Men özümiň kimdigime gaty gowy düşünýärin.
Men – Altynjan hatynyň ruhy. Men – Altynjan hatynyň Togrul sol
tana göz etmek üçin, gözüne basmak üçin döreden başarnygy.
Men – Altynjan hatynyň içki dünýäsi. Men – men däl, men Altyn
jan hatynyň erkek kişi bolup, ikinji gaýtalanmasy...
– Buýurýaryn, gepleme! Sen meniň içki dünýäm, ikinji gaý
talanmam däl. Ýok, sen meniň ruhum däl. Sen meniň ruhum
dan, içki dünýämden daşda, özem gaty daşda.
– Ýok, men daşda däl. Siz öz içki dünýäňizi, öz gaýtalan
magyňyzy ykrar etmäge gaýrat tapyp bileňzok. Mert boluň, waly
dam.
– Sen ýowuz!
– Ýowuzlyk – Altynjan hatyn!
– Anuşirwan, jigerim, beýdip örteme meni.
– Hakykaty boýun almaga sizde häzir gaýrat ýetenok. Meniň
aýdýan sözlerimiň hakykatdygyny ýüregiňiz ykrar edýär, aňyňyz
welin, ykrar ederden ejiz gelýär!..
– Gepleme, «gepleme» diýýärin men saňa!
Altynjanyň sesi uzaklara ýaýrady. Şondan soň Anuşirwan
gürlemedi.
***
Kundurynyň emir Ärdeşir Magmarany bilen nämedir bir
zadyň gürrüňini edip durandygyny gören Altynjan hopukdy,
359
soltany halas etmegiň özüne kyn düşjekdigini aňdy. Ol ikisiniň
näme hakda gürrüň edendigi Altynjana aýandy. Herhal, ol sesi
ni çykarman geňeşiň başlanjak ýerine – Togrul soltanyň salam
lygyndaky geňeş geçirilýän otaga – karargähe bardy. Ol ýere ýyg
nanan wezir-wekiller, serkerdeler irkilişip otyrdylar.Geňeş sust
başlandy.Kundury oturanlara ýüzlendi:
– Ybraýym ynal Togrul soltany, Süleýman mäligi hem
Gutulmyş begi ýesir alypdyr, ýanyndaky esgerlerini, haşarlaryny,
haşymlaryny öldüripdir, goşundan diňe üç kişi – Altynjan
hatynyň dogany Kabyl hem iki sany jandar diri galypdyr. Indi
biz näme etmeli? – Kundury oturanlara nazar aýlady. Oturanlar
üçin bu habar düýpden garaşylmadyk habardy.
– Ybraýym nädip het edip bildikä? Ol soltany toýa çagyrdy
ahyryn?!
– Soltan oňa, gör, näçe ýagşylyklar etdi. Ýagşylyga – ýaman
lyk! Öň garşysyna baş göterip, goşun sürende Togrul soltan ony
öldürmedi. Gaýtam, özüne wezir belledi. Wizantiýa kaýsary ýe
sir alanda dünýäniň baýlygyny pidýe töläp, azat eýledi, ýogsam
Wizantiýanyň yzgarly zyndanynda çüýräp galmalydy.
– Soltan ondan Jebel sebitini yzyna gaýdyp aldy welin, şoňa
gahar eden bolýandyr ol.
– Jebel oňa bahana, onuň päli düzüw däl!
– Dogry, onuň yktasy köp-ä! Soltan oňa gaty köp ýerleri ber
di. Hiç kimde onuňkyça köp mülk ýok.
– Soltana garşy çykmak – Hudaýa garşy çykmak!
– Baýlyk, hedýe-engam, mal-mülk berip adamy razy edip
bolmajak eken. Ýogsam Togrul soltan Ybraýyma eçilmek eçildi.
Kanagatda çäk ýok eken...
– Häzir anyk gürrüň edeliň – diýip, Mübärek han Ärdeşir
Magmaranynyň al-petinden aldy. – Anyk bir netijä geleliň.
– Mübärek hak aýdýar, har-hamyr gürrüňleri häzirlikçe soňa
goýalyň, boljak iş bolupdyr. Indi biziň öňümizde durýan wezipe
näme? Hany, aýdyň, biz näme iş edeliň, sahyplar?! – Kundury
gygyrybrak gürledi. – Ýagdaýa dogry baha bermegimiz gerek.
Soňky bir-iki ýyl bäri Ybraýymyň hamdy hem sahawaty artyk.
– Ybraýymda elli müň atly goşun bar bolsa, biz ýüz elli müň
atly goşunam ýygnap bileris – diýip, Altynjan janykdy.
36 0
– Jemlänimizde näme?! Biz Ybraýymyň üstüne goşun çekip
baryp bilmeris.
– Näme üçin?
– Altynjan hatyn, Ybraýym beg bilen Togrul soltan ikisi do
gan. Biz olaryň dawalaryna goşulsak, yzy erbet bolar. Biz bärden
goşun sürüp barsak, gahar edip, Ybraýymyň Togrul soltany öl
dürmegi mümkin. Netijede, soltanyň öldürilmeginiň sebäpkär
leri biz bolarys. Onsoň bu etmişiň aşagyndan ömürboýy çykyp
bilmeris. Men-ä bu jogapkärçiligi üstüme alyp biljek däl.
Anuşirwan Kundurynyň pikiriniň üstüni ýetirdi:
– Onsoňam bize soltanymyzdan hiç hili görkezme ýok. Gör
kezme bolmasa, biz Hemedana baryp bilmeris. Sebäbi bu ba
rada soltan baş wezire açyk aýtdy. Onuň aýdan sözlerini ähliňiz
eşitdiňiz.
– Soltanyň görkezme bermäge ýagdaýy ýok, sebäbi ol tus
sagda. «Soltandan görkezme ýok» diýmek – soltany halas etmez
lige, hawa, soltany halas etmezlige bahana. Soltanyň düşen güni
bizi haýdan-haý Hemedana ugramaga borçly edýär. Bahana
agtarmalyň, adamlar! Kabylyň habary bize ýeterlik.
– Kabylyň gepine ynanyp, goşun sürüp barsak, soltanyň ga
hary geler, ählimiziň kellämizi ýatagandan geçirer! – Anuşirwan
sesine bat berdi.
– Onda näme etmeli? – diýip, emir Ýagysyýan töweregine
garanjaklady.
– Ybraýym bilen darkaş gurjak bolmalyň. Ol juda rehimsiz
adam. Onuň biziň ählimizi öldürmegem mümkin. Gerek bol
sa, Ybraýym ynalyň hormatyna metjitlerimizde hutba okadalyň
– diýip, Kundury geňeşi jemlemäge çalyşdy.
– Merwden Çagry begi, Sistandan Togrul soltanyň ogullygy
– Alparslany, Kermandan Gurdy, Anadoly serhedinden Ýakudy
geňeşe çagyralyň, Çagry begiň uly ogly Gurdy özümize soltan
saýlalyň. Sebäbi Gurt Çagry begiň uly ogly. Ata-baba resimi
boýunça miras uly ogla düşýär.
– Onyň dogry, ýöne Gurdy tagta geçirmek gowy çykalga däl
– diýip, Kundury Erdeme garşy çykdy.
– Näme üçin gowy çykalga däl?
– Gysgançdan ýabgu bolmaýar. Ol saçagyna hiç haçan guzy
ýa çebiş getirilmegine rugsat bermeýär. «Guzy we çebiş bir
361
adamyň nahary, haçan-da bir ýaşasa, ondan ýigrimi adamyň
nahary bolar, ony bakyp ulaltmak üçin artykmaç zähmet gerek
däl, sebäp ol oty düzden iýip ulalýar»4 diýýär. Şonuň üçin gas
saplary naharen we jeharen (açyk we gizlin) gassaphana baryp
bilmeýär. Allatagala gysganja rysk bermeýär. Patyşa welin, rysk
ly adam bolmaly. Gurt patyşa bolsa ýurduň berekedi gaçar.
Çünki Allatagala ýurduň ryskyny patyşa görä berýär.
– Näme üçin Gurdy soltan saýlamaly? Soltanymyz Çagry
begiň ogly Süleýmany mirasdüşer şazada belledi, muny hem
mämiz bilýäris. Togrul soltan Süleýman bege mydama uly
umyt baglaýardy. Häzir Süleýman begi soltan diýip yglan et
sek, Ybraýym pälinden gaýdar. Sebäp ol Çagry begiň garşysyna
çykyp bilmez, onuň bilen döwi deň gelmez onuň – diýip, emir
Ýagysyýan ýumrugyny galgatdy.
– Soltan Togrulyň başyna düşen kysmat şazada Süleýmanyň
başyna-da düşdi. Ol hem häzir Hemedanda, Togrul beg bilen
bilelikde Ybraýym begiň tussagy. Onuň ýagdaýynyň häzir nähili
digini biz takyk bilmeýäris. Şonuň üçin häzir şazada Süleýmanyň
gürrüňini etmäliň. Rast Togrul soltanyň iň gowy gören adamyny
soltan göterjek bolsak, onda Kunduryny ýa Anuşirwan ibn Tü
meni soltan götermeli – diýip, emir Ärdeţir Magmarany Altyn
jan hatynyň ýüzüne bakdy.
– Men bolmaýyn, goý, Anuşirwan bolsun! Anuşirwana Alp
arslanam, Çagry begem uly hormat goýýar. Gutulmyş beg hem
Anuşirwany hormatlaýar – diýip, Kundury howlukmaç gürledi.
– Kundury örän dogry aýtdy: Anuşirwan beýik wezir. Ol
diýseň başarjaň! Biziň aman galmagymyz, ilkinji nobatda,
Ybraýym bilen ylalaşygymyza bagly. Bizi aman alyp galyp bil
jek – Ybraýym bilen düşünişip, onuň dilini tapyp biljek ýeketäk adam bar. Ol adam – Anuşirwan ibn Tümen. Anuşirwan
Ybraýym bilenem ylalaşyk gazanar. Ybraýym Anuşirwana myda
ma uly hormat goýýardy. Kundury bilen oňuşmadyk gezekleri
bolýardy. Her gezek Ybraýymyň gahary gelende ony Anuşirwan
köşeşdirýärdi. Şonuň üçin häzir wagtlaýynça Anuşirwany özü
mize soltan saýlalyň. Anuşirwan Ybraýym ynalyň ýanyna gitsin.
