LatinEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Altynjan hatyn I - 22
Total number of words is 3737
Total number of unique words is 2108
32.0 of words are in the 2000 most common words
45.4 of words are in the 5000 most common words
52.9 of words are in the 8000 most common words
gelmejekdigine oňa gözi kaklyşan dessine akyl ýetirýärdi.
Bu gezek söweşe ähli seljuk begleri girdi.
Jylawdar goşunyň salary Çagry begdi.
Sag ganatda Togrul beg, sol ganatda Musa beg ogullary
Hasan hem Ýakut bilen durýardy.
Altynjan bilen Anuşirwan ýiglewük bölüme serkerdelik etdi.
Bu söweş Altynjan hatynyň gatnaşýan ilkinji uly söweşidi. Ol
gazaply, rehimsiz söweşdi. Onuň söweşe gatnaşmagyna Togrul
beg başda razy bolmandy. Şonda ol özüniň ýöne-möne söweşiji
däldigini bege ýatlatmaly bolupdy. Wah, Togrul beg Altynjanyň
söweşmäge ussatdygyny bilmesine bilýärdi, ýöne ony söweşe sal
man, goramakçy bolýardy.
– Ýiglewük bölümde söweşersiň – diýip, beg göwünligöwünsiz razylyk berdi.
Altynjan söweşde bölümiň bölümden tapawudy ýokdur
öýdüpdi, görüp otursa, bar eken. Ýiglewük bölümiň ikinji
ady ökje eken. Bu bölümiň esasy işi serkerdäni hemem tugy
yzdan howpsuzlandyrmak eken. Mundan-da başga duşmanyň
esgerleriniň söweşde ileri-gaýrany tanaman söweş meýdanyndan
ökje ogurlap ugranda öňünden çykyp paýhynlamak eken.
360
Nusaý söweşinde hem ýiglewük bölümiň esgerleriniň işi
ýeterlik boldy. Olar gaçyp gelýän gaznalylaryň öňünden çykyp,
ýeke-ýekeden paýhynladylar. Bu söweşde Altynjanyň göhi gel
di. Şeýle bir çalasynlyk bilen ýataganyny işletdi, gaty köp gaz
nalyny pürreledi.
***
Soltan gulamlary nämä garaşsalar-da öz üstlerine çozulma
gyna garaşmandylar. Olar bu mahal ýazylyp-ýaýrap ýeňiş toýuny
toýlaýardylar ahyryn!
Hana, birtopar gyr atly bolsa, toý toýlap, aýdym aýdyp, çişlik
iýip oturan gulamlaryň kellelerini eginlerinden pyzlandyryp
düşürip ýör!
– Bu nädogry. Häzir hiç bir gaznalynyň ynjalygyny bozmaly
däl, azar bermäň! – diýip, dünýäden bihabar, badyhowa gulam
lar nägilelik bildirdiler.
Mes gaznalylaryň nägileligine ähmiýet beren bolmady.
Görlüp oturylsa, ýagdaý erbet eken, nägile bolanyň bilen
üýtgejek zat ýok eken!
Gözleriniň görýän zatlaryna ýeke gaznalynyň hem eger-eger
ynanasy gelmedi, ýöne islemeýän zatlaryna ynanmaly boldular.
On ýedi müň gulam basga düşdi.
Näme etjeklerini bilmän iki ýana elewräp ugradylar.
Baýlyk süýji, olja has süýji. Baýlykdan-da, oljadan-da jan
süýji, janlarynyň didiwana münendigini aňan gaznalylar olja
dan-beýlekiden ellebizar geçip, ýeriň pesi bilen zyk gaçdylar.
Seljuk ýigitleri aýak ýalaň, baş açyk gaçyp barýan soltan
gulamlarynyň yzyndan ýetip gyrmak gyrdylar.
Begdogdy başarjaň, ugurtapyjy serkerdedi, ýöne onuň bir as
gyn tarapy bardy. Ol hem edil Subaşy atly egindeşi ýaly, şerap içip
mes bolmagy gowy görýänligidi, däli-diwana bolýanlygydy. Şerapmeý içenden soň ol hakyt başga Begdogda öwrülýärdi. Onuň
gözüne owadan hüýr-melekler görünýärdi 9. Onsoň şol hüýr-me
lekler bilen kowalaşmaga, hemsöhbet bolmaga başlaýardy.
Uly ýeňiş gazanan Begdogdy Nusaýda içdi meýi, içdi meýi.
Gyzyl däli, muhammar boldy. Onsoň: «Hana, bir owadan peri
361
bar!» diýip, öz gulamlarynyň yzyndan kowalap, olary tutup,
bagryna oýkap, hyjuwyny gandyrmaga başlady. Gulam görgüli
ler oňa ýok diýip bilenokdylar.
Seljuklylary görende Begdogdy walalaýlap gygyrdy:
– Görüň-ä, görüň-ä, owadan periler geldi. Ählisini maňa ge
tirip beriň! Olaryň ählijesi meniňki!
Salaryň çawuşlary ony alyp gaçjak bolýardylar, Begdogdy
welin, çawuşlary depip-dişläp, olaryň elinden sypjak, «üýşüp ge
len perileriň» – seljuklylaryň öňünden gujak açyp çykjak bolup
dyzaýardy.
Herhal, çawuşlar salaryň ähli sütemine, patanaklamasyna,
çem gelen ýerlerine urmasyna garamazdan ony gyrgynçylygyň
içinden alyp çykmagy başardylar.
Kethuda hoja Hüseýin Aly Mykaýyl welin, ýesir düşdi.
Kethudanyň wezipesi söweşde ýeňiş gazananlara heýde-baýrak
gowşurmakdy. Bir tarapdan seredeniňde, hoja wezipesini ýe
rine ýetirdi: ýeňşi seljuk begleri gazandy. Şonuň üçin soltanyň
sahylygy seljuk beglerine nesip etdi.
Begdogdy şol günüň ertesi özüne geldi. Bolan wakalar hakda
eşidip ynanmady. Birki günläp tükge düşüp ýatdy. Soňam Gazna
sary ýola düşdi. Gaznada şindem toý-baýram dowam edýärdi.
– Ýeňildik! On ýedi müň atly goşunymyz gyryldy. Ähli zat
larymyzy seljuklylar olja aldylar. Sanalgyja adam bilen men haz
zar gaçyp gutuldym.
Soltan gözüniň görýän zadyna, gulagynyň eşidýän sözlerine
hiç ynanyp bilmedi, ynanasy hem gelmedi.
Ol görýän zatlaryna müňkür gelip, gözlerini ýumdy. Berk
ýumdy. Onuň bolşy indi gözlerini açsa, hälki eşiden habarlary
owalbaşky eşiden şatlykly habarlaryna öwrüläýjek ýalydy.
Haýp, öwrülmedi!
Nusaýyň etegindäki bolan zatlara salar Begdogdynyň özem
şindem teý ynanyp bilenokdy. Ol gazanan ýeňşine biçak yna
nypdy, begenipdi, biçak ruhlanypdy. Ýeňlen atlylardan özge
atly bu jelegaýda başga bardyr öýdüp, ol eger-eger pikirem et
mändi. Onuň gyran seljugy juda kändi ahyryn! Oňa: «Ähli sel
jukly gyryldy, tohumlyk galmady» diýdiler ahyryn! Ýedi ýüz mas
lygy hut onuň özi ýeke-ýeke sanady ahyryn!
363
Begdogdynyň ömri söweş meýdanlarynda geçdi. Şol
söweşlerde ýeňen gezeklerem az bolmandy, ýeňlen gezekle
rem. Şol söweşlerde her hili tilsimler ulanylypdy, ýöne beýle
ahwalata ol ýeke gezegem gabat gelmändi, eşitmändi hem!..
***
Bu ýeňiş Togrul beg bilen Çagry begiň ilkinji uly ýeňşidi.
Bu tilsim iki doganyň ilkinji harby tilsimidi.
Ele salnan oljalar uly bir oýtakda ýaýylyp ýatyrdy. Olary
bir-iki günde tükelläbem tükeder ýaly däldi. Soltan Masudyň
söweşde ýeňiş gazananlara bermek üçin niýetläp ugradan hal
ta-halta altyn dinarlary, gymmatbaha harytlary göreniň akylyny
haýran edýärdi.
Bu baýlyklary görüp halyfyň ilçisi Nejah-as-Fazlyň tüýsi
hakyt üýtgedi:
– Bir zada-da el degirmäň! Bir zada-da el degirmäň! Bu
baýlyklar merhemetli halypanyň Perwerdigärden eden dilegle
ri bilen amal tapdy. Bu baýlyklar Perwerdigäriňki. «Ýeňiş diňe
Allanyňkydyr».10 Ilki bilen, bu baýlyklary Bagdada ugratmaly.
Goý, bu baýlyklaryň näçesiniň size, aýratyn hem Musa bege, Tog
rul bege, Çagry bege degişli hums paýyny, esgerleriň paýlaryny
kesgitläp bersin. Bu baýlyklardan her bir esgere ýetjekdigine
men yşanýaryn. Ýöne sabyrly boluň. «Alla sabyr edýänler bilen
mydama biledir». 11 Allatagalanyň ýalkawy bolmasa, on ýedi saý
haşamy üç müň esgeriň ýeňmejekdigi köre hasadyr, ýöne Alla
tagala islese, mümkin däl zatlary-da mümkin edýändir – diýip,
pikirini çalt aýtmasa, bar baýlyk alnyp gidiläýjek ýaly, gözlerini
petredip, agzyndan köpük syçradyp, çalt-çalt gürledi.
–Çaşyp ýatan ähli baýlyklary arabalara derhal ýükläň. Ýeke
jesinem aljak bolaýmaň.
Nejah-as-Fazlyň bu hokgasyna ähli esgerler ör-gökden geldi.
– Eý, munuň nämeler samraýandygyny gulagy beri
eşidýärmikä? Munuň-a baýlyk görerligi ýok eken. Geplemäge
ýaltanyp ýören bedibagtyň sarnaýşyna bir serediň-ä!
– Ybraýym, Nejas-as-Fazl dogry aýdýar. Allatagalanyň ýal
kawy bolmadyk bolsa, üç müň esger on ýedi müň gulamy beýle
364
aňsat ýeňmezdi. «Ýeňiş diňe Allanyňkydyr». Goý, halypanyň
näme edesi gelse, şony etsin – diýip, Togrul beg Ybraýymy
köşeşdirmäge çalyşdy.
– Ýekeje zadam gozgaman, ähli emlägi şu gün Bagdada
ugratmaly – diýip, Nejas-as-Fazl ariziň 12 üstüne gygyrdy, onuň
elindäki zatlary kakyp aldy.
