Ahu gözli gyz - 1

Аху гөзли гыз
(киноссенарий)
1.
Хол ашакда Кӛйтендагың үмүр-думанлы геришлери, ховалалы
учут гаялары, дерелери ӛзүне бендиван эдйәр. Җүлге-җүлге, җылгаҗылга, зав-зав даглар! Дагларың дерелерине чӛкен яшыл булут ялы
арчалар, керкавлар, чынарлар хеллевлешйәр. Овадан токайлы
җүлгелериң ичи билен айланып, ӛврүлип күмүш чешме акып ятыр.
Җүлгелердәки гарры чынарлар яшыл түвелей болуп гӛрүнйәр.
Овадан дагларың фонунда фильмиң титр язгылары языляр.
Асманда ики саны делтапланчы тарыхдан озалкы җандарлара
меңзәп гайышып учуп йӛр.
Гаралып ятан даг геришлеринден гечен ериңде юрдуң иң бир
улы гурлушык мейданы башлаяр. Аңырсы-бәрси ѐк мейданда
тутумлы гурлушык гидйәр. Машынлар, тракторлар, экскаваторлар,
шинди юртда гӛрүлмедик дүрли техникалар ибиртде-зибирт. Бу
ерде гелҗекде калий дӛкүнини ӛндүрҗек заводлар топлумы
гуруляр. Заводың ерлешҗек бинасы, ишчилер үчин гурулян
җайларың энчемесиниң бойы етипдир…
Овадан даг җүлгеси билен үсти ачык иномарка зырмылып
баряр. Ызкы салонда отуран гӛрмегей гызлар овадан даг
геришлерини, дерелери сынлап, гӛзеллиге бендиван болуп
гелйәрлер. Гызларың бири журналист, газетден – Кейик Аннаева,
икинҗиси художник Мелике Гарлыкова. Мелике:
- Эй-хо, би дагларың хер герши бир реңкде-ле!
- Себәби бу даглар йӛне-мӛне даг дәл, хер бири дүрли-дүрли
магданларың кәни, хер бири байлыгың горханасы! Гӛроглы бег:
Даглар миреввет кәнидир,
Эренлериң мыхманыдыр.
диймейәрми – Огулкейик сӛзүне дынгы берди. Сүрүҗи йигит:
- Гызлар, мен сизи Кӛйтениң учмах җүлгелерине, бехишт
ерлерине айланайын! Бу даглар бизиң даглар! Бу дерелер бизиң
дерелер! Бу дагларда алтын, күмүш, мис ялы магданлардан башлап,
Менделеевиң
таблицасына
гирдирен,
гирдирмедик
әхли
байлыклары бар! Бу даглар бизиң даглар! – дийип, буйсанҗаң
гепледи.
Огулкейиге сүрүҗиниң җүмлеси ярады. Ол:
1
- Бу даглар бизиң даглар! Бу даглар даглар шахыдыр, гӛренлең
гӛвүн кӛхүдир, күлли түркмениң рухудыр, сизе гурбан җаным
даглар! – дийип, шыгыр айтды.
- Гӛзеллер, мен сизи даглара айлаяйын. Сиз Хыдыра
душдуңыз! Мениң адым Хыдыр!
- Саг болуң, мен шу ерли…
- Онда овадан җораңызы айлайын…
- Җорамы ӛзүм айларын!
- Пайтагтдан гелйән гызлар Айдан гелен ялы хамана!
Хыдырхан, сен говусы баранкаң билен бол!... – дийип, Хыдыр кине
эден боляр.
---Томсуң башы! Амыдеря гызыл дәли болуп долуп-дашып акып
ятыр. Җейхун дәли деря гызыл ләбик болуп, агдарылып,
дүңдерилип, товланып, бүкдүрилип калбыңы хейҗана саляр. Кә
ердәки айлаглар эйменчлиги билен башыңы айлаяр. Кенарлар
элхенч сес эдип опурыляр. Җейхуның шаггылдысы-гүввүлдиси
гулагыңы камата гетирйәр.
Кенарың голайында тутларың ашагында гүнортан чайына
чыкан кәрендечилер деря середйәрлер. Бириниң элинде дүрбем
бар!
Тайлак, Бегхан, Салых, Деря мурт дагы эйменч деряны
гулачлап йүзүп барярлар. Тайлак ӛңде, Деря мурт икинҗи, Салых
үчүнҗи, Бегхан болса ханха таяк атым ызда.