Onuň bilen düşünişsin. Ybraýym bilen ylalaşanymyzdan soň bu
meselä gaýdyp geleris – diýip, Ärdeşir Magmarany peträp duran
gözlerini oturanlara aýlap çykdy.
362
Geňeşiň agzalary üç topara bölündi. Birinji topar täzelik
isleýärdi. Bu topar Togrul soltandan başga bir kişiniň tagtda
oturmagyny isleýärdi. Sebäbi bu topara girýänleriň Togrul sol
tandan göwünleriniň galan ýerleri bardy.
Ikinji topar ikirjiňlenýän topardy. Bu topara girýänler ýal
ňyşmazlyga çalyşýardylar, şonuň üçinem seslerini çykarman
otyrdylar.
Üçünji topar Dogurga Merweziniň, Mübärek hanyň,
Altynjanyň toparydy. Bu toparyň adamlary tagtda ýene Togrul
begiň oturmagyny isleýärdiler.
Harby geňeş agzalarynyň aglabasy – birinji hemem ikinji to
par birleşdi, olar sähel salymda: «Wezir Anuşirwany wagtlaýynça
soltan götermeli» diýen pikiri oňlady:
– Anuşirwan wezir soltan bolsun – diýip, Hapban Endikäni
gygyrdy. Beýlekiler hem onuň sözüni gaýtaladylar:
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
Altynjan gazap bilen ýerinden turdy:
– Kimiň-kimdigi başa iş düşende belli bolýar eken. Siziň ähliňiz
Muhammet Togrul soltanyň ýanynda özüňiziň wepadardygyňyz,
oňa şirin janyňyzy rowa görmäge taýýardygyňyz barada ant içdiňiz,
şeýdibem soltanyň ynamyny awladyňyz. Niçik soltan apata uçrady
welin, siz ony halas etmek barada hiç hili pikir etmezden öz
janyňyzy Ybraýymdan aman alyp galmagyň kül-külüne düşdüňiz.
Men siziň ähliňiziň sözüňizi mukyt diňledim. Siz soltany azat
etmegiň ýoluny gözlejek bolmadyňyz! Haýp! Size soltanyň ynamy
haýp! Size soltanyň beren duzy haýp! Size soltanyň beren baýlygy
haýp! Size soltanyň ynanan beýik-beýik derejeleri haýp!
Dogurda Merwezi ýerinden turdy, oturanlara nazar aýlady:
– Men Anuşirwanyň gaýynatasy. Men onuň başarjaňlygyny,
ökdedigini bilýärin. Onuň patyşa bolmagyny-da isleýärin. Ýöne
Togrul soltanyň öňündäki borjum, ähtim meniň bu islegime
garşy çykýar. Şonuň üçin hem men Anuşirwanyň tagta geçmegi
ni goldap biljek däl. Biz howlukmalyň. Togrul begi halas etjek
bolalyň! Altynjan naýybyň janykmasy örän dogry…
Dogurga Merwezini hormatlaýardylar, ýöne bu mahal onuň
sözüne köpler pisint etmedi.
363
Hapban Endikäni, Ärdeşir Magmaryny Anuşirwanyň tagta
geçmegini isleýärdi.
Bu islege Kundury garşy däldi.
Kundurynyň pikiri – esasy pikirdi.
Çünki ol baş wezirdi.
Hapban Endikäni:
– Anuşirwan — biziň patyşamyz! – diýdi.
Ärdeşir Magmarany:
– Anuşirwan, tagta geç! – diýdi.
Kundury:
– Men garşy däl! – diýdi.
– Düşümli bolsun!
– Anuşirwan, öz ýeriňe – patyşalyk tagtyňa geç!
– Anuşirwan, öz mynasyp ýeriňde otur.
Patyşa bolmak hiç wagtam aňsat bolan däldir. Mundan
beýlägem aňsat bolmasyn gerek, ýöne häzirki pursatda welin,
Anuşirwan hiç bir päsgelçiliksiz, hiç bir kynçylyksyz, aňsatlyk bi
len, öz-özünden patyşa göterildi oturyberdi. Boljak bolsa, şeýle
aňsatlyk bilenem patyşa göterilip bolýan eken!
Eger Altynjan garşy çykmasa, onda Anuşirwan ibn Tümen
ýedi yklymyň soltany bolmaly!
Geňeşdäki wezir-wekiller, serkerdeler Anuşirwany patyşa
saýlanmagy bilen mübärekleýär.
Onuň patyşalyk tagta geçmegini isleýärler!
Onuň başyna soltanlyk täjini geýdirmek isleýärler!
Anuşirwan eda bilen ýerinden turup, keremara ýöräp
ugrady. Onuň tagta tarap gönügendigini gören Altynjan gazap
bilen ýerinden turdy:
– Saklan! Otur ýeriňde!
Lalasynyň gazaply nazaryna nazary düşen Anuşirwan sak
landy, öňe ýöremäge aýgyt edip bilmedi: yzyna öwrüldi-de, ýeri
ne geçip oturdy.
Kundury Altynjana ýüzlendi:
– Merhemetli Altynjan hatyn, siz näme üçin öz ogluňyza
garşy çykýarsyňyz? Kyblaýy älemimiz bolan Togrul soltanyň
gaýdyp gelmejekdigi, tagtynda oturmajakdygy ähli kişä aýan
hakykat ahyryn!
36 4
– Muhammet Togrul soltan geler, hökman geler, tagtynda-da
oturar.
– Togrul soltandan döwran geçdi. Biz oňa erbet soltandy
diýmeýäris, ýöne hakykata ajy bolsa-da, göz ýetirip bilýän adam
lar biz. Togrul soltan gowy soltandy, özem beýik soltandy.
Oturanlar emir Kundurynyň sözüni unadylar:
– Togrul soltan beýik soltandy.
Kundury oturanlara ýüzlendi:
– Merhemetli wezirler diwanynyň mertebeli agzalary, geliň,
ýeke-ýekeden her kim öz pikirini aýtsyn, pikiri diňlenilmedik
adam galmasyn. Aýdyň, haýsyňyz haýsy pikirde? Emir Magma
rany, ilkinji söz seniňki.
Ärdeşir Magmarany töweregindäkilere birlaý nazar aýlady:
– Belent mertebeli başlyklarbaşy Amydylmülk! Men seljuk
soltanatynyň, has anygy, Togrul soltanyň sadyk guly. Soltan näme
emir etse, men öz şahsy pikirime seretmesizden, tabşyrygy gepsizgürrüňsiz ýerine ýetirerin. Togrul soltan Hemedana ugramakçy
bolanda biziň ygtyýarymyzy baş wezir, başlyklarbaşy Kundura –
size ynanyp gitdi. Şeýle bolansoň, Kundury maňa näme buýursa,
men onuň buýrugyny gepsiz-gürrüňsiz ýerine ýetirerin.
– Adamlar, Altynjan hanyň aýdyşy ýaly, biz näme üçin Tog
rul soltany azat etmek barada pikir etmeýäris? – diýip, Mübärek
han oturanlara nägilelik bildirdi. – Biz Togrul soltany azat et
mek barada oýlanalyň. Çykalga gözläliň. Dürnazar, sen näme
üçin dymýarsyň?
Emir Dodurga, siz aýdyň?
– Men pikirimi aýtdym, pikirimi hiç wagt üýtgetmerin.
– Uhjury han, siz aýdyň!
– Men Altynjan naýybyň pikirinde.
– Ysmaýyl han, siz aýdyň.
– Baş wezir näme buýursa, men onuň buýrugyny ýerine ýe
tirerin.
– Emir Bu-l Kasym! Siz hem aýdyň!
– Köplük näme diýse, men şol tarapda.
Dürnazar göwünli-göwünsiz ýerinden turdy:
– Byradarlar, men ýaşan ýaşymy halal ýaşadym. Nesip bol
sa, Hudaýyň mundan buýanky berjek ömrüni-de halal ýaşaryn.
Men Anuşirwany hatyralaýaryn, ýöne onuň olaryň tagt hakdaky
365
howlukmaçlygyny oňlamaýaryn. Men Togrul soltany doganym
dan hem ýeg hasaplaýaryn. Altynjan, sen Togrul soltany azat et
mek barada aýtdyň. Şu maksadyň amaly üçin men näme iş etme
li bolsa, şirin janymy bermeli-de bolsa taýýardyryn.
– Emir Ýagysyýan, sen nähili pikirde?
– Merhemetli başlyklarbaşy, siz näme diýseňiz, men şony
ýerine ýetirerin.
– Erdem han, sen aýt!
– Ýagysyýan hanyň aýdyşy ýaly, siz näme diýseňiz, men şonyda ederin. Meniň on müň ylgary esgerlerim söweşe taýýar.
Altynjan wezirleriň, sahyplaryň özüne duşmançylyklarynyň
ýokdugyny, ýöne olaryň çykalga tapmaýandyklaryny – ýalňyş
majak bolup ýalňyşýandyklaryny aňdy. Olar soltanyň doganynyň
üstüne çozuş etmekden hemem öz üstüne köp mukdardaky atly
goşunyň gelýändigini görüp, gorkusyna soltany öldürmeginden
galawut edýärdiler, doganlaryň dawalarynyň arasyna goşulman,
biraz garaşmak isleýärdiler. Muhammet Togrul soltan: «Siz
näme üçin meniň permanym ýokka Hemedana çozuş etdiňiz?»
diýse, oňa wezirler näme jogap bersin? Soltanyň gaharyny ge
tirmekden Hudaý saklasyn. Soltanyň gahary gelende onuň nä
meleri edýändigini kim bilmese-de, wezirler hem hanlar bilýär.