– Meniň oglanlarym – saýlama atlylarym halypanyň ilçisini
dört-bäş günlük «ogurlap» guma äkidäýsinler? Oňa çenli olja
lary paýlaşyp, ýerbe-ýer edip ýetişeris? – diýip, Ybraýym Togrul
bege ýüzlendi.
– Allatagala-ha saňa jahan şalygyny uzadýar, senem müň ara
ba baýlygyň gürrüňini edýärsiň! – diýip, Togrul beg Ybraýymy
oňlamady.
Hasan beg beglere ýüzlendi:
– Bu söweşde dört-bäş Rüstem Zallyk güýçli bir söweşijini
görüp aňkarylyp galypdyryn. Aňkarylyp durkam tas kellämi pyz
landyrypdylar...
Hasan beg gürrüňiň haýsy söweşiji hakda gidýändigi
ni soramaklaryna garaşyp, sözüne dyngy berdi. Togrul beg
gürrüňiň kim hakda gidýändigini bada-bat aňyp ýylgyrjaklady.
– O Rüstem Zalyň kimdigini näme üçin aýtmaýarsyň? –
diýip, Çagry beg gyzyklandy.
– Kim bolar öýdýärsiňiz, Altynjan melike ol. Eý, Hudaý,
garşydaş bolup öňünden çykar ýaly däl onuň. Togrul, öňünden
çykan bolsaň, seniňem kelläňi pyzlandyryp goýbererdi ol. Eý,
ol säginmän, öňünden çykany ýeke kakuwynda tükgerdip göni
gidip barýar. Boýnuma alaýyn, men sag ganatda söweşen-de bol
sam, Altynjan melikeçe gaznalyny pürrelemändigimi bilýärin.
Ýiglewük bölümi öň darkaşlarda oňly iş etmezdi, ýöne şu gezegä bu bölüm ylgary bölümdenem, sag ganatdanam köp iş bitirdi.
– Togrul bege mynasyp hatyn! – diýip, Musa beg buýsançly
aýtdy. – Goý, ýeňişlerimiz köp bolsun!
– Hany Altynjan?! – diýip, Togrul beg töweregine garan
jaklady.
Altynjan bu mahal Anuşirwanyň ýanyndady. Lukmanlar ýaş
ýigidiň üç ýerinden düşen ýeňil ýara em edýärdiler.
365
– Oglum, juda agyrýarmy? – diýip, Altynjan odanýardy.
– Käbäm, maňa hiç döwem çalmaz, nesip bolsa, ömri-deraz
ýaşarys – diýip, Anuşirwan ýylgyrjaklady.
– Agzyňdan Hudaý eşitsin.
– Altyn gyz!..
Bu sese Altynjan tisginip gitdi:
– Men bärde – diýip, ol syçrap ýerinden galdy.
– Sag-amanmyň?!
– Sag, begim, sag!
– Görünmediň, ýüregim ýaryldy.
– Men sizi synlap, görüp otyryn.
– Anuşirwan, sen nähili?
– Birki sany gyltyz ýara düşdi, gorkuly zat ýok – diýip,
Anuşirwan merdemsi jogap berdi.
– Hany, ýörüň onda, bitiren işlerimizi ýene bir gezek göz
den geçireliň. Biz bu gün gaty uly iş bitirdik. Çybyn bolup, pili
çakdyk, gorkuzdyk: soltanyň ýüregine gorky-wehim saldyk. Ine,
biziň ikinji uly ýeňşimiz şu!
– Şirler-babyrlar diňe garynjalardan ýeňilýärler, gaçýarlar.
Nesip bolsa gaznalylary bu ýerden hemişelik gaçyp gider ýaly
ederis.
– Şeýle bolsun hernä, Anuşirwan jan – diýip, Togrul beg
hoşter seretdi.
Dördünji hekaýat
UMYT BAR ÝERINDE – BAGT BAR
1.
T
ogrul beg Ýazyr galasynda 1 emirlik edýän Hasanyň
myhmany boldy.
Hasan seljuk begleriniň hiç haýsyna meňzemeýän dünýe
wi bir ýigitdi, söweşmegi, teshyr etmegi halamaýardy. Ol
ylym adamydy, okumyşdy. Ýedi dil bilýärdi. Ýatkeşdi. Köpköp akyldarlaryň hadyslaryny, pähim-parasatlaryny, köp-köp
şahyrlaryň goşgy-gazallaryny ýatdan bilýärdi.
Haýsy ýerde meýlis-oturylyşlyk bolsa, oňa hökman Hasan
çagyrylýardy. Ol baran ýerini alaýaz etmegi başarýardy. Joşupjoşup şygyr okaýardy. Eline haýsy saz guralyny alsa, oňa dil biti
rýärdi. Ol asyl şadyýanlyk, aýdym-saz, suhangöýlük üçin dörän
ýalydy. Eline ýatagan alyp söweşmegi welin, asla halamazdy.
Hasan Ýazyrda häkim-de bolsa, garyp ýaşaýan eken. Ol
Togrul beg gelende zyýapaty uludan ýapyp bilmedi. Nädip zyýa
paty uludan ýapsyn! Ol el serip gelen her gedaýa saçagyndaky iň
soňky kesemen tötegini berip goýberýär. Ýüreginiň ýukadygyny
eşiden mähelle bolsa, çar ýandan Hasanyň dergähine gelýärdi.
Ol bolsa, her gün ençe gazan ataryp, sadaka berýärdi.
Togrul beg bu ýere Musa ýabgunyň towakgasy bilen gelip
di. Ol Hasana töwella-tagsyr etmekçidi, Ýazyry hem Dehistany
367
dolandyrmak işine ýardam bermekçidi. Elbetde, Hasan ýeke
däldi, onuň ýanynda inisi Ýakut-da bardy.
Ýakut ot ýalydy, hajyrawdy, işine çulumdy. Ýaňy on bir
ýaşynda bolsa-da, islendik ülkä häkimlik etmegi başarjakdy.
Özem ol Anadoly sebitlerine gitmek, ol ýerlerini teshyr etmek
isleýärdi. Onda gorky-ürki diýen zat ýokdy. Paýhaslydy. Hakyky
serkerdedi, Ýakut Hasanyň tarhandökerliginden juda nägiledi.
Togrul beg iki dogany bir ýerde saklamagyň biri-biri üçin
zulumdygyna düşündi. Şonuň üçinem Ýakuty öz ýanyna aldy.
2.
Beg hareme girende aňynda müň bir pikiri bolýardy.
Onuň şol pikirleri aňyndan belli bir derejede aýyrmagy, rahat
lanmagy üçin biraz wagt gerekdi. Hut şonuň üçin Altynjan bege
aýtmak isleýän sözlerini aýtmaga hiç mahal howlukmaýardy,
adamsynyň rahatlanaryna – henek ataryna garaşardy. Çünki
Togrul begiň henek atmagy rahatlanandygyny aňladýardy.
Şondan soň ol Altynjanyň her bir sözüni ýürekden diňleýärdi,
ýürekden jogap berýärdi.
Togrul beg ýatmazyndan öňürti günüň dowamynda bolup
geçen wakalary aňynda pikir eleginden geçirýärdi, bu onuň
ýaşlyk endigidi, bu endigi ömrüniň ahyryna çenli dowam edip
di. Özüniň oýlanmalaryna Altynjanyň goşulmagyny isleýän
hem islemeýän pursatlary bolýardy. Bu gün Altynjanyň adamsy
na ýetirmeli, aýtmaly örän möhüm habary bardy. Başga bir ýag
daý bolanda ol birki gün garaşsa-da garaşardy, ýöne bu habary
welin, tizden tiz bege ýetirmek isleýärdi.
Altynjan Paraw şäherindäki Parawbibi atly tebip gyz bi
len tanyşdy, onuň tebipligine biçak syny oturdy, göwni ýetdi.
Ikisiniň jyny-da alyşdy. Birki günüň içinde hakyt köne razdana
öwrüldi, olar. Altynjan tebipden adamsynyň saglygyny – näme
keseliniň barlygyny anyklap bermegini sorady. Tebip ylalaşdy.
Indiki wezipe tebip bilen begi duşurmakdy, ýöne Togrul beg
ertirden agşama çenli işlidi, boş wagty ýokdy onuň.
Altynjan bege agşam saglygyny barlatmak hakda aýtmak
çydy, haýp, bolmady, şol gije Hasan uly meýlis gurady, gijäniň
368
ýaryna çenli aýdym aýdyp, saz çaldylar, soňam her kim otu
ran-oturan ýerinde uklady.
Togrul beg geçen gije haremine gelmekçidi, geljekdigini
Altynjana ýaňzydypdy hem. Ýöne namazşam galaga Musa ýabgu
geldi.
Ýene daňdana çenli oturdylar, ýene her kim oturan-oturan
ýerinde uklady.
Bu gün Togrul beg haremine ilkagşam geldi.
Altynjan habaryny aýtmaga juda howlugýan-da bolsa, begiň
düşeginiň biraz ýumşamagyna – ýazylyp-ýaýramagyna garaşdy.
– Görýän welin, seniň maňa aýtmak isleýän sözüň bar, seniň
aňyň başga ýerde – diýip, beg mylaýym ýylgyrdy.
Altynjan begiň sözüni makullap, çala baş atdy.
– Aýtjak habaryň möhüm bolmaly.
– Dogry. Begim, dag eteginde Parawbibi atly güýçli tebip
bar eken.
– Saňa derdiň bar diýýärmi?
– Aý, ýok...
– Onda näme diýýär?
– Hökümdara bir duşaýsam gowy boljak, oňa aýtjak ha
barym bar diýýär.
– Gabanmasaň duşaýaryn.
– Ýok, gabanmaryn.
– Habaryny saňa aýdanda bolanokmyşmy?
– Bilmedim...
– Bilýärsiň, ýöne, näme üçindir, aýtmaýarsyň.
– Ýüzbe-ýüz gürleşseňiz, hem özüňiz, hem meniň üçin
gowy boljak.
– Ine, indi maňa düşnükli, tebibiň aýtjak sözi sen hakda
bolmaly. Dogrumy?
– Menem şeýle pikir edýärin.
– Men onuň bilen hökman duşuşaryn, Altynjan…
Togrul beg Parawbibi bilen duşuşmaga söz beren-de bol
sa, wagty bilen duşuşmady. Altynjan parawbibili gürrüň begiň
ýadyndan çykandyr öýtdi, ýöne ýadyndan çykman eken. Ol öz
24*
369
adamlaryna Parawbibiniň maşgala durmuşy, dogan-garyndaşy
hakda anyk maglumat ýygnamaklaryny tabşyrypdyr, anyk joga
ba, maglumata bir hepdeläp garaşypdyr. Maglumat alansoň beg
mälik Hasana Parawbibini alyp gelmegi tabşyrdy.