Дүрбүли:
- Тайлак эййәм о кенара етип баряр…
Яшулы адам:
-Акмаклар, Тайлак билен җедел эдйәрлер-ә! Тайлагы ода
яксаң, күлүнден атылып Мелгун чыкяр!
Говачалыгың гырасындакы ѐлдан башлыгың машыны гелйәр.
Тайлак бу махал аңыр кенара чыкыпдыр, сувуны саркдырып
ѐлдашларына сын эдйәр. Деря мурт билен Салых кенара
баранында:
- Берекелла, эркек кадарыңыз бар! Мен гитдим, сиз болса
кӛпрүден айланып барыбериң – дийип, гижжеләп ене сува уруп
ызына гайдяр.
Ханха алысда Атамырат-Керкичи демир ѐл кӛпрүси гӛрүнйәр.
Онуң үстүнден ала түссесини зогдурып отлы гечип баряр.
Амыдеряның ичи билен гара түссесини буругсадып, барҗалар,
2
гәмилер ики яна йүк дашаяр. Оларың матрослыры дерядан йүзүп
гечип барянлары буйсанч билен сынлаяр.
Кәрендечилериң чайлап отуран ерине башлыгың машыны
гелипдир. Ызына йүзүп гелен Тайлак, Деря, Салых, Бегхан дагы
гейим-геҗимини гейип дурлар. Башлык ики-яна йӛрәп кәйинйәр.
- Сизе гарк болуп Аралдан чыкҗак акмак диерлер!
Сачыңыздан ак гирсе-де аң гирмәндир! Бейле тӛвекгеллигиң нәмә
гереги бар?!
Тайлак есер йылгыряр:
- Әл-айт башлык, гарк болубермелими?... Җейхуның
кенарында яшап, ондан йүзүп гечип билмедикден эркек бормай!
Деря мурт:
- Башлык, Җейхуның гызыл дәли җошян чаглары атабабаларымыз хем йүзүп гечер экен.
Башлык:
- Тайлак икиңизе нәме этсеңиз-де боляр, сиз бир ӛз аҗалына
ӛлмеҗек пеләкетлер!
Тайлак ене есер йылгыряр:
- Башлык, дәли Җейхун деря түркмениң рухы! Мен
аялларының янында йүзлерини саллашып йӛрен ѐлдашларымың
гурсагына Амыдеряның башбермез, гӛчгүнли рухуны салҗак
болдум!
Кәрендечилер гүлүшйәр.
---Дагларың этегинден башлап гиден гӛзетиме ченли мейдан
дүрли техникаларың сесинден гүңләп дур. Гурлушыгың герими,
депгини, ритми, аклыңы хайран эдйәр. Башы каскалы ишлешип
йӛрен адамларың, мәхнет техникаларың арасы билен Огулкейик
билен Мелике тӛвереги сынлап баряр.
- Ханха, магдан алынҗак шахталардан гум дашаян әпет БЕЛАз-лар кервен болуп баряр.
Овадан кашаң вагон җай. Заводлар топлумының метбугат
боюнча векили гызлар билен танышяр. Огулкейик:
- Перман Аллалыевич, мен Огулкейик Аннаева, языҗы,
«Несил» газетинден. Җорам Мелике Гарлыкова, художник, яңыҗа
чеперчилик академиясыны гутарды. икимизиңем аңрымыз
Кӛйтендаглы. Мен зәхмет ругсадымда шу ерде болуп, сизиң гуруп
йӛрен заводыңыз барада чаклаңҗа роман язмакчы.
3
- Биринҗи гезек шейле яш языҗыны гӛрйән – дийип, векил
гызы сынлады.
- Мелике болса сурат чекмекчи. Биз сизе алада болмарыс,
Магданлыда доган-гарындашымыз кән.
- Гаты говы-да гызлар. Ийип ичип отурың – дийип, векил
гызлара гүррүң берип башлаяр. Столуң башында отуран гызларың
ӛңүнде дүрли сувлар, шербетлер. Огулкейик векилиң айдян
затларыны язып етишйәр. Мелике болса депдере меңзеш ватман
кагыздан блокнотына сурат чекип гүйменйәр. Векил гүррүң берйәр.
Мелике векили сынлап:
- Перман Аллалыевич, сизиң бу заводыңыз хер йыл миллион
тонна калий дӛкүнини, Түркменабадың суперфосват заводы хер
йыл ярым миллион тонна азоды, Марының азот заводы хер йыл
ярым миллион тонна азоды, Теҗениң заводы хер йыл бир миллион
тонна карбамид ӛндүрсе, мунча дӛкүп Түркменистана чакдан аша
кӛп дәлми? – дийип йылгыряр.