Togrul soltan dogany Ybraýymyň ýanyna gidende wezir
leriniň, serkerdeleriniň köpüsini goýup gitdi ahyryn. Ýogsam
onuň bilen Anuşirwanam, Erdemem, Ýagysyýan hem, Kundury
hem gitjekdi. Ol Dürnazary-da goýup gitdi. «Men gelýänçäm siz
köşkde boluň!» diýip, ýörite tabşyryp gitdi. Ol köplenç emirle
rini ýany bilen äkidýärdi. Ýöne bu sapar äkitmedi. Onsoň onuň
izini ýokka Hemedana gidip bolmaz. Kabyly ugradan Togrul sol
tan däl. Soltan islese kömek sorap, nyşanyny – gyzyl peýkamyny
bir adamdan Bagdada göndererdi. Ýeke adam hem Togrul
soltanyň habaryny – nyşanyny Bagdada getirmedi. Diýmek, kö
mek gerek däldir. Doganlar öz aralarynda ylalaşjakdyrlar.
Altynjan ähli jogapkärçiligi öz boýnuna alsa, Kundury ähli
zada razydy. Ýöne Altynjan hem ähli jogapkärçiligi boýun al
maýardy. Ol ähli işi Kundurynyň üsti bilen etmek isleýärdi.
– Biz Togrul soltandan degişli perman gelýänçä garaşmakçy.
Ine, biziň gelen netijämiz — diýip, Kundury geňeşi jemledi:
36 6
– Mertebeli geňeş agzalary, şu ýerde men size özümiň bir
syrymy açmaga mejbur boldum – diýip, Anuşirwan sözüne dyngy
berdi. – Men soltan ýörişe ugramazyndan burun Dürnazaryň
istihbarat umurysynda hasapda durýan jandary – aýyplaşmaň,
olaryň sanyny men size aýtjak däl, onuň size zerurlygy-da ýok –
diwanyma çagyryp açyk gürrüň etdim. Dürnazaryň ýanynda men
olara şeýle tabşyryk berdim: «Eger bir erbetlik ýüze çyksa, göni
Bagdada gaýdyň. «Gullukdan gaçyp gitdi» diýip size azar beril
mez, sizi özüm goraryn» diýip, men olaryň ählisine soltanatyň
ygtyýarnama tagmasyny berdim. Şol ygtyýarnama tagmasyny
görkezseler, olary ýoldaky sakçy toparlary saklamaz. Meniň
tabşyrygym boýunça ystyhbarat umurysynyň jandarlarynyň ikisi
ertir daňdan gelmeli. «Agşamyň haýryndan, ertiriň şeri» diýip,
oguz pähimi bar. Şu pähime eýerip, geliň, ertire çenli garaşalyň.
Ertir jandarlaryň habaryny diňläris. Ana, şondan soň, biz gelen
habara görä-de bolalyň. Şu pikiri niçik görýärsiňiz?
Bu pikiri geňeşiň agzalarynyň galabasy oňlady…
On ýedinji hekaýat
NAMYS GABYRDAN GALDYRAR
M
üň dostdan bir duşman köp, ylaýta-da ol duşman
güýçli, täsirli bolsa! Onuň güýjünden eýmenýän,
onuň täsirinden çykyp bilmeýän dost-u-dost däl adamlaryň ga
labasy seniň garşyňa geçip, duşmanyňa öwrülýärler. Şeýle pur
satlarda seni ýekeje wepadaryň halas edip bilýär, eger ony saňa
Allatagala beren bolsa!
Adatça-ha adamda, hatda ol beýik Hökümdar bolsa-da, dost
hem, duşman hem az, haýran galmaly möçberde az, çakyňdan az
bolýar. Köplenç hem duşman az bolýar. Mähelläniň galaba köp
lügi bolsa ne gaýkylyk, ne-de küýkülik – aralyk toplum. Bu top
lum sen ejiz gelseň, duşmanyňa, güýçli çyksaň, dostuňa öwrül
ýär. Kyn günüňde adama dost kömege ýetişýär. Hökümdaryň
hakyky dosty onuň iň esasy artykmaçlygyna – häkimligine göz
gyzdyrmaýan adam bolmaly! Bu bolsa durmuşda juda seýrek
zat. Häkimlik etmek islegi adamyň iň güýçli küýsegi, yşgy. Ol
söýgi yşgyndanam, baýlygyň, malyň yşgyndanam, şöhratyň-adyň
yşgyndanam güýçli. Sebäbi onda bularyň üçüsi-de bar, birine
ýetibilseň, galan üçüsi-de öz-özünden eliňe gelýär.
36 8
Emma häkimlik yşgynyň arzylylygy hem güýji ol üçüsiniň
hatyrasyna-da däl. Ýok, onuň jadysy öz-özlüginde. Özüni bileli
bäri adamzadyň baş matlaby Biribaryň sypatlaryna ýakynlaşmak.
Allatagalanyň häkimlik sypaty adamzadyň telwasynda esasy orny
eýeleýär. Diňe bir ýaşaýyş ugrundaky göreş – diri galmak, özözüňi goramak islegi däl, eýse häkimlik etmek islegi hem adamyň
aňynda ýaşaýar, diňe adamda däl, barça janly-jandarda hem hä
kimlik etmek islegi bar.
Häkimlik etmek mümkinçiligi adamda aýratyn üýtgeşik
duýgyny – onuň ähli kişiden artykmaçdygy duýgusyny döred
ýär. Özgeleriň erkiniň seniň erkiňe baglydygyny, özgeleriň
ýaşaýşynyň seniň ýaşaýşyňa baglydygyny aňlamak yşgyň üýtgeşik
bir görnüşi. Adam bu gerdun pelekde hem çarkandakly
durmuşda ähli zatlary edinenden soň, häkim bolmak islegi
örboýuna galýar. Bu islegiň amala aşmagy üçin ol elde baryny
edýär. Bu isleginiň amaly üçin köp-köp kötel töwekgelliklere
ýüz urýar, köp-köp şatylara, pidalara döz gelýär. Häkim bolmak
islegi, megerem, adamyň gorky duýgusy bilen baglanyşykly bo
larly. Ynsan şol bir wagtda hem özgelerden gorkýar, hem özge
ler üçin, özgeleriň aladasyny edip gorkýar. Şu gorkynyň ikisinide aradan aýyrmagyň alajy hökmünde ol häkimlige dalaş edýär,
häkimligi gorkulary ýok etmegiň ýoly hökmünde duýýar. Ar
man, bu juda seýrek adamlara başardýar.
Anuşirwana welin başartmady. Hökümdar bolmak küýse
giniň amaly üçin mähriban walydasynyň garşysyna durdy.
Daňdan Anuşirwanyň ýanyna ýörite çapar gelenmiş. Onuň ha
baryna görä, Ybraýym Seljukly Togrul begi öldürenmiş, onuň ýerine
soltanyň weziri, ogullygy Anuşirwan ibn Tümen patyşa göteriljekmiş.
Bu Togrul soltanyň iň soňky wesýetimiş. Şu mynasybetli şu gün da
bara boljakdygy hakdaky myş-myş Bagdada doldy.
Şäheriň ilaty köçelere çykdy.
Myş-myşlar çyn bolup çykdy.
Köçeleriň gyralarynda haşamlar hatar bolup durdylar.
Ýörite gullukçylar köçeleriň gyralarynyň owadan görünmegi
üçin gyzyl-ýaşyl atlaz matalary bilen bezediler.
Köşgüň öňünde adam juda kändi.
Gün guşluk boluberende patyşanyň tagta geçiş dabarasy
başlandy.
24*
369
Iki ýüz sazanda saz çalýardy.
Gün hanyň neberesiniň reňkindäki – gara reňkli bedew at
lary lagly-jowahyrlar bilen bezäp köşgüň öňüne getirdiler.
Bu ata täze patyşa – Anuşirwan ibn Tümen münmeli.
Ol eýýäm patyşa eşigini geýipdir. Eline üç altyn peýkam bi
len ýaýy, başy bürgüt şekilli hasasyny alypdyr.
Ol ýuwaşja ýöräp salamlykdan çykdy.
Bagdatlylar ony şatlykly garşyladylar.
Anuşirwan ibn Tümeni – täze patyşany Kundurynyň başda
durmagynda bedew ata mündürdiler. Ol Togrul soltanyň
oturyşy deýin bir elinde hasasyny, bir elinde üç okuny hem
ýaýyny saklap otyrdy.
Adamlara minnetdarlyk bilen baş atdy.
Patyşa tagtyna geçiş dabarasy başlandy.
Wezir-wekiller öňden ýöredi.
Täze patyşa olaryň yzyndan atly ýöredi.
Patyşanyň iki gapdalyndan, yzyndan gelýän adamlaryň-da
yzy üzülenokdy.
Bagdadyň esasy üç köçesinden dabaraly ýöriş bilen geçdi
ler. Bu ýöriş uzaga çekdi. Herhal, ýöriş resimi hiç hili hadysasyz
tamamlandy1.
Köşge dolanyp gelen mähelle täze patyşany atdan dabara
bilen düşürdi.
***
Altynjan Anuşirwanyň bu aýgydyny akylyna sygdyryp bil
medi, şeýlebir gaharlandy, şeýlebir gaharlandy, çiltenlerinden
galan dokuz janpenasynyň maslahatyna eýerip gazabyny içine
saldy, dymdy.
Ol nädip öz haremine gelendigini bilenokdy. Akylyna,
huşuna gelende düşegiň üstünde ýatyrdy.
Hatyn öz naçarlygyny aglap ýeňýär. Altynjan aglap-da bilme
di. Asyl agysy tutanok. Ähli damarlary, megerem, daşa-demire
dönen bolarly.
Ol petige seredip esli salym ýatdy. Hiç zat barada oýlanyp
bilmedi, durmuşda nämä garaşsa-da, Anuşirwanyň öz garşysyna
gitmegine garaşmandy.
370
Onuň göwnüne bolmasa, Anuşirwan nähilidir bir gizlin
syry bilýän, şol syra hem arkaýynlanýan ýalydy.
Ýöne Altynjanyň berk ynanjy bardy: goý, nähili syr bolsa
bolsun, Togrul soltan dirikä hiç kim onuň tagtyna geçjek bol
maly däl. Eger geçse, Altynjan onuň temmisini berer. Kim bol
sa-da temmisini berer. Goý, ol öz mähriban Anuşirwany bolsun.
Barybir, temmisini berer!
Ol birden ýerinden turdy: «Şeýle galagoply pursat ejizlik
etmek, takdyra ten berip ýatmak saňa gelişmeýär, Altynjan!