Parawbibi uzyn boýly, inçe billi, saçlary döşünde seçelenip
duran, owadan ulugyzdy. Onuň mähirden püre-pür ala gözleri
adaty gözler däldi. Ol gözlerde nähilidir bir üýtgeşik jady bardy,
gudrat bardy.
Togrul beg gaşynda duran ulugyzy birpaýyz synlady-da, oňa
nähili mesele ýüze çyksa, Hasan emiriň ýanyna gelmegi masla
hat berdi, emiriň ýardam etjekdigini ýaňzytdy. Soňundan beg:
– Maňa aýtjak sözüň barmy? – diýip sorady.
– Rugsat berseňiz, men size käbir zatlary aýtmakçy.
– Üýtgeşik habaryň bardygyny aňýaryn.
– Merhemetli hökümdar, biz siziň şu ýere gelmegiňize ýedi
ýyl bäri garaşyp ýörüs.
– Ýedi ýyl bäri? – diýip, Ybraýym geňirgendi.
– Hawa, ýedi ýyl bäri. Onsoňam garaşýan ýeke men däl.
– Başga kim garaşýar? – diýip, Ybraýym ýene gyzyklandy.
– Size Mänede şyh Abu Seýit Abylhaýyr 2 garaşýar. Siz ondan
pata alsaňyz, işleriňiz has rowaçlanar.
Gije düýşünde erenler Togrul bege Abu Seýit Abylhaýyr
hem Parawbibi bilen duşuşyşmalydygy hakda aýdypdylar.
Parawbibiniň sözünden soň Togrul beg gören düýşüniň ýöne
keý düýş däldigine düşündi.
Ol Parawbibä minnetdarlyk bildirdi. Şunuň bilen aýdyl
maly habar gutarandyr öýtdi. Gutarman eken. Aýdyljak esasy
habar öňde eken, asyl! Parawbibi begi ýene haýran galdyrdy:
– Hökümdar, men size möhüm bir habar aýtmak isleýärin.
Ol habary men Altynjan melikä aýtdym, ýöne, çakym çak bolsa,
melike ol habary size aýtmandyr.
– O näme üçin aýtmandyr öýdýärsiňiz? Aýtdy. Meniň sag
lygym baradaky aladalaryňyz üçin sizi Taňry ýalkasyn!
Parawbibi syrly ýylgyrdy:
– Altynjan mundan bir hepde öňki aýdan buşlugymy size
ýetirmändir.
370
– O nähili buşluk? – diýip, Togrul beg bir Altynjanyň, bi
rem Parawbibiniň ýüzüne bakdy.
– Men, eý, hökümdar, gelniňiz Altynjan bilen tanyşdym.
Onuň dört hepdelik hamyladardygyny size ýetirmek isledim...
Parawbibiniň bu habary Togrul begiň hem, ähli wezirwekilleriň hem garaşmadyk habary boldy.
Wezir-wekiller ýerli-ýerden Togrul begi gutladylar.
Peýkertuwak Altynjany taýly gezek gujaklady.
Togrul beg hoşal bolup, Parawbibä ýüzlendi:
– Sen meni hoş habaryň bilen begendirdiň. Hany, aýt, bu
hoş habaryň üçin menden nähili engam isleýärsiň?
– Eý, hökümdar, meniň engam hantamaçylygym ýok, tebip
hökmünde dünýä injek şazada babatda sizden bir zady towakga
etmegi parz bilýärin.
– Aýt parzyňy!
– Eý, hökümdar, siziň dowamatyňyz dünýä injek şazada
bilen baglanyşykly. Onuň sagja dünýä inmegi üçin şu günden
başlap alada etmeli.
– Sen anyk hem düşnükli aýt. Men näme etmeli?
– Gelniňize küýsän zadyny iýdirmeli, küýsän ýerine alyp git
meli. Göwnüne degmeli däl. Agyr ýük götertmeli däl.
– Soňkyň kyn bolaýmasa – diýip, Togrul beg hezil edip gül
di. Ýanynda duranlar onuň gülküsine goşulyşdylar.
– Mirasdar size gerek.
– Sen bu zatlary näme üçin çintgeýärsiň? Täleýimizde bir
ýaramazlyk ýokdur-da hernä?
– Ähli zat size bagly! Her hili näsazlyk bolaýanda-da, siziň
ony sazlamagyň alajyny tapjakdygyňyza men yşanýaryn.
– Maňa bagly bolsa, onuň bir alajy tapylar. – Togrul beg
gapdalynda duran Altynjana ýüzlendi: – Altyn gyz, sen meni
mydama haýran galdyrýarsyň. Hoş habary nädip bir hepdeläp
menden ýaşyryn saklap bildiň? Näme üçin aýtmadyň?
– Men ony çala ýaňzytdym ahyryn! – Altynjan utanyp gyzardy.
– Wah, sen-ä oňardyň! Seniň munyň Sowmagynyň: «Men
size «Zamahşar gijesinde» silterlenme boljagyny ýaňzytdym»
371
diýşine meňzeýär. Beýle habary ýaňzytmaly däl! Sesiň ýetdigin
den zowladyp, gygyryp aýtmaly! – Togrul beg töweregine garan
jaklady. Hazynadaryny tapyp, oňa tabşyryk berdi.
Hazynadar goja aýal maşgalanyň ýanyna barmagy, agzy
na dinar salmagy biraz gelşiksiz görüp ýaýdandy. Onuň ýaý
danýandygyny gören Togrul beg: «Haltajygy Altynjana ber, goý,
ol seniň etmeli işiňi etsin» diýen terzde öndedi.
Altynjan içi dinarly düwünçegi alyp Parawbibiniň ýanyna
bardy:
– Agzyňy aç, mähriban Parawbibi! Hoş habary aýdan altyn
zybanyňy altyndan dolduraly!
Parawbibi patyşalaryň sylaglamak islän adamlarynyň agyz
laryna sygan gyzyly berýändigini eşidipdi, ýöne adamlaryň şeýle
sylaglanyşlaryny öň görmändi.
Parawbibi Togrul bege bakyp, minnetdarlyk bilen baş egdi.
Altynjan geň galdy: bäş sany dinar bilen Parawbibiniň agzy
doldy. Zamahşarda Haldanyň agzy ýigrimi bäş dinar bilenem
dolmandy ahyryn!..
3.
Seljuklylaryň Dehistany eýelemegi Gürgen welaýatynyň hä
kimi Bakalanjaryň dünýäsini çepbe çöwrüpdi.
Dehistan onuň tabynlygyndady, bu gün bolsa, ol ýerde sel
juklylar häkimlik edýärdi.
Bakalanjar Ziýar şalygynyň şasyny öldürip, tagtyny eýeläp,
soltan Masudyň uguny ýekeläp, oňa gyzyny gelinlik berip, ýaňy
rahat durmuşa başlapdy. Ol seljuklylar bilen hem arany sazla
mak isleýärdi, ýöne anyk çykalga tapyp bilmän örtenýärdi.
Soňky günler saglyk ýagdaýynyň hem egbarlandygy üçin Pa
rawbibini hatyn edinmegi, şeýdip, bir okda iki towşan urmagy
ýüregine düwüpdi: «Ony hatyn edinsem, saglygymy dikelderin,
seljuklylar hem elimden häkimligimi aljak bolup durmazlar».
Ol şu pikir bilen Togrul beg Parawdan gidensoň, ata atlandy.
Şa maksadyna ýetmek üçin ähli pyssy-pyjurlyklara taýýar
adam, tagta-da özüni ösdürip-ýetişdiren, howandarlyk edip,
372
özüne wezir bellän iň ýakyn adamyny öldürip geçipdi. Öňüňde
maksat goýduňmy, şol maksadyňa her edip-hesip edip ýetmeli
diýen pikire gulluk edýän Bakalanjar Parawbibi babatda inçe
syýasat ýöretmegi makul bildi: Paraw şäherine hossar çykdy:
uly sadaka berdi. Sadakada ýoksullara dinar paýlady, Parawbi
bä eçilmek eçildi. Üç ýüz altmyş geýimlik mata, gymmatbaha
şaý-sep engam berdi. Täze metjidiň gurluşygyna başlady. Bir
ki aýdan soň Bakalanjar ýene Parawa geldi. Parawbibä öýlen
mekçidigini aýtdy. Tebip bu pikire çürt-kesik garşy çykdy. Şeýle
bolansoň, Bakalanjar güýje daýanmaly boldy.
Parawbibi gaçdy.
Bakalanjaryň gulamlary onuň yzyndan kowdy.
– Ölerin, ýöne saňa hatyn bolmaryn.
Bu söz Parawbibiniň iň soňky sözi boldy.
Ol daga bakan gaçdy. Yzyndan kowan elliden gowrak gu
lam ony ele salmak üçin öňe okduryldy.
Parawbibi daga dyrmaşyp barşyna çykalga gözledi. Ol Alla
tagala mynajat etdi:
– Eý, Biribar, meni özüne ýagşylyk eden adamy öldüren
ganhoruň gujagyna girmeli etme!
Beýik Biribar Parawbibiniň mynajatyny eşitdi: dag elhenç güw
ledi, soňam göwsüni açdy. Parawbibi dagyň göwsüne girip gitdi.
Kowup gelýän gulamlar dagyň elhenç güwlemesine, birden
iki bölünmegine, Parawbibiniň gürüm-jürüm bolmagyna akyl
ýetirip bilmediler.
Şol ahwalatdan soň Parawbibiniň özi däl-de, ady ýaşamaga
başlady.
Bu-da bir ýaşaýyş!..
4.
...Şamälik seljuk begleriniň serhoş bolaryna, gije ukynyň
süýjärine garaşypdy.
Ähli zat onuň isleýşi ýaly bolupdy.
«Erkek kişileri uçdantutma öldürmeli, aýallary öldürmeli
däl» diýip, ol ýörite buýruk beripdi. Onuň bu buýrugy Altyn
373
jany ele diri salmak üçindi, ýöne jesetleriň içinden Togrul
begiň jesediniň tapylmazlygy, ýesir alnan aýallaryň arasynda
Altynjanyň ýoklugy onuň barja umydyny puja çykarypdy.
Sekiz müň adamyň öldürilmegi emiri birjik-de begendir
medi. Gaýtam, gynandyrdy. Rast, Togrul beg gaçan bolsa, onda
onuň birmahal güýç toplap gelip, ar-hun almagy mümkin. Ine,
bu pikir oňa otly köýnek geýdirýärdi, ol sekiz müň maslygy
Togrul begiň kellesine çalyşmaga taýýardy. Muhammet Togrul
begiň kellesini getirip beren gerçege ol özüniň ýigrimi müň
esgeriniň kellesini kesip bermäge-de taýýardy. Ol pursatdan peý
dalanyp, Altynjany zor bilen hatyn edinmändigine ökünýärdi.