Векил йылгырыша йылгырыш билен җогап берйәр.
- Нәме дийип диңе Түркменистана? Түркменистаның
ӛндүрйән әхли ӛнүмлери дүнйәниң әхли ыклымларындакы
юртларда арзылы, гечгел харытлар. Икинҗиден гелеҗек оба
хоҗалыгыныңкы, малдарчылыгыңкы. Сиз сын эдиң, сенагат
харытлары йыл-йылдан арзанлап баряндыр, себәби олары заводларфабриклер ӛндүрйәр. Эмма учмахы мивелери, гӛк, бакҗа
ӛнүмлерини, эти, ягы, сүйди завод-фабрик ӛндүрип билмейәр.
Түркменистаның экин ерлери, ӛрүлери чәксиздир. Хәзир ики
миллион гектар ер экилән болса, якын гелеҗекде он-онбәш
миллион гектар ер экилер, хәзир юрдумызда йигрими-отуз миллион
мал бакылян болса якын гелеҗекде, йүз, ики йүз миллион мал
бакылар! Гӛрйәңизми, ӛңденгӛрүҗи Президентимиз шу гүн рӛвшен
гелеҗегимизиң гамыны иййәр!
Векил гүррүң берйәр, Огулкейик язяр…
Дашарда техникалар гүвләп ишлейәр.
Ёкарда делтапланлар учуп йӛрлер.
- Йӛрүң, инди мен сизе заводымызың гурлушыгыны
гӛркезейин…
Мелике альбомындан бир кагызы гопарып:
- Менден сизе ядыгәрлик – дийип овадан йылгыряр.
Векил ӛз суратыны сынлап хайранлар галяр. Сурат экранда
гӛркезилйәр, дийсең кәмил сурат. Векил:
4
- Аперин, сизиң зехиниңизе! – дийип башыны яйкаяр. Мелике:
- Перман Аллалыевич, мен иш сапарымың довамында сизиң
заводыңызда
зәхмет
чекйән
зәхмет
захрыманлырының
бирнәчесиниң суратыны чекмекчи. Кәбирини яглы реңк билен.
- Җигимҗан, бизде нәме кән, зәхмет гахрыманы кән!
---Гурплы Шатут обасының сыргын кӛчеси. Мирап Гапур,
Салых Сапалы, Бегхан, Тайлак, Деря мурт дагы сетеран гоңшы
отыр.
Мирап Гапурың чагасы кӛп, иң улы оглы Сырач Гапур
айдымчы. Мирабың чагаларының әхлиси саз чаляр, кӛпүси айдым
айдяр. Ӛйде эҗесиниң-какасының ѐкдугындан пейдаланан кӛрпе
чагалар хокга гурярлар. Дашарда җайың диварына дегрилип гойлан
кӛне креслоның үстүне чиширилен узын-узын шарлары
янашдырып гоян чагаҗык оларың үстүнден ӛртүнҗесини япяр.
Кӛрпеҗе Гапурлар ӛйдәки мис галайы легенлери, керсенлери,
бедрелери, гап-гачлары дүңдерип гоюп, үстүне арпа сепип,
ятакдакы йигрими-отуз товугы ийме ковярлар. Ийме ӛврендекли
товуклар дүңдерилги легенлериң үстүндәки иймлери чоканда гапгачлардан дүрли-дүрли оваз чыкяр. Анха, кӛрпе гапурлар саз
гуралларыны алып, товукларың ийм чокандакы сесине, ритмине
гошуп саз чалярлар. Гапурлар ӛз тапан хокгасына гүлүшйәрлер.
Олар билен янашык ховлуда далбарың астындакы тапчаның
үстүнде юкаҗык ӛртүнҗе япынып ятан Махым гапурларың
уклатмаҗагыны билип, дик отуряр. Ол гапдалдакы букҗадан
дүрли-дүрли дерманлардан чыкарып, әхлисини бир янавуч эдип,
термосың чайы билен ичип гойберйәр. Гапурлара нәгиле назар
айлап, ики гулагының йӛрите дыкысыны дыкып, яңадан ятяр.
Гапурлар саз чаляр. Махым Салых Сапалының аялы.
Тайлак тилки гоңшусы Бегханың «Беларусь» кысымлы
тракторыны беҗеришйәр. Тайлак дегишген, бәлчик, оюнчы,
хокгачы адам. Ол Махымың укусына зепер бермек үчин болсаболмаса кәте чекиҗи билен сандалы уряр.