Eger öldüriljegiňi bilip-görüp duran-da bolsaň, maksadyňa ýet
mek üçin göreş! Ýogsam seniň bahaň bir hepbedir! Sen Altyn
jan! Sen hakyky Altynjan bol! Sen soltan Mahmyt Gaznalydan
patalysyň! Sen Togrul bege mynasyp hatyn bol!»
Altynjan gaýrata galdy: Ol göni diwany beride bardy. Çaparlar
Altynjanyň içeri girenini görüp, güsürdeşip ýerlerinden turdular.
Otagyň ortarasynda Haldanyň kellesi asylgy durdy.
– Sahyp ýanyma gelsin!
– Hatyn, buýruň! – Şilliň uzyn, gawunkelle Şadyky Altyn
janyň huzuryna geldi.
– Sistana – Alparslanyň ýanyna çapar göndermeli.
– Hatyn, näçe askudar göndereýin?
– Iki atly gitse bolar, ýöne çaparlar ýola – çöle belet çaparlar
bolmaly.
Sahyp sähel salymda goňşy otagdan iki sany hortap kişini
yzyna düşürip geldi. Altynjan ol iki çapara Alparslanyň ýanyna
baryp aýtmaly sözlerini birin-birin düşündirdi. Soň aýdan söz
lerini olara gaýtalatdyrdy. Olaryň habary ýatlaryndan çykarma
jakdyklaryna göz ýetirensoň, Altynjan: «Ugradyber» diýen terz
de diwany beridiň sahybyna baş atdy.
Sahyp olara şalygyň resmilik nyşanyny – çakylyk ýüzügini
gowşuryp, ýola saldy.
– Sistana gatnaýan kepderiň barmy?
– Merhemetli naýyp, özüňiz gowy bilýärsiňiz. Bagdatda
welaýat merkezleri bilen aragatnaşygy ýaňy ýola goýup ugradyk.
Uzak aralyga kepderi uçurmak isleýän netijämizi berenok. Kep
deri diňe ýakyn aralyklar üçin amatly.
– Şazadalar Gurda, Ýakuda habar ugratmaly.
371
– Hatyn, depelerde ot ýakyp Merwe habar ýetirmek müm
kinçiligimizem bar.
– Oňa näçe wagt gerek bolar?
– Dört günde habar Merwe barar.
– Onuň ýaly bolsa, Merw tarapa gidýän depelerde ot ýakyň.
Gurda, Ýakuda çapar ýollaň.
– Buýrugyňyzy häzir ýerine ýetirerin, hatyn.
Altynjan lapykeç halda haremhanasyna bardy. Ol ýerde
oňa Uhjury han, Mübärek han, şeýle hem Kabyl bilen Ysmaýyl
müňbaşy garaşyp durdy.
Olary gören Altynjanyň ýüzi ýagtylyp gitdi:
– Kabyl, sen maňa çynyňy aýt! Soltan dirimi?
– Diri, Altynjan, soltan diri. Eger Ybraýymyň maksady sol
tany öldürmek bolan bolsa, onda ol dessine maksadyna ýeterdi.
Ol beýtmedi. Soltana hiç kim el degrip bilmedi. Soltan aýratyn
bir otagda göztussagy edilip saklanýar. Gözüm bilen gördüm.
Soňundan näme bolandygyny welin bilemok.
– Dawalaşdylarmy?
– Dawalaşdylar. Ybraýym soltanyň ýanyndakylary – şazada
Süleýmandan, Gutulmyşdan özgesini dessine öldürdi. Alty sany
jandar soltana ýarag gezäp durdy.
– Merhemetli Altynjan hatyn! Biz siziň ýanyňyza ýörite gel
dik: näme buýursaňyz, hyzmatyňyza taýýardygymyzy, sadykatlyk
bilen boýun sunjakdygymyzy aýtmaga geldik – diýip, Mübärek
han sözüne nazym berip gürledi.
– Biz siziň hyzmatyňyzda, Altynjan hatyn. Näme etmeli? –
diýip, Ysmaýyl müňbaşy Altynjana ýüzlendi:
– Etmeli zat belli: soltany halas etmeli.
– Soltany nädip halas edip bolar?
– Wa-weýla, nädipdigini anyk bilemok. Byradarlar, akyly ýa
tagandyr gürzi tapar, goşun jemläliň.
– «Elbetde, Taňry ýagşy amal edijileriň azabyny zaýa et
meýär»2. Taňry soltanymyzy musulman ymmatyna eden ýagşy
amallary, ýagşy sogaplary üçin goldar. Bizi-de goldar. Men
soltanymyzyň ýalkanjakdygyna, oňa, bize Allatagalanyň ýardam
berjekdigine berk ynanýaryn. Ýöne häzir aljyraňňylyga gözümi
zi gapdyryp, Allatagalanyň azat etmek üçin salgy berýän ýoluny
372
görüp bilemzok. – Altynjan emir Uhjury hana ýüzlendi. – Nädip
halas edip bileris?
– Goşun gerek. Ol hem bizde bar, ýöne Kundurynyň
garşysyna gitmek gowy däl.
– Kundurynyň gorkusyny nädip aýryp bolar?
– Düşündirjek bolmak – «Men güýçsüz» diýmek. Berer ýaly
etmeli.
– Nädip?
– Nädibem bolsa, berer ýaly etmeli! – Perwerdigär üýtgeşik
bir çykalga görkezäýjek ýaly, emir Uhjury zol-zol Asmana seret
di. – Gorkudaky adamy mugyra getirmek aňsat.
Altynjan birden ähli mesele çözülen, emir Uhjurynyň As
mandan gözlän çykalgasyny ähli kişiden owalan özi tapan, sol
tan halas edilen ýaly ýeňil dem aldy, ýylgyrjaklady:
– Dogry aýdýarsyň. Kunduryny nädibem bolsa, biz bilen
ylalaşar ýaly etmeli. Çykalgany men tapdym. Siz meniň buýru
gymy ýerine ýetiriň, şonda soltany azat ederis. Maňa Dürnazary
tapyp beriň. Goý, ol derrew meniň ýanyma gelsin! – Altynjan
soň Syddyhy ýanyna çagyrdy. – Eý, hansalar, derrew Kabyly
naharla. Biz ugraýançak, goý, ol hem naharlansyn, hem biraz
dynjyny alsyn. Kabylyň hatynyny-da çagyr, goý, ol ärine hyzmat
etsin, näme islese, hyzmatynda bolsun.
– Altynjan, ugraýarysmy? – diýip, Kabyl ýylgyrjaklady.
– Eýsem näme! Ugrarys! Hökman ugrarys. Soltany hökman
halas ederis.
– Hany, ýaňyja-da: «Çykalga tapamok» diýip durduň-a? –
diýip, emir Uhjury geňirgendi.
– Çykalgany özüň salgy berdiň-ä: «Kunduryny nädibem bol
sa razy etmeli» diýip. Häzir ony razy ederis.
– Onyňdan-a çykalga bolmaz. Ol: «Iki doganyň dawasyna
goşulyp bilmerin» diýip, ýer depip dur, özüň gördüň-ä!
Altynjan ynamly jogap berdi:
– Indi ýer depmez.
Dürnazar gelip, Altynjan hatynyň öňünde tagzym etdi:
– Men hyzmatyňyza taýýar, Altynjan hatyn!
– Meni Dürnazar bilen ikiçäk goýuň! – diýip, Altynjan hatyn
ýanyndakylara ýüzlendi. Soňam Dürnazaryň ýüzünden many
373
– Juda bir çökder etmiş etmeseň, olar saňa garşy çykmasalar
gerek.
– Dogry aýdýarsyňyz, käbäm. Meni Çagry beg biçak gowy
görýär. Meni Gutulmyş beg-de gowy görýär. Alparslan bilen-ä
men edil dogan ýaly.
– Soragyň gutardymy? Sen näme üçin Togrul begi azat et
mek barada däl-de, başga-başga zatlar barada soraýarsyň?
– Meniň ýene bir sowalym bar.
– Sora.
– Siz maňa çagakam hossar çykdyňyz. Maňa baba ýerinde
baba, ene ýerinde ene bolduňyz. Meni hiç bir zada myzahar
etmediňiz. Gaýtam, meni bolçulygyň, bagtyýarlygyň içinde
uçmahy ýaşatdyňyz. Maňa ömrüňizi bagyş etdiňiz. Meniň her
bir üstünligime ýürekden guwandyňyz. Yhlas edip, maňa üç
dil öwretdiňiz. Yhlas edip, maňa söweş tilsimlerini öwretdiňiz.
Siz üstüme abanan bela-beterlerden, perişde bolup, meni
goradyňyz... Men bu zatlary gaty gowy bilýärin.
Altynjan geňirgenme bilen Anuşirwany boýdan-başa synlady:
– Göwnüme bolmasa, sen soltanyň tagtyna göz gyzdyrýarsyň.
– Tagtda kimdir biri oturmaly bolar ahyryn?!
– O näme üçin: «Kimdir biri» diýýärsiň? Tagt Togrul begiňki.
– Dawam ýok. Dogry aýdýarsyňyz, tagt Togrul begiňki, ýöne,
hernäçe islesegem, hernäçe gynansagam, baky adam, baky patyşa
ýok. Bu pelek – gerdun pelek. Munda durup bolanok. Gelen
gitmeli pelek bu. Men size düşünýärin. Siz Togrul begiň gar
randygyny, onuň indi bu pelekden gitmelidigini boýun almak
islemeýärsiňiz, ýöne gerdun pelek hiç kimden ýüz görenok.
35 8
– Men seniň matlabyňa düşündim: sen tagt isleýärsiň!
– Hawa, hawa, hawa, men tagt isleýärin. Men patyşa bolmak
isleýärin. Men soltan bolmak isleýärin, çünki tagtdan başga ähli
zat mende bar. Mende diňe tagt ýok. Eýsem meni şu küýsege,
şu derejä ýetiren siziň özüňiz dälmi? Eýsem meniň başarnyk ba
batda Togrul soltandan ökde bolmagym üçin yhlas eden siziň
özüňiz dälmi? Eýsem meniň Togrul soltandan ähli babatda rüs
tem bolmagymy islän siziň özüňiz dälmi? Näme, men bu zatlara
düşünen däldir öýtdüňizmi?
– Gepleme!