Şamälik daňdan Zamahşara baryp, Abdylmälik hany, hatyny
Hajary, gapydany Mansury, atabeg Omary, ähli hyzmatkärleri
ni uçdantutma öldürdi, hanyň ogly Habyly bolsa, görene göz
edip dardan asdy.
Şamälik şol «Zamahşar gijesini» özüniň bagtynyň ymykly
ýatan gijesi hasaplapdy.
Togrul beg bu gabahat habary Altynjandan ýaşyryn saklady,
ýöne uzak saklap bilmedi.
Sebäbi Zamahşardan çiltenler gaçyp geldi.
Olaryň gelmegi Zamahşardaky gabahatlyklardan habar
berýärdi.
Altynjan kyrk günläp matam tutdy. Ol kyrk birinji gün at
çapyşygyny yglan etdi. Özem bu ýaryşa gatnaşmaga isleg bildir
di. Ol ýaryşda ýeňjegine ynanýardy, çünki onuň bedewi saýdy,
ýyndamdy.
Altynjan hiç wagt ruhdan, umytdan düşmändi, düşmegi
halamaýardy hem. Ol umydyň bar ýerinde bagtyň bardygyna
ynanýardy. Umyt onuň bagt guşudy.
Umyt adama Wagty ýeňip geçmäge kömek berýär. Wagty
bolsa diňe onuň bilen aýakdaş gidip, ondan galman, onuň bi
len gapdallaşyp gidip ýeňip bolýar, şu hili herekete-de ýaşaýyş
diýilýär. Togtamak, ýagny Wagtdan galmak ölümi aňladýar.
Külli älem ýaşaýşy ýaryşdyr. Her bir närse Wagt bilen ýaryşýar.
Ýaryşdan çykarmak üçin Wagt – Pelek elde baryny edýär. Wagt
374
bilen ýaryşdaky «gaç-ha-gaç», «kow-ha-kow» diriligiň aýdyň ýüze
çykmasydyr. Adam kowýar, Wagt yzyndan ýetdirmezlik, ýaşaýyş
bedewiniň üstünden adamy ýoklugyň girdabyna taşlap goýber
mek üçin işleýär. Bu ýaryşda togtamak diňe bir zady – ölümi
aňladýar. Ynsan üçin ölüm – Wagt bile Giňişligiň biri-birinden
aýrylyşmagydyr. Wagt adamy diňe Giňişligiň erkine berende, diri
ynsan jansyz jesede öwrülýär. Ynsan üçin Wagt akmasyny goýýar.
Jan Wagtdadyr, Wagt bilendir. Wagtdan galmak jandan
mahrum bolmakdyr. Adamyň dünýädäki diriligi Wagt my
nasybetlidir. Wagt bolsa ýylgaý adamy öz egninden zyňyp aýyr
jak bolýar! Bu hakykat Wagty öz üstüne münen çapyksuwary
ýere pylçajak bolup urunýan sarç bedewe meňzedýär.
Wagt sarçdyr, ony hiç mahal eldeki edip bolmaýar. Ol
giriňe sygardanam has uly nägehandyr. Onuň bilen darkaş gu
rup geçmek adam pahyryň maňlaýyna ýazylandyr.
Bu darkaşda adamyň iň uly ýaragy – serişdesi bolsa umytdyr.
Dünýäde hiç zat ýok, diňe umyt bar. Ahyretde hiç zat ýok, diňe
iman bar. Umyt Wagtdan ýeňlenini, ýeňiljekdigini boýun almaz
lyk, ölümi ykrar etmezlik nyşanydyr. Umyt – geljege rugsatna
madyr. Şonuň üçinem dirilik hyjuwynyň iň güýçli möwsüminde
– ýaşlykda umyt kesgitli, aýdyň hem jedelsiz bolýar.
Adamyň umydyny elinden al – ol şobada üpperut garra dö
ner, janly jesede öwrüler. Ýaşaýyş, dirilik üçin bary-ýogy diňe
ýekeje zat gerek bolsady, ol ýekeje zat diňe umyt bolup bilerdi.
Umyt ýaşaýyş hyjuwynyň dyňzamasy, dirilik keýpiniň çag
lygydyr. Ol daşyndan seredeniňde, pessaýdyr, goh-galmagal
syzdyr, içden bakanyňda bolsa dyzmaçdyr.
Allatagalanyň öňünde edilýän iň soňky günä – umytsyzlyga
düşmek, sebäbi ol adamzadyň iň ýowuz duşmany bolan Pelek
den ýeňleniňi boýun almakdyr.
Bagt diňe geljek zamanda bolanda, hakyky bagtdyr. Bagt
– bagta umyt edip ýaşamakdyr. Bagt duýgusy, bagt düşünjesi
häzirki zamana geçenden, ölümiň demini alyp ugraýar, onsoň
şeýle bagtdan berçikmek duýgusy peýda bolýar. Şeýdip, onuň
mazasy gaçýar hemem, ol dolulygyna sarp bolýar.
375
Umyt – üçe – geçmişe, heminzamana hemem geljege
bölünýän bölekleýin Wagtyň girdabyndan çykyp, bölünmeýän,
bitewi, çyn Wagta barmagyň ýoludyr. Şonuň üçinem umydyň za
many geljek zaman. Wagtyň beýleki iki zamanyna geçirip bolýan
zatlar bagt däldir, olar daşky görnüşi boýunça meňzeşdirler.
Umyt aty diňe bir şert berjaý bolanda – ynsany bakylyga
gowşurandan soň, ölýär.
Seljuklylar umyt bedewine atlanyp, bagtly günlere ýetmäge
okduryldylar.
Beýik Perwerdigär gowusyny etsin!
Bäşinji hekaýat
DURMUŞY AKYL-PARASAT DÄL-DE,
ÝAZGYT DOLANDYRÝAR
T
ogrul beg galagoply gijeler öz düşeginde däl-de, ýerde
ýatardy. Aýratyn hem kimdir birinden habara garaşsa
ýa-da ýagy döküler öýtse, ýeri özüne çawuş, jandar edinerdi: ýeri
diňläp atgaýtarym 1 daşlykdaky çapuwdan näçe atyň gelýändigi
ni anyklamagy başarýardy. Ol kä ýarygije garysyna galardy-da,
haşymlara kimdir biriniň gelýändigini, ony göni öz ýanyna alyp
barmalydygyny aýdyp, karargähine ugrardy.
Togrul beg turup gidensoň, Altynjan onuň ýatan ýerine
baryp ýer diňläp görerdi. Başda uzakdaky at aýaklarynyň dükür
dilerini eşitmek başartmadyk bolsa-da, birki ýylyň dowamynda
diň salmaga ezberledi.
Bir gije Togrul beg ukudan oýanyp, hatynynyň ýer diňläp
ýatandygyny gördi:
– Näme üçin ol ýerde ýatyrsyň? Sen ýaňyja-da meniň gap
dalymda ýatyrdyň-a?
– Begim, doganyňyz Ybraýym beg gelýär, özem, näme üçin
dir, gaharly.
– Ýer diňlemegi haçan öwrenip ýörsüň? – diýip, Togrul beg
geňirgendi. Altynjanyň gapdalyna gelip ýer diňledi. Uzak diňledi.
Soňam garysyna galyp, hatynynyň ýüzüne seretdi, aýbogdaşyny gu
rap, esli salym oturdy. Egnine jüpbesini ýelbegeý atyp, daşaryk çykdy.
377
***
Altynjan daşary çykan adamsynyň yzyndan seretdi. Han-ha,
Togrul beg nedimi Şirpenje Tapgaç bilen nämedir bir zat hak
da gürleşip, karargähe bakan ugrady.
Olaryň yzyndan bakyp duran Altynjanyň içerik giresi gel
medi, göwnüne, içerde howa ýetmeýän ýalydy. Ol Ybraýymyň
gelerine garaşdy.
Biraz salymdan soň Ybraýym Altynjanyň sözüni hakykata
öwürmäge howlugýan deýin, atyny çapdyryp geldi...
***
Togrul beg daňdan Ybraýym bilen nirädir bir ýere ugramak
üçin ata atlandy. Şol mahal emir Mübärek Muhammet Togrul
begiň gulagyna çawuş çakdy.
Togrul beg geň galyp seretdi, görse, hakykatdan hem Altyn
jan haremiň daş işiginde çugutdyryp otyrdy.
Beg bir desse gül deýin bolup oturan hatynyna seredip, oňa
nebsi agyrdy, ony göterip içeri saldy, düşekde ýatyrdy.
– Men seniň beýdip, daşişikde garaşyp kösenjegiňi bilmän
dirin – diýip, ol gelniniň ýüzünden sypady. – Men gelýänçäm
düşekden galman ýat! Şazada rahatlyk gerek. – Beg Altynjanyň
garnyny sypap, içki pikirini daşyna çykardy: – Ogul bolar!
– Menem şazada garaşýaryn, ýöne anygyny bir Alla bilýär.
– Ogul bolar, hökman ogul bolar. Men bu sözi çak edip däl,
magat bilip aýdýaryn. Ene rehminde gyzjagaz düýrlenip ýatýar,
oglanjyklar bolsa, Allatagalanyň eradasy bilen dik durýarlar.
Gör, içiňdäki çagajyk uzyn bolup dur. Bu – ogul. Biz oglankak
Dawut bilen kimiň gyzy, kimiň ogly boljakdygyny derrew kesgit
lärdik. Haýsy hatynyň garny garpyz deýin tegelek-togalak bolsa,
onda onuň gyz, eger garny wirek gawuny deýin insizden uzyn
bolsa, onda onuň ogul dogurjakdygy diýip hasaplardyk. Çakla
Bu gezek söweşe ähli seljuk begleri girdi.
Jylawdar goşunyň salary Çagry begdi.
Sag ganatda Togrul beg, sol ganatda Musa beg ogullary
Hasan hem Ýakut bilen durýardy.
Altynjan bilen Anuşirwan ýiglewük bölüme serkerdelik etdi.
Bu söweş Altynjan hatynyň gatnaşýan ilkinji uly söweşidi. Ol
gazaply, rehimsiz söweşdi. Onuň söweşe gatnaşmagyna Togrul
beg başda razy bolmandy. Şonda ol özüniň ýöne-möne söweşiji
däldigini bege ýatlatmaly bolupdy. Wah, Togrul beg Altynjanyň
söweşmäge ussatdygyny bilmesine bilýärdi, ýöne ony söweşe sal
man, goramakçy bolýardy.
– Ýiglewük bölümde söweşersiň – diýip, beg göwünligöwünsiz razylyk berdi.
Altynjan söweşde bölümiň bölümden tapawudy ýokdur
öýdüpdi, görüp otursa, bar eken. Ýiglewük bölümiň ikinji
ady ökje eken. Bu bölümiň esasy işi serkerdäni hemem tugy
yzdan howpsuzlandyrmak eken. Mundan-da başga duşmanyň
esgerleriniň söweşde ileri-gaýrany tanaman söweş meýdanyndan
ökje ogurlap ugranda öňünden çykyp paýhynlamak eken.