Кашаң җайдан безенип-бесленип Шасолтан чыкяр. Бегхан:
- Хов кейваны, безенип-бесленип нирәк уградың?
- Гуллы байың Хытайда окап йӛрен оглы гелипдир, мен бир
гӛзайдыңлап гелейин.
- Бизе нахар шоры ким берсин?
5
Шасолтан күртдүрди, ики голуны быкынына урды, ол
тутлушыга тайярды. Тайлак ювашҗа:
- Бегхан, маңа аркайынланыба хелейиңе гыгырма. Хәзир мен
гидерин, ховлыда хелейиң билен ене еке гелҗак сенсиң – дийип
гижжеледи, дашынданам – Шасолтан, аркайын гидибер!
Шасолтан:
- Мен тозаным ятманка гелерин. Сиз гараягыңызы ювянчаңыз
мен палавам эдип етишерин – дийип, Шасолтан гитди. Тайлак
ичякгынч:
- Бегим, биринҗи гезек дәл ахыры. Сизиңкиде ишләрис,
бизиңкиде нахарланарыс, соң ене сизиңкә гелип ишләрис – дийип
йылгырды.
Мирап Гапурың ховлусы ала шовхун. Мирап билен аялы
ишден ядап гелип, ховла гирйәр, товуклар ийм чокяр, кӛрпе
гапурлар саз чаляр. Мирабың аялы Гүлсүн:
- Мен саңа бәш чага боля дийдим. «Гахрыман болянчаң
гидибер» диен болуп. Гӛр-ха, чагамы буларың! Булар бир әҗитмәҗитлер ахыры – дийип ол ерде ятан чыбыгы алып чагаларына
гыгырды. – Товуклары чүңкүнден айырҗак боляңызмы, беззатлар!
Дергазап эҗесини гӛрен кӛрпе гапурлар гураллы-гуралыны
алып Махымларың
ховлусына тарап бердилер пайырдыны.
Пилини диварың янында ятырып гоян Мирап кӛне креслосының
үстүне чӛкди. Ӛртүнҗәниң астындакы узын шарлар еке-екеден
ярылып башлады, мүҗеси кичи Мирап лоңкулдап дүрли-дүрли
овазлар чыкарып уграды. Ол гарагол чагаларына белет болансоң
лах-лах гүлүп:
- Хахай кӛпей огуллары! Бар ядавлыгым эл билен сырылып
айырлан ялы болайды!...
---Гурлушык мейданларына айланып, әхли тутумлары гӛркезен,
гүррүң берен векил олары ерасты шахтаның янына алып баряр.
Векил:
- Ынха, ериң астындакы магданлар шу шахта аркалы ериң
үстүне чыкарылар. Шулар ялы шахтаныңам бирнәчеси бар.
Гызлар әпет дӛрт бурч газылып, кенарлары бетонланан
шахталары сынлаяр. Шахтада ики лифт ишлейәр. Биринде
ишгәрлер ашак ѐкарык гатнаса, бейлекисинден газылян гумлар
ериң үстүне чыкарыляр. Ёкарданам семент, ювлан чагыл ашак
дашаляр.
6
Векил гызлара гүррүң берип дуршуна олара лифте мүнмеги
теклип эдйәр. Гызлар, векил лифте мүнйәр. Лифт ашаклыгына
гидип отыр, лифтиң таблосында онуң гидйән чуңлугыны гӛркезиҗи
энҗам бар. Йүз, ики йүз, үч йүз, дӛрт йүз метр чуңлуга аралашан
лифтдәки Меликәниң илки маңлайы чыгҗарды. Лифт ериң
җүммүшине гитдигиче оны дер басды. Мелике санаҗындан
кинниванҗа чүйшели пепси кола чыкарып ичди, ѐлдашларына
узатды. Векил гара дер болан Меликәни гӛрүп лифти саклады:
- Җигим, сизе нәм боляр?
- Сакламаң, сакламаң, мен ӛрән чыдамлыдырын хем
эрҗелдирин! Ягдайым говы…
Векил:
- Утанмаң, кәбир адам гаты ѐкарык чыкса-бейикликден,
кәбириниң чуң чуңлукдан башы айланяр, хәзир биз сени ѐкарык
чыкарыс…
- Хайыш эдйән Перман Аллалыевич, мениң ягдайым говы…
Олар еди йүз метирлиге бардылар. Ол ерде иш гызгалаңлы
гидйәрди: чукур газян агрегат ериң астына ѐл салып баряр.