– Ýok, indi meni saklamaň, käbäm! Rast, başlanyma görä,
ähli zady aýdaýyn. Men özümiň kimdigime gaty gowy düşünýärin.
Men – Altynjan hatynyň ruhy. Men – Altynjan hatynyň Togrul sol
tana göz etmek üçin, gözüne basmak üçin döreden başarnygy.
Men – Altynjan hatynyň içki dünýäsi. Men – men däl, men Altyn
jan hatynyň erkek kişi bolup, ikinji gaýtalanmasy...
– Buýurýaryn, gepleme! Sen meniň içki dünýäm, ikinji gaý
talanmam däl. Ýok, sen meniň ruhum däl. Sen meniň ruhum
dan, içki dünýämden daşda, özem gaty daşda.
– Ýok, men daşda däl. Siz öz içki dünýäňizi, öz gaýtalan
magyňyzy ykrar etmäge gaýrat tapyp bileňzok. Mert boluň, waly
dam.
– Sen ýowuz!
– Ýowuzlyk – Altynjan hatyn!
– Anuşirwan, jigerim, beýdip örteme meni.
– Hakykaty boýun almaga sizde häzir gaýrat ýetenok. Meniň
aýdýan sözlerimiň hakykatdygyny ýüregiňiz ykrar edýär, aňyňyz
welin, ykrar ederden ejiz gelýär!..
– Gepleme, «gepleme» diýýärin men saňa!
Altynjanyň sesi uzaklara ýaýrady. Şondan soň Anuşirwan
gürlemedi.
***
Kundurynyň emir Ärdeşir Magmarany bilen nämedir bir
zadyň gürrüňini edip durandygyny gören Altynjan hopukdy,
359
soltany halas etmegiň özüne kyn düşjekdigini aňdy. Ol ikisiniň
näme hakda gürrüň edendigi Altynjana aýandy. Herhal, ol sesi
ni çykarman geňeşiň başlanjak ýerine – Togrul soltanyň salam
lygyndaky geňeş geçirilýän otaga – karargähe bardy. Ol ýere ýyg
nanan wezir-wekiller, serkerdeler irkilişip otyrdylar.Geňeş sust
başlandy.Kundury oturanlara ýüzlendi:
– Ybraýym ynal Togrul soltany, Süleýman mäligi hem
Gutulmyş begi ýesir alypdyr, ýanyndaky esgerlerini, haşarlaryny,
haşymlaryny öldüripdir, goşundan diňe üç kişi – Altynjan
hatynyň dogany Kabyl hem iki sany jandar diri galypdyr. Indi
biz näme etmeli? – Kundury oturanlara nazar aýlady. Oturanlar
üçin bu habar düýpden garaşylmadyk habardy.
– Ybraýym nädip het edip bildikä? Ol soltany toýa çagyrdy
ahyryn?!
– Soltan oňa, gör, näçe ýagşylyklar etdi. Ýagşylyga – ýaman
lyk! Öň garşysyna baş göterip, goşun sürende Togrul soltan ony
öldürmedi. Gaýtam, özüne wezir belledi. Wizantiýa kaýsary ýe
sir alanda dünýäniň baýlygyny pidýe töläp, azat eýledi, ýogsam
Wizantiýanyň yzgarly zyndanynda çüýräp galmalydy.
– Soltan ondan Jebel sebitini yzyna gaýdyp aldy welin, şoňa
gahar eden bolýandyr ol.
– Jebel oňa bahana, onuň päli düzüw däl!
– Dogry, onuň yktasy köp-ä! Soltan oňa gaty köp ýerleri ber
di. Hiç kimde onuňkyça köp mülk ýok.
– Soltana garşy çykmak – Hudaýa garşy çykmak!
– Baýlyk, hedýe-engam, mal-mülk berip adamy razy edip
bolmajak eken. Ýogsam Togrul soltan Ybraýyma eçilmek eçildi.
Kanagatda çäk ýok eken...
– Häzir anyk gürrüň edeliň – diýip, Mübärek han Ärdeşir
Magmaranynyň al-petinden aldy. – Anyk bir netijä geleliň.
– Mübärek hak aýdýar, har-hamyr gürrüňleri häzirlikçe soňa
goýalyň, boljak iş bolupdyr. Indi biziň öňümizde durýan wezipe
näme? Hany, aýdyň, biz näme iş edeliň, sahyplar?! – Kundury
gygyrybrak gürledi. – Ýagdaýa dogry baha bermegimiz gerek.
Soňky bir-iki ýyl bäri Ybraýymyň hamdy hem sahawaty artyk.
– Ybraýymda elli müň atly goşun bar bolsa, biz ýüz elli müň
atly goşunam ýygnap bileris – diýip, Altynjan janykdy.
36 0
– Jemlänimizde näme?! Biz Ybraýymyň üstüne goşun çekip
baryp bilmeris.
– Näme üçin?
– Altynjan hatyn, Ybraýym beg bilen Togrul soltan ikisi do
gan. Biz olaryň dawalaryna goşulsak, yzy erbet bolar. Biz bärden
goşun sürüp barsak, gahar edip, Ybraýymyň Togrul soltany öl
dürmegi mümkin. Netijede, soltanyň öldürilmeginiň sebäpkär
leri biz bolarys. Onsoň bu etmişiň aşagyndan ömürboýy çykyp
bilmeris. Men-ä bu jogapkärçiligi üstüme alyp biljek däl.
Anuşirwan Kundurynyň pikiriniň üstüni ýetirdi:
– Onsoňam bize soltanymyzdan hiç hili görkezme ýok. Gör
kezme bolmasa, biz Hemedana baryp bilmeris. Sebäbi bu ba
rada soltan baş wezire açyk aýtdy. Onuň aýdan sözlerini ähliňiz
eşitdiňiz.
– Soltanyň görkezme bermäge ýagdaýy ýok, sebäbi ol tus
sagda. «Soltandan görkezme ýok» diýmek – soltany halas etmez
lige, hawa, soltany halas etmezlige bahana. Soltanyň düşen güni
bizi haýdan-haý Hemedana ugramaga borçly edýär. Bahana
agtarmalyň, adamlar! Kabylyň habary bize ýeterlik.
– Kabylyň gepine ynanyp, goşun sürüp barsak, soltanyň ga
hary geler, ählimiziň kellämizi ýatagandan geçirer! – Anuşirwan
sesine bat berdi.
– Onda näme etmeli? – diýip, emir Ýagysyýan töweregine
garanjaklady.
– Ybraýym bilen darkaş gurjak bolmalyň. Ol juda rehimsiz
adam. Onuň biziň ählimizi öldürmegem mümkin. Gerek bol
sa, Ybraýym ynalyň hormatyna metjitlerimizde hutba okadalyň
– diýip, Kundury geňeşi jemlemäge çalyşdy.
– Merwden Çagry begi, Sistandan Togrul soltanyň ogullygy
– Alparslany, Kermandan Gurdy, Anadoly serhedinden Ýakudy
geňeşe çagyralyň, Çagry begiň uly ogly Gurdy özümize soltan
saýlalyň. Sebäbi Gurt Çagry begiň uly ogly. Ata-baba resimi
boýunça miras uly ogla düşýär.
– Onyň dogry, ýöne Gurdy tagta geçirmek gowy çykalga däl
– diýip, Kundury Erdeme garşy çykdy.
– Näme üçin gowy çykalga däl?
– Gysgançdan ýabgu bolmaýar. Ol saçagyna hiç haçan guzy
ýa çebiş getirilmegine rugsat bermeýär. «Guzy we çebiş bir
361
adamyň nahary, haçan-da bir ýaşasa, ondan ýigrimi adamyň
nahary bolar, ony bakyp ulaltmak üçin artykmaç zähmet gerek
däl, sebäp ol oty düzden iýip ulalýar»4 diýýär. Şonuň üçin gas
saplary naharen we jeharen (açyk we gizlin) gassaphana baryp
bilmeýär. Allatagala gysganja rysk bermeýär. Patyşa welin, rysk
ly adam bolmaly. Gurt patyşa bolsa ýurduň berekedi gaçar.
Çünki Allatagala ýurduň ryskyny patyşa görä berýär.
– Näme üçin Gurdy soltan saýlamaly? Soltanymyz Çagry
begiň ogly Süleýmany mirasdüşer şazada belledi, muny hem
mämiz bilýäris. Togrul soltan Süleýman bege mydama uly
umyt baglaýardy. Häzir Süleýman begi soltan diýip yglan et
sek, Ybraýym pälinden gaýdar. Sebäp ol Çagry begiň garşysyna
çykyp bilmez, onuň bilen döwi deň gelmez onuň – diýip, emir
Ýagysyýan ýumrugyny galgatdy.
– Soltan Togrulyň başyna düşen kysmat şazada Süleýmanyň
başyna-da düşdi. Ol hem häzir Hemedanda, Togrul beg bilen
bilelikde Ybraýym begiň tussagy. Onuň ýagdaýynyň häzir nähili
digini biz takyk bilmeýäris. Şonuň üçin häzir şazada Süleýmanyň
gürrüňini etmäliň. Rast Togrul soltanyň iň gowy gören adamyny
soltan göterjek bolsak, onda Kunduryny ýa Anuşirwan ibn Tü
meni soltan götermeli – diýip, emir Ärdeţir Magmarany Altyn
jan hatynyň ýüzüne bakdy.
– Men bolmaýyn, goý, Anuşirwan bolsun! Anuşirwana Alp
arslanam, Çagry begem uly hormat goýýar. Gutulmyş beg hem
Anuşirwany hormatlaýar – diýip, Kundury howlukmaç gürledi.
– Kundury örän dogry aýtdy: Anuşirwan beýik wezir. Ol
diýseň başarjaň! Biziň aman galmagymyz, ilkinji nobatda,
Ybraýym bilen ylalaşygymyza bagly. Bizi aman alyp galyp bil
jek – Ybraýym bilen düşünişip, onuň dilini tapyp biljek ýeketäk adam bar. Ol adam – Anuşirwan ibn Tümen. Anuşirwan
Ybraýym bilenem ylalaşyk gazanar. Ybraýym Anuşirwana myda
ma uly hormat goýýardy. Kundury bilen oňuşmadyk gezekleri
bolýardy. Her gezek Ybraýymyň gahary gelende ony Anuşirwan
köşeşdirýärdi. Şonuň üçin häzir wagtlaýynça Anuşirwany özü
mize soltan saýlalyň. Anuşirwan Ybraýym ynalyň ýanyna gitsin.