360
Nusaý söweşinde hem ýiglewük bölümiň esgerleriniň işi
ýeterlik boldy. Olar gaçyp gelýän gaznalylaryň öňünden çykyp,
ýeke-ýekeden paýhynladylar. Bu söweşde Altynjanyň göhi gel
di. Şeýle bir çalasynlyk bilen ýataganyny işletdi, gaty köp gaz
nalyny pürreledi.
***
Soltan gulamlary nämä garaşsalar-da öz üstlerine çozulma
gyna garaşmandylar. Olar bu mahal ýazylyp-ýaýrap ýeňiş toýuny
toýlaýardylar ahyryn!
Hana, birtopar gyr atly bolsa, toý toýlap, aýdym aýdyp, çişlik
iýip oturan gulamlaryň kellelerini eginlerinden pyzlandyryp
düşürip ýör!
– Bu nädogry. Häzir hiç bir gaznalynyň ynjalygyny bozmaly
däl, azar bermäň! – diýip, dünýäden bihabar, badyhowa gulam
lar nägilelik bildirdiler.
Mes gaznalylaryň nägileligine ähmiýet beren bolmady.
Görlüp oturylsa, ýagdaý erbet eken, nägile bolanyň bilen
üýtgejek zat ýok eken!
Gözleriniň görýän zatlaryna ýeke gaznalynyň hem eger-eger
ynanasy gelmedi, ýöne islemeýän zatlaryna ynanmaly boldular.
On ýedi müň gulam basga düşdi.
Näme etjeklerini bilmän iki ýana elewräp ugradylar.
Baýlyk süýji, olja has süýji. Baýlykdan-da, oljadan-da jan
süýji, janlarynyň didiwana münendigini aňan gaznalylar olja
dan-beýlekiden ellebizar geçip, ýeriň pesi bilen zyk gaçdylar.
Seljuk ýigitleri aýak ýalaň, baş açyk gaçyp barýan soltan
gulamlarynyň yzyndan ýetip gyrmak gyrdylar.
Begdogdy başarjaň, ugurtapyjy serkerdedi, ýöne onuň bir as
gyn tarapy bardy. Ol hem edil Subaşy atly egindeşi ýaly, şerap içip
mes bolmagy gowy görýänligidi, däli-diwana bolýanlygydy. Şerapmeý içenden soň ol hakyt başga Begdogda öwrülýärdi. Onuň
gözüne owadan hüýr-melekler görünýärdi 9. Onsoň şol hüýr-me
lekler bilen kowalaşmaga, hemsöhbet bolmaga başlaýardy.
Uly ýeňiş gazanan Begdogdy Nusaýda içdi meýi, içdi meýi.
Gyzyl däli, muhammar boldy. Onsoň: «Hana, bir owadan peri
361
bar!» diýip, öz gulamlarynyň yzyndan kowalap, olary tutup,
bagryna oýkap, hyjuwyny gandyrmaga başlady. Gulam görgüli
ler oňa ýok diýip bilenokdylar.
Seljuklylary görende Begdogdy walalaýlap gygyrdy:
– Görüň-ä, görüň-ä, owadan periler geldi. Ählisini maňa ge
tirip beriň! Olaryň ählijesi meniňki!
Salaryň çawuşlary ony alyp gaçjak bolýardylar, Begdogdy
welin, çawuşlary depip-dişläp, olaryň elinden sypjak, «üýşüp ge
len perileriň» – seljuklylaryň öňünden gujak açyp çykjak bolup
dyzaýardy.
Herhal, çawuşlar salaryň ähli sütemine, patanaklamasyna,
çem gelen ýerlerine urmasyna garamazdan ony gyrgynçylygyň
içinden alyp çykmagy başardylar.
Kethuda hoja Hüseýin Aly Mykaýyl welin, ýesir düşdi.
Kethudanyň wezipesi söweşde ýeňiş gazananlara heýde-baýrak
gowşurmakdy. Bir tarapdan seredeniňde, hoja wezipesini ýe
rine ýetirdi: ýeňşi seljuk begleri gazandy. Şonuň üçin soltanyň
sahylygy seljuk beglerine nesip etdi.
Begdogdy şol günüň ertesi özüne geldi. Bolan wakalar hakda
eşidip ynanmady. Birki günläp tükge düşüp ýatdy. Soňam Gazna
sary ýola düşdi. Gaznada şindem toý-baýram dowam edýärdi.
– Ýeňildik! On ýedi müň atly goşunymyz gyryldy. Ähli zat
larymyzy seljuklylar olja aldylar. Sanalgyja adam bilen men haz
zar gaçyp gutuldym.
Soltan gözüniň görýän zadyna, gulagynyň eşidýän sözlerine
hiç ynanyp bilmedi, ynanasy hem gelmedi.
Ol görýän zatlaryna müňkür gelip, gözlerini ýumdy. Berk
ýumdy. Onuň bolşy indi gözlerini açsa, hälki eşiden habarlary
owalbaşky eşiden şatlykly habarlaryna öwrüläýjek ýalydy.
Haýp, öwrülmedi!
Nusaýyň etegindäki bolan zatlara salar Begdogdynyň özem
şindem teý ynanyp bilenokdy. Ol gazanan ýeňşine biçak yna
nypdy, begenipdi, biçak ruhlanypdy. Ýeňlen atlylardan özge
atly bu jelegaýda başga bardyr öýdüp, ol eger-eger pikirem et
mändi. Onuň gyran seljugy juda kändi ahyryn! Oňa: «Ähli sel
jukly gyryldy, tohumlyk galmady» diýdiler ahyryn! Ýedi ýüz mas
lygy hut onuň özi ýeke-ýeke sanady ahyryn!
363
Begdogdynyň ömri söweş meýdanlarynda geçdi. Şol
söweşlerde ýeňen gezeklerem az bolmandy, ýeňlen gezekle
rem. Şol söweşlerde her hili tilsimler ulanylypdy, ýöne beýle
ahwalata ol ýeke gezegem gabat gelmändi, eşitmändi hem!..
***
Bu ýeňiş Togrul beg bilen Çagry begiň ilkinji uly ýeňşidi.
Bu tilsim iki doganyň ilkinji harby tilsimidi.
Ele salnan oljalar uly bir oýtakda ýaýylyp ýatyrdy. Olary
bir-iki günde tükelläbem tükeder ýaly däldi. Soltan Masudyň
söweşde ýeňiş gazananlara bermek üçin niýetläp ugradan hal
ta-halta altyn dinarlary, gymmatbaha harytlary göreniň akylyny
haýran edýärdi.
Bu baýlyklary görüp halyfyň ilçisi Nejah-as-Fazlyň tüýsi
hakyt üýtgedi:
– Bir zada-da el degirmäň! Bir zada-da el degirmäň! Bu
baýlyklar merhemetli halypanyň Perwerdigärden eden dilegle
ri bilen amal tapdy. Bu baýlyklar Perwerdigäriňki. «Ýeňiş diňe
Allanyňkydyr».10 Ilki bilen, bu baýlyklary Bagdada ugratmaly.
Goý, bu baýlyklaryň näçesiniň size, aýratyn hem Musa bege, Tog
rul bege, Çagry bege degişli hums paýyny, esgerleriň paýlaryny
kesgitläp bersin. Bu baýlyklardan her bir esgere ýetjekdigine
men yşanýaryn. Ýöne sabyrly boluň. «Alla sabyr edýänler bilen
mydama biledir». 11 Allatagalanyň ýalkawy bolmasa, on ýedi saý
haşamy üç müň esgeriň ýeňmejekdigi köre hasadyr, ýöne Alla
tagala islese, mümkin däl zatlary-da mümkin edýändir – diýip,
pikirini çalt aýtmasa, bar baýlyk alnyp gidiläýjek ýaly, gözlerini
petredip, agzyndan köpük syçradyp, çalt-çalt gürledi.
–Çaşyp ýatan ähli baýlyklary arabalara derhal ýükläň. Ýeke
jesinem aljak bolaýmaň.
Nejah-as-Fazlyň bu hokgasyna ähli esgerler ör-gökden geldi.
– Eý, munuň nämeler samraýandygyny gulagy beri
eşidýärmikä? Munuň-a baýlyk görerligi ýok eken. Geplemäge
ýaltanyp ýören bedibagtyň sarnaýşyna bir serediň-ä!
– Ybraýym, Nejas-as-Fazl dogry aýdýar. Allatagalanyň ýal
kawy bolmadyk bolsa, üç müň esger on ýedi müň gulamy beýle
364
aňsat ýeňmezdi. «Ýeňiş diňe Allanyňkydyr». Goý, halypanyň
näme edesi gelse, şony etsin – diýip, Togrul beg Ybraýymy
köşeşdirmäge çalyşdy.
– Ýekeje zadam gozgaman, ähli emlägi şu gün Bagdada
ugratmaly – diýip, Nejas-as-Fazl ariziň 12 üstüne gygyrdy, onuň
elindäki zatlary kakyp aldy.
– Meniň oglanlarym – saýlama atlylarym halypanyň ilçisini
dört-bäş günlük «ogurlap» guma äkidäýsinler? Oňa çenli olja
lary paýlaşyp, ýerbe-ýer edip ýetişeris? – diýip, Ybraýym Togrul
bege ýüzlendi.
– Allatagala-ha saňa jahan şalygyny uzadýar, senem müň ara
ba baýlygyň gürrüňini edýärsiň! – diýip, Togrul beg Ybraýymy
oňlamady.
Hasan beg beglere ýüzlendi:
– Bu söweşde dört-bäş Rüstem Zallyk güýçli bir söweşijini
görüp aňkarylyp galypdyryn. Aňkarylyp durkam tas kellämi pyz
landyrypdylar...
Hasan beg gürrüňiň haýsy söweşiji hakda gidýändigi
ni soramaklaryna garaşyp, sözüne dyngy berdi. Togrul beg
gürrüňiň kim hakda gidýändigini bada-bat aňyp ýylgyrjaklady.
– O Rüstem Zalyň kimdigini näme üçin aýtmaýarsyň? –
diýip, Çagry beg gyzyklandy.
– Kim bolar öýdýärsiňiz, Altynjan melike ol. Eý, Hudaý,
garşydaş bolup öňünden çykar ýaly däl onuň. Togrul, öňünden
çykan bolsaň, seniňem kelläňi pyzlandyryp goýbererdi ol. Eý,
ol säginmän, öňünden çykany ýeke kakuwynda tükgerdip göni
gidip barýar. Boýnuma alaýyn, men sag ganatda söweşen-de bol
sam, Altynjan melikeçe gaznalyny pürrelemändigimi bilýärin.
Ýiglewük bölümi öň darkaşlarda oňly iş etmezdi, ýöne şu gezegä bu bölüm ylgary bölümdenem, sag ganatdanam köp iş bitirdi.
– Togrul bege mynasyp hatyn! – diýip, Musa beg buýsançly
aýtdy. – Goý, ýeňişlerimiz köp bolsun!
– Hany Altynjan?! – diýip, Togrul beg töweregine garan
jaklady.
Altynjan bu mahal Anuşirwanyň ýanyndady. Lukmanlar ýaş
ýigidiň üç ýerinden düşen ýeňil ýara em edýärdiler.
365
– Oglum, juda agyrýarmy? – diýip, Altynjan odanýardy.
– Käbäm, maňa hiç döwem çalmaz, nesip bolsa, ömri-deraz
ýaşarys – diýip, Anuşirwan ýylgyrjaklady.
– Agzyňdan Hudaý eşitsin.
– Altyn gyz!..
Bu sese Altynjan tisginip gitdi:
– Men bärde – diýip, ol syçrap ýerinden galdy.
– Sag-amanmyň?!
– Sag, begim, sag!
– Görünmediň, ýüregim ýaryldy.
– Men sizi synlap, görüp otyryn.
– Anuşirwan, sen nähili?
– Birki sany gyltyz ýara düşdi, gorkuly zat ýok – diýip,
Anuşirwan merdemsi jogap berdi.
– Hany, ýörüň onda, bitiren işlerimizi ýene bir gezek göz
den geçireliň. Biz bu gün gaty uly iş bitirdik. Çybyn bolup, pili
çakdyk, gorkuzdyk: soltanyň ýüregine gorky-wehim saldyk. Ine,
biziň ikinji uly ýeňşimiz şu!
– Şirler-babyrlar diňe garynjalardan ýeňilýärler, gaçýarlar.
Nesip bolsa gaznalylary bu ýerden hemişelik gaçyp gider ýaly
ederis.
– Şeýle bolsun hernä, Anuşirwan jan – diýip, Togrul beg
hoşter seretdi.
Dördünji hekaýat
UMYT BAR ÝERINDE – BAGT BAR
1.
T
ogrul beg Ýazyr galasynda 1 emirlik edýän Hasanyň
myhmany boldy.
Hasan seljuk begleriniň hiç haýsyna meňzemeýän dünýe
wi bir ýigitdi, söweşmegi, teshyr etmegi halamaýardy. Ol
ylym adamydy, okumyşdy. Ýedi dil bilýärdi. Ýatkeşdi. Köpköp akyldarlaryň hadyslaryny, pähim-parasatlaryny, köp-köp
şahyrlaryň goşgy-gazallaryny ýatdan bilýärdi.
Haýsy ýerde meýlis-oturylyşlyk bolsa, oňa hökman Hasan
çagyrylýardy. Ol baran ýerini alaýaz etmegi başarýardy. Joşupjoşup şygyr okaýardy. Eline haýsy saz guralyny alsa, oňa dil biti
rýärdi. Ol asyl şadyýanlyk, aýdym-saz, suhangöýlük üçin dörän
ýalydy. Eline ýatagan alyp söweşmegi welin, asla halamazdy.
Hasan Ýazyrda häkim-de bolsa, garyp ýaşaýan eken. Ol
Togrul beg gelende zyýapaty uludan ýapyp bilmedi. Nädip zyýa
paty uludan ýapsyn! Ol el serip gelen her gedaýa saçagyndaky iň
soňky kesemen tötegini berip goýberýär. Ýüreginiň ýukadygyny
eşiden mähelle bolsa, çar ýandan Hasanyň dergähine gelýärdi.
Ol bolsa, her gün ençe gazan ataryp, sadaka berýärdi.
Togrul beg bu ýere Musa ýabgunyň towakgasy bilen gelip
di. Ol Hasana töwella-tagsyr etmekçidi, Ýazyry hem Dehistany
367
dolandyrmak işine ýardam bermekçidi. Elbetde, Hasan ýeke
däldi, onuň ýanynda inisi Ýakut-da bardy.
Ýakut ot ýalydy, hajyrawdy, işine çulumdy. Ýaňy on bir
ýaşynda bolsa-da, islendik ülkä häkimlik etmegi başarjakdy.
Özem ol Anadoly sebitlerine gitmek, ol ýerlerini teshyr etmek
isleýärdi. Onda gorky-ürki diýen zat ýokdy. Paýhaslydy. Hakyky
serkerdedi, Ýakut Hasanyň tarhandökerliginden juda nägiledi.
Togrul beg iki dogany bir ýerde saklamagyň biri-biri üçin
zulumdygyna düşündi. Şonuň üçinem Ýakuty öz ýanyna aldy.
2.
Beg hareme girende aňynda müň bir pikiri bolýardy.
Onuň şol pikirleri aňyndan belli bir derejede aýyrmagy, rahat
lanmagy üçin biraz wagt gerekdi. Hut şonuň üçin Altynjan bege
aýtmak isleýän sözlerini aýtmaga hiç mahal howlukmaýardy,
adamsynyň rahatlanaryna – henek ataryna garaşardy. Çünki
Togrul begiň henek atmagy rahatlanandygyny aňladýardy.
Şondan soň ol Altynjanyň her bir sözüni ýürekden diňleýärdi,
ýürekden jogap berýärdi.
Togrul beg ýatmazyndan öňürti günüň dowamynda bolup
geçen wakalary aňynda pikir eleginden geçirýärdi, bu onuň
ýaşlyk endigidi, bu endigi ömrüniň ahyryna çenli dowam edip
di. Özüniň oýlanmalaryna Altynjanyň goşulmagyny isleýän
hem islemeýän pursatlary bolýardy. Bu gün Altynjanyň adamsy
na ýetirmeli, aýtmaly örän möhüm habary bardy. Başga bir ýag
daý bolanda ol birki gün garaşsa-da garaşardy, ýöne bu habary
welin, tizden tiz bege ýetirmek isleýärdi.
Altynjan Paraw şäherindäki Parawbibi atly tebip gyz bi
len tanyşdy, onuň tebipligine biçak syny oturdy, göwni ýetdi.
Ikisiniň jyny-da alyşdy. Birki günüň içinde hakyt köne razdana
öwrüldi, olar. Altynjan tebipden adamsynyň saglygyny – näme
keseliniň barlygyny anyklap bermegini sorady. Tebip ylalaşdy.
Indiki wezipe tebip bilen begi duşurmakdy, ýöne Togrul beg
ertirden agşama çenli işlidi, boş wagty ýokdy onuň.
Altynjan bege agşam saglygyny barlatmak hakda aýtmak
çydy, haýp, bolmady, şol gije Hasan uly meýlis gurady, gijäniň
368
ýaryna çenli aýdym aýdyp, saz çaldylar, soňam her kim otu
ran-oturan ýerinde uklady.
Togrul beg geçen gije haremine gelmekçidi, geljekdigini
Altynjana ýaňzydypdy hem. Ýöne namazşam galaga Musa ýabgu
geldi.
Ýene daňdana çenli oturdylar, ýene her kim oturan-oturan
ýerinde uklady.
Bu gün Togrul beg haremine ilkagşam geldi.
Altynjan habaryny aýtmaga juda howlugýan-da bolsa, begiň
düşeginiň biraz ýumşamagyna – ýazylyp-ýaýramagyna garaşdy.
– Görýän welin, seniň maňa aýtmak isleýän sözüň bar, seniň
aňyň başga ýerde – diýip, beg mylaýym ýylgyrdy.
Altynjan begiň sözüni makullap, çala baş atdy.
– Aýtjak habaryň möhüm bolmaly.
– Dogry. Begim, dag eteginde Parawbibi atly güýçli tebip
bar eken.
– Saňa derdiň bar diýýärmi?
– Aý, ýok...
– Onda näme diýýär?
– Hökümdara bir duşaýsam gowy boljak, oňa aýtjak ha
barym bar diýýär.
– Gabanmasaň duşaýaryn.
– Ýok, gabanmaryn.
– Habaryny saňa aýdanda bolanokmyşmy?
– Bilmedim...
– Bilýärsiň, ýöne, näme üçindir, aýtmaýarsyň.
– Ýüzbe-ýüz gürleşseňiz, hem özüňiz, hem meniň üçin
gowy boljak.
– Ine, indi maňa düşnükli, tebibiň aýtjak sözi sen hakda
bolmaly. Dogrumy?
– Menem şeýle pikir edýärin.
– Men onuň bilen hökman duşuşaryn, Altynjan…
Togrul beg Parawbibi bilen duşuşmaga söz beren-de bol
sa, wagty bilen duşuşmady. Altynjan parawbibili gürrüň begiň
ýadyndan çykandyr öýtdi, ýöne ýadyndan çykman eken. Ol öz
24*
369
adamlaryna Parawbibiniň maşgala durmuşy, dogan-garyndaşy
hakda anyk maglumat ýygnamaklaryny tabşyrypdyr, anyk joga
ba, maglumata bir hepdeläp garaşypdyr. Maglumat alansoň beg
mälik Hasana Parawbibini alyp gelmegi tabşyrdy.
Parawbibi uzyn boýly, inçe billi, saçlary döşünde seçelenip
duran, owadan ulugyzdy. Onuň mähirden püre-pür ala gözleri
adaty gözler däldi. Ol gözlerde nähilidir bir üýtgeşik jady bardy,
gudrat bardy.
Togrul beg gaşynda duran ulugyzy birpaýyz synlady-da, oňa
nähili mesele ýüze çyksa, Hasan emiriň ýanyna gelmegi masla
hat berdi, emiriň ýardam etjekdigini ýaňzytdy. Soňundan beg:
– Maňa aýtjak sözüň barmy? – diýip sorady.
– Rugsat berseňiz, men size käbir zatlary aýtmakçy.
– Üýtgeşik habaryň bardygyny aňýaryn.
– Merhemetli hökümdar, biz siziň şu ýere gelmegiňize ýedi
ýyl bäri garaşyp ýörüs.
– Ýedi ýyl bäri? – diýip, Ybraýym geňirgendi.
– Hawa, ýedi ýyl bäri. Onsoňam garaşýan ýeke men däl.
– Başga kim garaşýar? – diýip, Ybraýym ýene gyzyklandy.
– Size Mänede şyh Abu Seýit Abylhaýyr 2 garaşýar. Siz ondan
pata alsaňyz, işleriňiz has rowaçlanar.
Gije düýşünde erenler Togrul bege Abu Seýit Abylhaýyr
hem Parawbibi bilen duşuşyşmalydygy hakda aýdypdylar.
Parawbibiniň sözünden soň Togrul beg gören düýşüniň ýöne
keý düýş däldigine düşündi.