Onuň bilen düşünişsin. Ybraýym bilen ylalaşanymyzdan soň bu
meselä gaýdyp geleris – diýip, Ärdeşir Magmarany peträp duran
gözlerini oturanlara aýlap çykdy.
362
Geňeşiň agzalary üç topara bölündi. Birinji topar täzelik
isleýärdi. Bu topar Togrul soltandan başga bir kişiniň tagtda
oturmagyny isleýärdi. Sebäbi bu topara girýänleriň Togrul sol
tandan göwünleriniň galan ýerleri bardy.
Ikinji topar ikirjiňlenýän topardy. Bu topara girýänler ýal
ňyşmazlyga çalyşýardylar, şonuň üçinem seslerini çykarman
otyrdylar.
Üçünji topar Dogurga Merweziniň, Mübärek hanyň,
Altynjanyň toparydy. Bu toparyň adamlary tagtda ýene Togrul
begiň oturmagyny isleýärdiler.
Harby geňeş agzalarynyň aglabasy – birinji hemem ikinji to
par birleşdi, olar sähel salymda: «Wezir Anuşirwany wagtlaýynça
soltan götermeli» diýen pikiri oňlady:
– Anuşirwan wezir soltan bolsun – diýip, Hapban Endikäni
gygyrdy. Beýlekiler hem onuň sözüni gaýtaladylar:
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
Altynjan gazap bilen ýerinden turdy:
– Kimiň-kimdigi başa iş düşende belli bolýar eken. Siziň ähliňiz
Muhammet Togrul soltanyň ýanynda özüňiziň wepadardygyňyz,
oňa şirin janyňyzy rowa görmäge taýýardygyňyz barada ant içdiňiz,
şeýdibem soltanyň ynamyny awladyňyz. Niçik soltan apata uçrady
welin, siz ony halas etmek barada hiç hili pikir etmezden öz
janyňyzy Ybraýymdan aman alyp galmagyň kül-külüne düşdüňiz.
Men siziň ähliňiziň sözüňizi mukyt diňledim. Siz soltany azat
etmegiň ýoluny gözlejek bolmadyňyz! Haýp! Size soltanyň ynamy
haýp! Size soltanyň beren duzy haýp! Size soltanyň beren baýlygy
haýp! Size soltanyň ynanan beýik-beýik derejeleri haýp!
Dogurda Merwezi ýerinden turdy, oturanlara nazar aýlady:
– Men Anuşirwanyň gaýynatasy. Men onuň başarjaňlygyny,
ökdedigini bilýärin. Onuň patyşa bolmagyny-da isleýärin. Ýöne
Togrul soltanyň öňündäki borjum, ähtim meniň bu islegime
garşy çykýar. Şonuň üçin hem men Anuşirwanyň tagta geçmegi
ni goldap biljek däl. Biz howlukmalyň. Togrul begi halas etjek
bolalyň! Altynjan naýybyň janykmasy örän dogry…
Dogurga Merwezini hormatlaýardylar, ýöne bu mahal onuň
sözüne köpler pisint etmedi.
363
Hapban Endikäni, Ärdeşir Magmaryny Anuşirwanyň tagta
geçmegini isleýärdi.
Bu islege Kundury garşy däldi.
Kundurynyň pikiri – esasy pikirdi.
Çünki ol baş wezirdi.
Hapban Endikäni:
– Anuşirwan — biziň patyşamyz! – diýdi.
Ärdeşir Magmarany:
– Anuşirwan, tagta geç! – diýdi.
Kundury:
– Men garşy däl! – diýdi.
– Düşümli bolsun!
– Anuşirwan, öz ýeriňe – patyşalyk tagtyňa geç!
– Anuşirwan, öz mynasyp ýeriňde otur.
Patyşa bolmak hiç wagtam aňsat bolan däldir. Mundan
beýlägem aňsat bolmasyn gerek, ýöne häzirki pursatda welin,
Anuşirwan hiç bir päsgelçiliksiz, hiç bir kynçylyksyz, aňsatlyk bi
len, öz-özünden patyşa göterildi oturyberdi. Boljak bolsa, şeýle
aňsatlyk bilenem patyşa göterilip bolýan eken!
Eger Altynjan garşy çykmasa, onda Anuşirwan ibn Tümen
ýedi yklymyň soltany bolmaly!
Geňeşdäki wezir-wekiller, serkerdeler Anuşirwany patyşa
saýlanmagy bilen mübärekleýär.
Onuň patyşalyk tagta geçmegini isleýärler!
Onuň başyna soltanlyk täjini geýdirmek isleýärler!
Anuşirwan eda bilen ýerinden turup, keremara ýöräp
ugrady. Onuň tagta tarap gönügendigini gören Altynjan gazap
bilen ýerinden turdy:
– Saklan! Otur ýeriňde!
Lalasynyň gazaply nazaryna nazary düşen Anuşirwan sak
landy, öňe ýöremäge aýgyt edip bilmedi: yzyna öwrüldi-de, ýeri
ne geçip oturdy.
Kundury Altynjana ýüzlendi:
– Merhemetli Altynjan hatyn, siz näme üçin öz ogluňyza
garşy çykýarsyňyz? Kyblaýy älemimiz bolan Togrul soltanyň
gaýdyp gelmejekdigi, tagtynda oturmajakdygy ähli kişä aýan
hakykat ahyryn!
36 4
– Muhammet Togrul soltan geler, hökman geler, tagtynda-da
oturar.
– Togrul soltandan döwran geçdi. Biz oňa erbet soltandy
diýmeýäris, ýöne hakykata ajy bolsa-da, göz ýetirip bilýän adam
lar biz. Togrul soltan gowy soltandy, özem beýik soltandy.
Oturanlar emir Kundurynyň sözüni unadylar:
– Togrul soltan beýik soltandy.
Kundury oturanlara ýüzlendi:
– Merhemetli wezirler diwanynyň mertebeli agzalary, geliň,
ýeke-ýekeden her kim öz pikirini aýtsyn, pikiri diňlenilmedik
adam galmasyn. Aýdyň, haýsyňyz haýsy pikirde? Emir Magma
rany, ilkinji söz seniňki.
Ärdeşir Magmarany töweregindäkilere birlaý nazar aýlady:
– Belent mertebeli başlyklarbaşy Amydylmülk! Men seljuk
soltanatynyň, has anygy, Togrul soltanyň sadyk guly. Soltan näme
emir etse, men öz şahsy pikirime seretmesizden, tabşyrygy gepsizgürrüňsiz ýerine ýetirerin. Togrul soltan Hemedana ugramakçy
bolanda biziň ygtyýarymyzy baş wezir, başlyklarbaşy Kundura –
size ynanyp gitdi. Şeýle bolansoň, Kundury maňa näme buýursa,
men onuň buýrugyny gepsiz-gürrüňsiz ýerine ýetirerin.
– Adamlar, Altynjan hanyň aýdyşy ýaly, biz näme üçin Tog
rul soltany azat etmek barada pikir etmeýäris? – diýip, Mübärek
han oturanlara nägilelik bildirdi. – Biz Togrul soltany azat et
mek barada oýlanalyň. Çykalga gözläliň. Dürnazar, sen näme
üçin dymýarsyň?
Emir Dodurga, siz aýdyň?
– Men pikirimi aýtdym, pikirimi hiç wagt üýtgetmerin.
– Uhjury han, siz aýdyň!
– Men Altynjan naýybyň pikirinde.
– Ysmaýyl han, siz aýdyň.
– Baş wezir näme buýursa, men onuň buýrugyny ýerine ýe
tirerin.
– Emir Bu-l Kasym! Siz hem aýdyň!
– Köplük näme diýse, men şol tarapda.
Dürnazar göwünli-göwünsiz ýerinden turdy:
– Byradarlar, men ýaşan ýaşymy halal ýaşadym. Nesip bol
sa, Hudaýyň mundan buýanky berjek ömrüni-de halal ýaşaryn.
Men Anuşirwany hatyralaýaryn, ýöne onuň olaryň tagt hakdaky
365
howlukmaçlygyny oňlamaýaryn. Men Togrul soltany doganym
dan hem ýeg hasaplaýaryn. Altynjan, sen Togrul soltany azat et
mek barada aýtdyň. Şu maksadyň amaly üçin men näme iş etme
li bolsa, şirin janymy bermeli-de bolsa taýýardyryn.
– Emir Ýagysyýan, sen nähili pikirde?
– Merhemetli başlyklarbaşy, siz näme diýseňiz, men şony
ýerine ýetirerin.
– Erdem han, sen aýt!
– Ýagysyýan hanyň aýdyşy ýaly, siz näme diýseňiz, men şonyda ederin. Meniň on müň ylgary esgerlerim söweşe taýýar.
Altynjan wezirleriň, sahyplaryň özüne duşmançylyklarynyň
ýokdugyny, ýöne olaryň çykalga tapmaýandyklaryny – ýalňyş
majak bolup ýalňyşýandyklaryny aňdy. Olar soltanyň doganynyň
üstüne çozuş etmekden hemem öz üstüne köp mukdardaky atly
goşunyň gelýändigini görüp, gorkusyna soltany öldürmeginden
galawut edýärdiler, doganlaryň dawalarynyň arasyna goşulman,
biraz garaşmak isleýärdiler. Muhammet Togrul soltan: «Siz
näme üçin meniň permanym ýokka Hemedana çozuş etdiňiz?»
diýse, oňa wezirler näme jogap bersin? Soltanyň gaharyny ge
tirmekden Hudaý saklasyn. Soltanyň gahary gelende onuň nä
meleri edýändigini kim bilmese-de, wezirler hem hanlar bilýär.