Ol Parawbibä minnetdarlyk bildirdi. Şunuň bilen aýdyl
maly habar gutarandyr öýtdi. Gutarman eken. Aýdyljak esasy
habar öňde eken, asyl! Parawbibi begi ýene haýran galdyrdy:
– Hökümdar, men size möhüm bir habar aýtmak isleýärin.
Ol habary men Altynjan melikä aýtdym, ýöne, çakym çak bolsa,
melike ol habary size aýtmandyr.
– O näme üçin aýtmandyr öýdýärsiňiz? Aýtdy. Meniň sag
lygym baradaky aladalaryňyz üçin sizi Taňry ýalkasyn!
Parawbibi syrly ýylgyrdy:
– Altynjan mundan bir hepde öňki aýdan buşlugymy size
ýetirmändir.
370
– O nähili buşluk? – diýip, Togrul beg bir Altynjanyň, bi
rem Parawbibiniň ýüzüne bakdy.
– Men, eý, hökümdar, gelniňiz Altynjan bilen tanyşdym.
Onuň dört hepdelik hamyladardygyny size ýetirmek isledim...
Parawbibiniň bu habary Togrul begiň hem, ähli wezirwekilleriň hem garaşmadyk habary boldy.
Wezir-wekiller ýerli-ýerden Togrul begi gutladylar.
Peýkertuwak Altynjany taýly gezek gujaklady.
Togrul beg hoşal bolup, Parawbibä ýüzlendi:
– Sen meni hoş habaryň bilen begendirdiň. Hany, aýt, bu
hoş habaryň üçin menden nähili engam isleýärsiň?
– Eý, hökümdar, meniň engam hantamaçylygym ýok, tebip
hökmünde dünýä injek şazada babatda sizden bir zady towakga
etmegi parz bilýärin.
– Aýt parzyňy!
– Eý, hökümdar, siziň dowamatyňyz dünýä injek şazada
bilen baglanyşykly. Onuň sagja dünýä inmegi üçin şu günden
başlap alada etmeli.
– Sen anyk hem düşnükli aýt. Men näme etmeli?
– Gelniňize küýsän zadyny iýdirmeli, küýsän ýerine alyp git
meli. Göwnüne degmeli däl. Agyr ýük götertmeli däl.
– Soňkyň kyn bolaýmasa – diýip, Togrul beg hezil edip gül
di. Ýanynda duranlar onuň gülküsine goşulyşdylar.
– Mirasdar size gerek.
– Sen bu zatlary näme üçin çintgeýärsiň? Täleýimizde bir
ýaramazlyk ýokdur-da hernä?
– Ähli zat size bagly! Her hili näsazlyk bolaýanda-da, siziň
ony sazlamagyň alajyny tapjakdygyňyza men yşanýaryn.
– Maňa bagly bolsa, onuň bir alajy tapylar. – Togrul beg
gapdalynda duran Altynjana ýüzlendi: – Altyn gyz, sen meni
mydama haýran galdyrýarsyň. Hoş habary nädip bir hepdeläp
menden ýaşyryn saklap bildiň? Näme üçin aýtmadyň?
– Men ony çala ýaňzytdym ahyryn! – Altynjan utanyp gyzardy.
– Wah, sen-ä oňardyň! Seniň munyň Sowmagynyň: «Men
size «Zamahşar gijesinde» silterlenme boljagyny ýaňzytdym»
371
diýşine meňzeýär. Beýle habary ýaňzytmaly däl! Sesiň ýetdigin
den zowladyp, gygyryp aýtmaly! – Togrul beg töweregine garan
jaklady. Hazynadaryny tapyp, oňa tabşyryk berdi.
Hazynadar goja aýal maşgalanyň ýanyna barmagy, agzy
na dinar salmagy biraz gelşiksiz görüp ýaýdandy. Onuň ýaý
danýandygyny gören Togrul beg: «Haltajygy Altynjana ber, goý,
ol seniň etmeli işiňi etsin» diýen terzde öndedi.
Altynjan içi dinarly düwünçegi alyp Parawbibiniň ýanyna
bardy:
– Agzyňy aç, mähriban Parawbibi! Hoş habary aýdan altyn
zybanyňy altyndan dolduraly!
Parawbibi patyşalaryň sylaglamak islän adamlarynyň agyz
laryna sygan gyzyly berýändigini eşidipdi, ýöne adamlaryň şeýle
sylaglanyşlaryny öň görmändi.
Parawbibi Togrul bege bakyp, minnetdarlyk bilen baş egdi.
Altynjan geň galdy: bäş sany dinar bilen Parawbibiniň agzy
doldy. Zamahşarda Haldanyň agzy ýigrimi bäş dinar bilenem
dolmandy ahyryn!..
3.
Seljuklylaryň Dehistany eýelemegi Gürgen welaýatynyň hä
kimi Bakalanjaryň dünýäsini çepbe çöwrüpdi.
Dehistan onuň tabynlygyndady, bu gün bolsa, ol ýerde sel
juklylar häkimlik edýärdi.
Bakalanjar Ziýar şalygynyň şasyny öldürip, tagtyny eýeläp,
soltan Masudyň uguny ýekeläp, oňa gyzyny gelinlik berip, ýaňy
rahat durmuşa başlapdy. Ol seljuklylar bilen hem arany sazla
mak isleýärdi, ýöne anyk çykalga tapyp bilmän örtenýärdi.
Soňky günler saglyk ýagdaýynyň hem egbarlandygy üçin Pa
rawbibini hatyn edinmegi, şeýdip, bir okda iki towşan urmagy
ýüregine düwüpdi: «Ony hatyn edinsem, saglygymy dikelderin,
seljuklylar hem elimden häkimligimi aljak bolup durmazlar».
Ol şu pikir bilen Togrul beg Parawdan gidensoň, ata atlandy.
Şa maksadyna ýetmek üçin ähli pyssy-pyjurlyklara taýýar
adam, tagta-da özüni ösdürip-ýetişdiren, howandarlyk edip,
372
özüne wezir bellän iň ýakyn adamyny öldürip geçipdi. Öňüňde
maksat goýduňmy, şol maksadyňa her edip-hesip edip ýetmeli
diýen pikire gulluk edýän Bakalanjar Parawbibi babatda inçe
syýasat ýöretmegi makul bildi: Paraw şäherine hossar çykdy:
uly sadaka berdi. Sadakada ýoksullara dinar paýlady, Parawbi
bä eçilmek eçildi. Üç ýüz altmyş geýimlik mata, gymmatbaha
şaý-sep engam berdi. Täze metjidiň gurluşygyna başlady. Bir
ki aýdan soň Bakalanjar ýene Parawa geldi. Parawbibä öýlen
mekçidigini aýtdy. Tebip bu pikire çürt-kesik garşy çykdy. Şeýle
bolansoň, Bakalanjar güýje daýanmaly boldy.
Parawbibi gaçdy.
Bakalanjaryň gulamlary onuň yzyndan kowdy.
– Ölerin, ýöne saňa hatyn bolmaryn.
Bu söz Parawbibiniň iň soňky sözi boldy.
Ol daga bakan gaçdy. Yzyndan kowan elliden gowrak gu
lam ony ele salmak üçin öňe okduryldy.
Parawbibi daga dyrmaşyp barşyna çykalga gözledi. Ol Alla
tagala mynajat etdi:
– Eý, Biribar, meni özüne ýagşylyk eden adamy öldüren
ganhoruň gujagyna girmeli etme!
Beýik Biribar Parawbibiniň mynajatyny eşitdi: dag elhenç güw
ledi, soňam göwsüni açdy. Parawbibi dagyň göwsüne girip gitdi.
Kowup gelýän gulamlar dagyň elhenç güwlemesine, birden
iki bölünmegine, Parawbibiniň gürüm-jürüm bolmagyna akyl
ýetirip bilmediler.
Şol ahwalatdan soň Parawbibiniň özi däl-de, ady ýaşamaga
başlady.
Bu-da bir ýaşaýyş!..
4.
...Şamälik seljuk begleriniň serhoş bolaryna, gije ukynyň
süýjärine garaşypdy.
Ähli zat onuň isleýşi ýaly bolupdy.
«Erkek kişileri uçdantutma öldürmeli, aýallary öldürmeli
däl» diýip, ol ýörite buýruk beripdi. Onuň bu buýrugy Altyn
373
jany ele diri salmak üçindi, ýöne jesetleriň içinden Togrul
begiň jesediniň tapylmazlygy, ýesir alnan aýallaryň arasynda
Altynjanyň ýoklugy onuň barja umydyny puja çykarypdy.
Sekiz müň adamyň öldürilmegi emiri birjik-de begendir
medi. Gaýtam, gynandyrdy. Rast, Togrul beg gaçan bolsa, onda
onuň birmahal güýç toplap gelip, ar-hun almagy mümkin. Ine,
bu pikir oňa otly köýnek geýdirýärdi, ol sekiz müň maslygy
Togrul begiň kellesine çalyşmaga taýýardy. Muhammet Togrul
begiň kellesini getirip beren gerçege ol özüniň ýigrimi müň
esgeriniň kellesini kesip bermäge-de taýýardy. Ol pursatdan peý
dalanyp, Altynjany zor bilen hatyn edinmändigine ökünýärdi.
Şamälik daňdan Zamahşara baryp, Abdylmälik hany, hatyny
Hajary, gapydany Mansury, atabeg Omary, ähli hyzmatkärleri
ni uçdantutma öldürdi, hanyň ogly Habyly bolsa, görene göz
edip dardan asdy.
Şamälik şol «Zamahşar gijesini» özüniň bagtynyň ymykly
ýatan gijesi hasaplapdy.
Togrul beg bu gabahat habary Altynjandan ýaşyryn saklady,
ýöne uzak saklap bilmedi.
Sebäbi Zamahşardan çiltenler gaçyp geldi.
Olaryň gelmegi Zamahşardaky gabahatlyklardan habar
berýärdi.
Altynjan kyrk günläp matam tutdy. Ol kyrk birinji gün at
çapyşygyny yglan etdi. Özem bu ýaryşa gatnaşmaga isleg bildir
di. Ol ýaryşda ýeňjegine ynanýardy, çünki onuň bedewi saýdy,
ýyndamdy.
Altynjan hiç wagt ruhdan, umytdan düşmändi, düşmegi
halamaýardy hem. Ol umydyň bar ýerinde bagtyň bardygyna
ynanýardy. Umyt onuň bagt guşudy.
Umyt adama Wagty ýeňip geçmäge kömek berýär. Wagty
bolsa diňe onuň bilen aýakdaş gidip, ondan galman, onuň bi
len gapdallaşyp gidip ýeňip bolýar, şu hili herekete-de ýaşaýyş
diýilýär. Togtamak, ýagny Wagtdan galmak ölümi aňladýar.
Külli älem ýaşaýşy ýaryşdyr. Her bir närse Wagt bilen ýaryşýar.
Ýaryşdan çykarmak üçin Wagt – Pelek elde baryny edýär. Wagt
374
bilen ýaryşdaky «gaç-ha-gaç», «kow-ha-kow» diriligiň aýdyň ýüze
çykmasydyr. Adam kowýar, Wagt yzyndan ýetdirmezlik, ýaşaýyş
bedewiniň üstünden adamy ýoklugyň girdabyna taşlap goýber
mek üçin işleýär. Bu ýaryşda togtamak diňe bir zady – ölümi
aňladýar. Ynsan üçin ölüm – Wagt bile Giňişligiň biri-birinden
aýrylyşmagydyr. Wagt adamy diňe Giňişligiň erkine berende, diri
ynsan jansyz jesede öwrülýär. Ynsan üçin Wagt akmasyny goýýar.
Jan Wagtdadyr, Wagt bilendir. Wagtdan galmak jandan
mahrum bolmakdyr. Adamyň dünýädäki diriligi Wagt my
nasybetlidir. Wagt bolsa ýylgaý adamy öz egninden zyňyp aýyr
jak bolýar! Bu hakykat Wagty öz üstüne münen çapyksuwary
ýere pylçajak bolup urunýan sarç bedewe meňzedýär.
Wagt sarçdyr, ony hiç mahal eldeki edip bolmaýar. Ol
giriňe sygardanam has uly nägehandyr. Onuň bilen darkaş gu
rup geçmek adam pahyryň maňlaýyna ýazylandyr.
Bu darkaşda adamyň iň uly ýaragy – serişdesi bolsa umytdyr.
Dünýäde hiç zat ýok, diňe umyt bar. Ahyretde hiç zat ýok, diňe
iman bar. Umyt Wagtdan ýeňlenini, ýeňiljekdigini boýun almaz
lyk, ölümi ykrar etmezlik nyşanydyr. Umyt – geljege rugsatna
madyr. Şonuň üçinem dirilik hyjuwynyň iň güýçli möwsüminde
– ýaşlykda umyt kesgitli, aýdyň hem jedelsiz bolýar.
Adamyň umydyny elinden al – ol şobada üpperut garra dö
ner, janly jesede öwrüler. Ýaşaýyş, dirilik üçin bary-ýogy diňe
ýekeje zat gerek bolsady, ol ýekeje zat diňe umyt bolup bilerdi.
Umyt ýaşaýyş hyjuwynyň dyňzamasy, dirilik keýpiniň çag
lygydyr. Ol daşyndan seredeniňde, pessaýdyr, goh-galmagal
syzdyr, içden bakanyňda bolsa dyzmaçdyr.
Allatagalanyň öňünde edilýän iň soňky günä – umytsyzlyga
düşmek, sebäbi ol adamzadyň iň ýowuz duşmany bolan Pelek
den ýeňleniňi boýun almakdyr.
Bagt diňe geljek zamanda bolanda, hakyky bagtdyr. Bagt
– bagta umyt edip ýaşamakdyr. Bagt duýgusy, bagt düşünjesi
häzirki zamana geçenden, ölümiň demini alyp ugraýar, onsoň
şeýle bagtdan berçikmek duýgusy peýda bolýar. Şeýdip, onuň
mazasy gaçýar hemem, ol dolulygyna sarp bolýar.
375
Umyt – üçe – geçmişe, heminzamana hemem geljege
bölünýän bölekleýin Wagtyň girdabyndan çykyp, bölünmeýän,
bitewi, çyn Wagta barmagyň ýoludyr. Şonuň üçinem umydyň za
many geljek zaman. Wagtyň beýleki iki zamanyna geçirip bolýan
zatlar bagt däldir, olar daşky görnüşi boýunça meňzeşdirler.
Umyt aty diňe bir şert berjaý bolanda – ynsany bakylyga
gowşurandan soň, ölýär.
Seljuklylar umyt bedewine atlanyp, bagtly günlere ýetmäge
okduryldylar.
Beýik Perwerdigär gowusyny etsin!
Bäşinji hekaýat
DURMUŞY AKYL-PARASAT DÄL-DE,
ÝAZGYT DOLANDYRÝAR
T
ogrul beg galagoply gijeler öz düşeginde däl-de, ýerde
ýatardy. Aýratyn hem kimdir birinden habara garaşsa
ýa-da ýagy döküler öýtse, ýeri özüne çawuş, jandar edinerdi: ýeri
diňläp atgaýtarym 1 daşlykdaky çapuwdan näçe atyň gelýändigi
ni anyklamagy başarýardy. Ol kä ýarygije garysyna galardy-da,
haşymlara kimdir biriniň gelýändigini, ony göni öz ýanyna alyp
barmalydygyny aýdyp, karargähine ugrardy.
Togrul beg turup gidensoň, Altynjan onuň ýatan ýerine
baryp ýer diňläp görerdi. Başda uzakdaky at aýaklarynyň dükür
dilerini eşitmek başartmadyk bolsa-da, birki ýylyň dowamynda
diň salmaga ezberledi.
Bir gije Togrul beg ukudan oýanyp, hatynynyň ýer diňläp
ýatandygyny gördi:
– Näme üçin ol ýerde ýatyrsyň? Sen ýaňyja-da meniň gap
dalymda ýatyrdyň-a?
– Begim, doganyňyz Ybraýym beg gelýär, özem, näme üçin
dir, gaharly.
– Ýer diňlemegi haçan öwrenip ýörsüň? – diýip, Togrul beg
geňirgendi. Altynjanyň gapdalyna gelip ýer diňledi. Uzak diňledi.
Soňam garysyna galyp, hatynynyň ýüzüne seretdi, aýbogdaşyny gu
rap, esli salym oturdy. Egnine jüpbesini ýelbegeý atyp, daşaryk çykdy.
377
***
Altynjan daşary çykan adamsynyň yzyndan seretdi. Han-ha,
Togrul beg nedimi Şirpenje Tapgaç bilen nämedir bir zat hak
da gürleşip, karargähe bakan ugrady.
Olaryň yzyndan bakyp duran Altynjanyň içerik giresi gel
medi, göwnüne, içerde howa ýetmeýän ýalydy. Ol Ybraýymyň
gelerine garaşdy.
Biraz salymdan soň Ybraýym Altynjanyň sözüni hakykata
öwürmäge howlugýan deýin, atyny çapdyryp geldi...
***
Togrul beg daňdan Ybraýym bilen nirädir bir ýere ugramak
üçin ata atlandy. Şol mahal emir Mübärek Muhammet Togrul
begiň gulagyna çawuş çakdy.
Togrul beg geň galyp seretdi, görse, hakykatdan hem Altyn
jan haremiň daş işiginde çugutdyryp otyrdy.
Beg bir desse gül deýin bolup oturan hatynyna seredip, oňa
nebsi agyrdy, ony göterip içeri saldy, düşekde ýatyrdy.
– Men seniň beýdip, daşişikde garaşyp kösenjegiňi bilmän
dirin – diýip, ol gelniniň ýüzünden sypady. – Men gelýänçäm
düşekden galman ýat! Şazada rahatlyk gerek. – Beg Altynjanyň
garnyny sypap, içki pikirini daşyna çykardy: – Ogul bolar!
– Menem şazada garaşýaryn, ýöne anygyny bir Alla bilýär.
– Ogul bolar, hökman ogul bolar. Men bu sözi çak edip däl,
magat bilip aýdýaryn. Ene rehminde gyzjagaz düýrlenip ýatýar,
oglanjyklar bolsa, Allatagalanyň eradasy bilen dik durýarlar.
Gör, içiňdäki çagajyk uzyn bolup dur. Bu – ogul. Biz oglankak
Dawut bilen kimiň gyzy, kimiň ogly boljakdygyny derrew kesgit
lärdik. Haýsy hatynyň garny garpyz deýin tegelek-togalak bolsa,
onda onuň gyz, eger garny wirek gawuny deýin insizden uzyn
bolsa, onda onuň ogul dogurjakdygy diýip hasaplardyk. Çakla
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Altynjan hatyn I - 23
- Parts
- Altynjan hatyn I - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3649Total number of unique words is 203828.0 of words are in the 2000 most common words40.1 of words are in the 5000 most common words48.3 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3682Total number of unique words is 206530.8 of words are in the 2000 most common words44.5 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3774Total number of unique words is 211930.3 of words are in the 2000 most common words43.2 of words are in the 5000 most common words49.5 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3686Total number of unique words is 211732.2 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3743Total number of unique words is 210230.7 of words are in the 2000 most common words44.2 of words are in the 5000 most common words50.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3768Total number of unique words is 203733.2 of words are in the 2000 most common words47.2 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3741Total number of unique words is 197031.7 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3711Total number of unique words is 211130.2 of words are in the 2000 most common words43.3 of words are in the 5000 most common words49.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3789Total number of unique words is 206732.8 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3775Total number of unique words is 195130.2 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.0 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3765Total number of unique words is 187531.9 of words are in the 2000 most common words45.1 of words are in the 5000 most common words52.4 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3727Total number of unique words is 207631.8 of words are in the 2000 most common words45.0 of words are in the 5000 most common words52.3 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3732Total number of unique words is 201031.6 of words are in the 2000 most common words44.5 of words are in the 5000 most common words52.0 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3816Total number of unique words is 205130.9 of words are in the 2000 most common words44.6 of words are in the 5000 most common words52.2 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3787Total number of unique words is 196832.2 of words are in the 2000 most common words46.0 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3763Total number of unique words is 191432.2 of words are in the 2000 most common words44.4 of words are in the 5000 most common words52.3 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3728Total number of unique words is 200130.9 of words are in the 2000 most common words44.8 of words are in the 5000 most common words52.6 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3709Total number of unique words is 207030.6 of words are in the 2000 most common words44.1 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3579Total number of unique words is 207728.3 of words are in the 2000 most common words40.8 of words are in the 5000 most common words48.0 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3697Total number of unique words is 219630.3 of words are in the 2000 most common words43.5 of words are in the 5000 most common words51.3 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3615Total number of unique words is 196131.4 of words are in the 2000 most common words44.9 of words are in the 5000 most common words51.7 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3737Total number of unique words is 210832.0 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words52.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3754Total number of unique words is 203029.9 of words are in the 2000 most common words43.6 of words are in the 5000 most common words51.8 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3687Total number of unique words is 198432.1 of words are in the 2000 most common words45.5 of words are in the 5000 most common words53.9 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3686Total number of unique words is 206929.7 of words are in the 2000 most common words42.0 of words are in the 5000 most common words49.0 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3417Total number of unique words is 199127.9 of words are in the 2000 most common words41.5 of words are in the 5000 most common words49.3 of words are in the 8000 most common words
- Altynjan hatyn I - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 102Total number of unique words is 8236.4 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words