Togrul soltan dogany Ybraýymyň ýanyna gidende wezir
leriniň, serkerdeleriniň köpüsini goýup gitdi ahyryn. Ýogsam
onuň bilen Anuşirwanam, Erdemem, Ýagysyýan hem, Kundury
hem gitjekdi. Ol Dürnazary-da goýup gitdi. «Men gelýänçäm siz
köşkde boluň!» diýip, ýörite tabşyryp gitdi. Ol köplenç emirle
rini ýany bilen äkidýärdi. Ýöne bu sapar äkitmedi. Onsoň onuň
izini ýokka Hemedana gidip bolmaz. Kabyly ugradan Togrul sol
tan däl. Soltan islese kömek sorap, nyşanyny – gyzyl peýkamyny
bir adamdan Bagdada göndererdi. Ýeke adam hem Togrul
soltanyň habaryny – nyşanyny Bagdada getirmedi. Diýmek, kö
mek gerek däldir. Doganlar öz aralarynda ylalaşjakdyrlar.
Altynjan ähli jogapkärçiligi öz boýnuna alsa, Kundury ähli
zada razydy. Ýöne Altynjan hem ähli jogapkärçiligi boýun al
maýardy. Ol ähli işi Kundurynyň üsti bilen etmek isleýärdi.
– Biz Togrul soltandan degişli perman gelýänçä garaşmakçy.
Ine, biziň gelen netijämiz — diýip, Kundury geňeşi jemledi:
36 6
– Mertebeli geňeş agzalary, şu ýerde men size özümiň bir
syrymy açmaga mejbur boldum – diýip, Anuşirwan sözüne dyngy
berdi. – Men soltan ýörişe ugramazyndan burun Dürnazaryň
istihbarat umurysynda hasapda durýan jandary – aýyplaşmaň,
olaryň sanyny men size aýtjak däl, onuň size zerurlygy-da ýok –
diwanyma çagyryp açyk gürrüň etdim. Dürnazaryň ýanynda men
olara şeýle tabşyryk berdim: «Eger bir erbetlik ýüze çyksa, göni
Bagdada gaýdyň. «Gullukdan gaçyp gitdi» diýip size azar beril
mez, sizi özüm goraryn» diýip, men olaryň ählisine soltanatyň
ygtyýarnama tagmasyny berdim. Şol ygtyýarnama tagmasyny
görkezseler, olary ýoldaky sakçy toparlary saklamaz. Meniň
tabşyrygym boýunça ystyhbarat umurysynyň jandarlarynyň ikisi
ertir daňdan gelmeli. «Agşamyň haýryndan, ertiriň şeri» diýip,
oguz pähimi bar. Şu pähime eýerip, geliň, ertire çenli garaşalyň.
Ertir jandarlaryň habaryny diňläris. Ana, şondan soň, biz gelen
habara görä-de bolalyň. Şu pikiri niçik görýärsiňiz?
Bu pikiri geňeşiň agzalarynyň galabasy oňlady…
On ýedinji hekaýat
NAMYS GABYRDAN GALDYRAR
M
üň dostdan bir duşman köp, ylaýta-da ol duşman
güýçli, täsirli bolsa! Onuň güýjünden eýmenýän,
onuň täsirinden çykyp bilmeýän dost-u-dost däl adamlaryň ga
labasy seniň garşyňa geçip, duşmanyňa öwrülýärler. Şeýle pur
satlarda seni ýekeje wepadaryň halas edip bilýär, eger ony saňa
Allatagala beren bolsa!
Adatça-ha adamda, hatda ol beýik Hökümdar bolsa-da, dost
hem, duşman hem az, haýran galmaly möçberde az, çakyňdan az
bolýar. Köplenç hem duşman az bolýar. Mähelläniň galaba köp
lügi bolsa ne gaýkylyk, ne-de küýkülik – aralyk toplum. Bu top
lum sen ejiz gelseň, duşmanyňa, güýçli çyksaň, dostuňa öwrül
ýär. Kyn günüňde adama dost kömege ýetişýär. Hökümdaryň
hakyky dosty onuň iň esasy artykmaçlygyna – häkimligine göz
gyzdyrmaýan adam bolmaly! Bu bolsa durmuşda juda seýrek
zat. Häkimlik etmek islegi adamyň iň güýçli küýsegi, yşgy. Ol
söýgi yşgyndanam, baýlygyň, malyň yşgyndanam, şöhratyň-adyň
yşgyndanam güýçli. Sebäbi onda bularyň üçüsi-de bar, birine
ýetibilseň, galan üçüsi-de öz-özünden eliňe gelýär.
36 8
Emma häkimlik yşgynyň arzylylygy hem güýji ol üçüsiniň
hatyrasyna-da däl. Ýok, onuň jadysy öz-özlüginde. Özüni bileli
bäri adamzadyň baş matlaby Biribaryň sypatlaryna ýakynlaşmak.
Allatagalanyň häkimlik sypaty adamzadyň telwasynda esasy orny
eýeleýär. Diňe bir ýaşaýyş ugrundaky göreş – diri galmak, özözüňi goramak islegi däl, eýse häkimlik etmek islegi hem adamyň
aňynda ýaşaýar, diňe adamda däl, barça janly-jandarda hem hä
kimlik etmek islegi bar.
Häkimlik etmek mümkinçiligi adamda aýratyn üýtgeşik
duýgyny – onuň ähli kişiden artykmaçdygy duýgusyny döred
ýär. Özgeleriň erkiniň seniň erkiňe baglydygyny, özgeleriň
ýaşaýşynyň seniň ýaşaýşyňa baglydygyny aňlamak yşgyň üýtgeşik
bir görnüşi. Adam bu gerdun pelekde hem çarkandakly
durmuşda ähli zatlary edinenden soň, häkim bolmak islegi
örboýuna galýar. Bu islegiň amala aşmagy üçin ol elde baryny
edýär. Bu isleginiň amaly üçin köp-köp kötel töwekgelliklere
ýüz urýar, köp-köp şatylara, pidalara döz gelýär. Häkim bolmak
islegi, megerem, adamyň gorky duýgusy bilen baglanyşykly bo
larly. Ynsan şol bir wagtda hem özgelerden gorkýar, hem özge
ler üçin, özgeleriň aladasyny edip gorkýar. Şu gorkynyň ikisinide aradan aýyrmagyň alajy hökmünde ol häkimlige dalaş edýär,
häkimligi gorkulary ýok etmegiň ýoly hökmünde duýýar. Ar
man, bu juda seýrek adamlara başardýar.
Anuşirwana welin başartmady. Hökümdar bolmak küýse
giniň amaly üçin mähriban walydasynyň garşysyna durdy.
Daňdan Anuşirwanyň ýanyna ýörite çapar gelenmiş. Onuň ha
baryna görä, Ybraýym Seljukly Togrul begi öldürenmiş, onuň ýerine
soltanyň weziri, ogullygy Anuşirwan ibn Tümen patyşa göteriljekmiş.
Bu Togrul soltanyň iň soňky wesýetimiş. Şu mynasybetli şu gün da
bara boljakdygy hakdaky myş-myş Bagdada doldy.
Şäheriň ilaty köçelere çykdy.
Myş-myşlar çyn bolup çykdy.
Köçeleriň gyralarynda haşamlar hatar bolup durdylar.
Ýörite gullukçylar köçeleriň gyralarynyň owadan görünmegi
üçin gyzyl-ýaşyl atlaz matalary bilen bezediler.
Köşgüň öňünde adam juda kändi.
Gün guşluk boluberende patyşanyň tagta geçiş dabarasy
başlandy.
24*
369
Iki ýüz sazanda saz çalýardy.
Gün hanyň neberesiniň reňkindäki – gara reňkli bedew at
lary lagly-jowahyrlar bilen bezäp köşgüň öňüne getirdiler.
Bu ata täze patyşa – Anuşirwan ibn Tümen münmeli.
Ol eýýäm patyşa eşigini geýipdir. Eline üç altyn peýkam bi
len ýaýy, başy bürgüt şekilli hasasyny alypdyr.
Ol ýuwaşja ýöräp salamlykdan çykdy.
Bagdatlylar ony şatlykly garşyladylar.
Anuşirwan ibn Tümeni – täze patyşany Kundurynyň başda
durmagynda bedew ata mündürdiler. Ol Togrul soltanyň
oturyşy deýin bir elinde hasasyny, bir elinde üç okuny hem
ýaýyny saklap otyrdy.
Adamlara minnetdarlyk bilen baş atdy.
Patyşa tagtyna geçiş dabarasy başlandy.
Wezir-wekiller öňden ýöredi.
Täze patyşa olaryň yzyndan atly ýöredi.
Patyşanyň iki gapdalyndan, yzyndan gelýän adamlaryň-da
yzy üzülenokdy.
Bagdadyň esasy üç köçesinden dabaraly ýöriş bilen geçdi
ler. Bu ýöriş uzaga çekdi. Herhal, ýöriş resimi hiç hili hadysasyz
tamamlandy1.
Köşge dolanyp gelen mähelle täze patyşany atdan dabara
bilen düşürdi.
***
Altynjan Anuşirwanyň bu aýgydyny akylyna sygdyryp bil
medi, şeýlebir gaharlandy, şeýlebir gaharlandy, çiltenlerinden
galan dokuz janpenasynyň maslahatyna eýerip gazabyny içine
saldy, dymdy.
Ol nädip öz haremine gelendigini bilenokdy. Akylyna,
huşuna gelende düşegiň üstünde ýatyrdy.
Hatyn öz naçarlygyny aglap ýeňýär. Altynjan aglap-da bilme
di. Asyl agysy tutanok. Ähli damarlary, megerem, daşa-demire
dönen bolarly.
Ol petige seredip esli salym ýatdy. Hiç zat barada oýlanyp
bilmedi, durmuşda nämä garaşsa-da, Anuşirwanyň öz garşysyna
gitmegine garaşmandy.
370
Onuň göwnüne bolmasa, Anuşirwan nähilidir bir gizlin
syry bilýän, şol syra hem arkaýynlanýan ýalydy.
Ýöne Altynjanyň berk ynanjy bardy: goý, nähili syr bolsa
bolsun, Togrul soltan dirikä hiç kim onuň tagtyna geçjek bol
maly däl. Eger geçse, Altynjan onuň temmisini berer. Kim bol
sa-da temmisini berer. Goý, ol öz mähriban Anuşirwany bolsun.
Barybir, temmisini berer!
Ol birden ýerinden turdy: «Şeýle galagoply pursat ejizlik
etmek, takdyra ten berip ýatmak saňa gelişmeýär, Altynjan!
Eger öldüriljegiňi bilip-görüp duran-da bolsaň, maksadyňa ýet
mek üçin göreş! Ýogsam seniň bahaň bir hepbedir! Sen Altyn
jan! Sen hakyky Altynjan bol! Sen soltan Mahmyt Gaznalydan
patalysyň! Sen Togrul bege mynasyp hatyn bol!»
Altynjan gaýrata galdy: Ol göni diwany beride bardy. Çaparlar
Altynjanyň içeri girenini görüp, güsürdeşip ýerlerinden turdular.
Otagyň ortarasynda Haldanyň kellesi asylgy durdy.
– Sahyp ýanyma gelsin!
– Hatyn, buýruň! – Şilliň uzyn, gawunkelle Şadyky Altyn
janyň huzuryna geldi.
– Sistana – Alparslanyň ýanyna çapar göndermeli.
– Hatyn, näçe askudar göndereýin?
– Iki atly gitse bolar, ýöne çaparlar ýola – çöle belet çaparlar
bolmaly.
Sahyp sähel salymda goňşy otagdan iki sany hortap kişini
yzyna düşürip geldi. Altynjan ol iki çapara Alparslanyň ýanyna
baryp aýtmaly sözlerini birin-birin düşündirdi. Soň aýdan söz
lerini olara gaýtalatdyrdy. Olaryň habary ýatlaryndan çykarma
jakdyklaryna göz ýetirensoň, Altynjan: «Ugradyber» diýen terz
de diwany beridiň sahybyna baş atdy.
Sahyp olara şalygyň resmilik nyşanyny – çakylyk ýüzügini
gowşuryp, ýola saldy.
– Sistana gatnaýan kepderiň barmy?
– Merhemetli naýyp, özüňiz gowy bilýärsiňiz. Bagdatda
welaýat merkezleri bilen aragatnaşygy ýaňy ýola goýup ugradyk.
Uzak aralyga kepderi uçurmak isleýän netijämizi berenok. Kep
deri diňe ýakyn aralyklar üçin amatly.
– Şazadalar Gurda, Ýakuda habar ugratmaly.
371
– Hatyn, depelerde ot ýakyp Merwe habar ýetirmek müm
kinçiligimizem bar.
– Oňa näçe wagt gerek bolar?
– Dört günde habar Merwe barar.
– Onuň ýaly bolsa, Merw tarapa gidýän depelerde ot ýakyň.
Gurda, Ýakuda çapar ýollaň.
– Buýrugyňyzy häzir ýerine ýetirerin, hatyn.
Altynjan lapykeç halda haremhanasyna bardy. Ol ýerde
oňa Uhjury han, Mübärek han, şeýle hem Kabyl bilen Ysmaýyl
müňbaşy garaşyp durdy.
Olary gören Altynjanyň ýüzi ýagtylyp gitdi:
– Kabyl, sen maňa çynyňy aýt! Soltan dirimi?
– Diri, Altynjan, soltan diri. Eger Ybraýymyň maksady sol
tany öldürmek bolan bolsa, onda ol dessine maksadyna ýeterdi.
Ol beýtmedi. Soltana hiç kim el degrip bilmedi. Soltan aýratyn
bir otagda göztussagy edilip saklanýar. Gözüm bilen gördüm.
Soňundan näme bolandygyny welin bilemok.
– Dawalaşdylarmy?
– Dawalaşdylar. Ybraýym soltanyň ýanyndakylary – şazada
Süleýmandan, Gutulmyşdan özgesini dessine öldürdi. Alty sany
jandar soltana ýarag gezäp durdy.
– Merhemetli Altynjan hatyn! Biz siziň ýanyňyza ýörite gel
dik: näme buýursaňyz, hyzmatyňyza taýýardygymyzy, sadykatlyk
bilen boýun sunjakdygymyzy aýtmaga geldik – diýip, Mübärek
han sözüne nazym berip gürledi.
– Biz siziň hyzmatyňyzda, Altynjan hatyn. Näme etmeli? –
diýip, Ysmaýyl müňbaşy Altynjana ýüzlendi:
– Etmeli zat belli: soltany halas etmeli.
– Soltany nädip halas edip bolar?
– Wa-weýla, nädipdigini anyk bilemok. Byradarlar, akyly ýa
tagandyr gürzi tapar, goşun jemläliň.
– «Elbetde, Taňry ýagşy amal edijileriň azabyny zaýa et
meýär»2. Taňry soltanymyzy musulman ymmatyna eden ýagşy
amallary, ýagşy sogaplary üçin goldar. Bizi-de goldar. Men
soltanymyzyň ýalkanjakdygyna, oňa, bize Allatagalanyň ýardam
berjekdigine berk ynanýaryn. Ýöne häzir aljyraňňylyga gözümi
zi gapdyryp, Allatagalanyň azat etmek üçin salgy berýän ýoluny
372
görüp bilemzok. – Altynjan emir Uhjury hana ýüzlendi. – Nädip
halas edip bileris?
– Goşun gerek. Ol hem bizde bar, ýöne Kundurynyň
garşysyna gitmek gowy däl.
– Kundurynyň gorkusyny nädip aýryp bolar?
– Düşündirjek bolmak – «Men güýçsüz» diýmek. Berer ýaly
etmeli.
– Nädip?
– Nädibem bolsa, berer ýaly etmeli! – Perwerdigär üýtgeşik
bir çykalga görkezäýjek ýaly, emir Uhjury zol-zol Asmana seret
di. – Gorkudaky adamy mugyra getirmek aňsat.
Altynjan birden ähli mesele çözülen, emir Uhjurynyň As
mandan gözlän çykalgasyny ähli kişiden owalan özi tapan, sol
tan halas edilen ýaly ýeňil dem aldy, ýylgyrjaklady:
– Dogry aýdýarsyň. Kunduryny nädibem bolsa, biz bilen
ylalaşar ýaly etmeli. Çykalgany men tapdym. Siz meniň buýru
gymy ýerine ýetiriň, şonda soltany azat ederis. Maňa Dürnazary
tapyp beriň. Goý, ol derrew meniň ýanyma gelsin! – Altynjan
soň Syddyhy ýanyna çagyrdy. – Eý, hansalar, derrew Kabyly
naharla. Biz ugraýançak, goý, ol hem naharlansyn, hem biraz
dynjyny alsyn. Kabylyň hatynyny-da çagyr, goý, ol ärine hyzmat
etsin, näme islese, hyzmatynda bolsun.
– Altynjan, ugraýarysmy? – diýip, Kabyl ýylgyrjaklady.
– Eýsem näme! Ugrarys! Hökman ugrarys. Soltany hökman
halas ederis.
– Hany, ýaňyja-da: «Çykalga tapamok» diýip durduň-a? –
diýip, emir Uhjury geňirgendi.
– Çykalgany özüň salgy berdiň-ä: «Kunduryny nädibem bol
sa razy etmeli» diýip. Häzir ony razy ederis.
– Onyňdan-a çykalga bolmaz. Ol: «Iki doganyň dawasyna
goşulyp bilmerin» diýip, ýer depip dur, özüň gördüň-ä!
Altynjan ynamly jogap berdi:
– Indi ýer depmez.
Dürnazar gelip, Altynjan hatynyň öňünde tagzym etdi:
– Men hyzmatyňyza taýýar, Altynjan hatyn!
– Meni Dürnazar bilen ikiçäk goýuň! – diýip, Altynjan hatyn
ýanyndakylara ýüzlendi. Soňam Dürnazaryň ýüzünden many
373
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Altynjan hatyn II - 22
- Parts
- Altynjan hatyn II - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3629Total number of unique words is 203430.0 of words are in the 2000 most common words43.1 of words are in the 5000 most common words48.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3697Total number of unique words is 216429.4 of words are in the 2000 most common words42.3 of words are in the 5000 most common words49.4 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3775Total number of unique words is 203133.9 of words are in the 2000 most common words46.9 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3746Total number of unique words is 197032.8 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3714Total number of unique words is 204232.0 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3659Total number of unique words is 217226.7 of words are in the 2000 most common words39.6 of words are in the 5000 most common words46.8 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3637Total number of unique words is 216428.8 of words are in the 2000 most common words42.4 of words are in the 5000 most common words49.0 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3768Total number of unique words is 208530.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.3 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3670Total number of unique words is 208431.6 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3585Total number of unique words is 206428.8 of words are in the 2000 most common words40.9 of words are in the 5000 most common words48.8 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3507Total number of unique words is 217325.7 of words are in the 2000 most common words37.2 of words are in the 5000 most common words44.2 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3646Total number of unique words is 215128.6 of words are in the 2000 most common words41.3 of words are in the 5000 most common words48.5 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3740Total number of unique words is 204032.0 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.8 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3771Total number of unique words is 204431.7 of words are in the 2000 most common words44.7 of words are in the 5000 most common words51.0 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3695Total number of unique words is 213129.9 of words are in the 2000 most common words42.7 of words are in the 5000 most common words49.7 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3698Total number of unique words is 215630.1 of words are in the 2000 most common words42.6 of words are in the 5000 most common words50.2 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3807Total number of unique words is 197633.4 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.6 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3745Total number of unique words is 208732.4 of words are in the 2000 most common words45.7 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3686Total number of unique words is 202331.5 of words are in the 2000 most common words44.5 of words are in the 5000 most common words51.2 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3723Total number of unique words is 190934.2 of words are in the 2000 most common words48.3 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3732Total number of unique words is 188033.4 of words are in the 2000 most common words45.6 of words are in the 5000 most common words53.2 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3705Total number of unique words is 194432.1 of words are in the 2000 most common words46.1 of words are in the 5000 most common words53.7 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3728Total number of unique words is 197130.7 of words are in the 2000 most common words45.3 of words are in the 5000 most common words52.3 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3689Total number of unique words is 189633.7 of words are in the 2000 most common words47.8 of words are in the 5000 most common words55.5 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3600Total number of unique words is 194130.8 of words are in the 2000 most common words43.0 of words are in the 5000 most common words50.3 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3748Total number of unique words is 202831.6 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words50.7 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3641Total number of unique words is 212428.7 of words are in the 2000 most common words41.6 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn II - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 1126Total number of unique words is 67832.3 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words50.0 of words are in the 8000 most common words