Газылып, йылманан шахтаны болса бирнәче киши апаловкалап,
ѐкардан гелйән сементи гуйяр, ики лифт гиҗе-гүндиз ашак ѐкарык
гатнаяр.
Векил ишгәрлер билен еке-екеден танышдыряр. Ахыры ол:
- Ынха, бизиң шахта газыҗы бригадамызың бригадири, зәхмет
гахрыманы, буйсанҗымыз Җейхун Сапалыев. Ядаманы-ялтанманы
билмейән, ише эзбер, үшүкли йигит. Ынха сизе очерк язмага
мынасып гахрыман. Җигим Мелике кимдир бириниң суратыны
яглы реңк билен чексеңиз, хӛкман Җейхуның суратыны чекиң!
Җейхун, сенем таныш бол, Кейик Аннаева, журналист «Несил»
газетинден. Мелике Гарлыкова – художник!
Җейхун эдеп билен саламлашяр. Гызлар Җейхуны, Җейхун
гызлары сынлаяр.
Җейхун овадан йылгырып:
- Ене йүз метрден тебигатың миллиард йыл бәри букуп йӛрен
хазыналар горханасына, магдан кәнине барярыс!
Кейик овадан йылгырып:
- Тебигатың гудратына хайран галмалы. Ол әхли байлыгыны
ериң еди гат астында букяр, адамыңам акыл-пайхасыны еди гат
бейниниң чуңлугында букяр…
7
---Гүн дик депә чыкыпды. Гүнорта чайына гелен Салых Сапалы
иномаркасыны ховлыдакы әпет тут агаҗының кӛлегесинде гоюп,
тапчаның янына гелйәр. Яшы кыркдан ӛтенем болса ак палчыкдан
ясалан ялы ак мапрач овадан, мәхрем аялыны бендиван сынлаяр.
Махым уклап ятыр.
- Махым! Махым!
Гулагыны дыкып ятан Махымың пиңине-де дәл. Салых гаты,
хас гаты гыгырып гӛрди, йӛне Махымдан сес ѐк. Салых хас гаты
гыгырды, бирденем алҗырап «Махымҗан!» дийип ӛзүни аялының
үстүне оклады. Укуда ятан Махым горкусына сычрап галды.
Гарашылмадык вакадан горкан Салыхам гӛзлерини хӛвлендирип,
ахыры:
- Җанымда җан галмады ӛленсиң ӛйдүп – дийди.
Овадан Махым нәз-керешме билен:
- Аялым овадан, аялым нәзенин дийип гүндизиң гүни товсуп
дурмак бормы бисырат! – дийди.
Салых бир затлар диййәр, гулагы дыкылгы Махым эшденок.
Салых гӛйә гәвүш гайтарып дуран ялы. Махым гүлйәр:
- Вай, горкыңа лал болайдыңмы?
Салых гүрлейәр, Махым эшиденок. Махым кәсәни-кәсә уруп,
элеврейәр:
- Вай, мен кер болайыпдырын! Артып бир кемим керликдидә!
Салых:
- Лал болан болсаң болмаямы?
Махым гӛзлерини петредип кӛп дуряр, бирденем җакҗак гүлүп
башлаяр:
- Вай, мен гапурлардан без болуп гулагымы дыкыпдым-а –
дийип, гулагындан дыкылары айыряр…
---Мелике тебигатың сүннәләп, тимарыны етирип ярадан
гӛзелиди. Онда даг гӛзеллерине мувапык ӛзүне бендиван эдиҗи бир
оваданлык бар. Меликәниң шар гара гӛзлеринде хесерлиҗе хесрет
думанлап дур. Йүзи саба ялы акды, тебигат онуң аклыгыны
айратын ныгтамак үчин додаҗыгының үстүне гушуң гӛзҗагазы ялы
мең гоюпды…
Мелике әпет чынар агаҗының ашагында дашың үстүнде
отуран җахылың суратыны чекип гутарып баряр. Аралыкдан болса
чешме акып ятыр.
8
Җейхун базардан уллакан себеди долдурып, алма, эрик,
армыт, шетдалы, апелсин, мандарин алып гелйәр. Мелике җахылың
суратыны тамамлап, саг бол айдып дуран вагты Җейхун гелди. Ол
Меликә салам берди.
- Салам, гечиң отурың, мен сизиң гызылдан гымматлы
вагтыңызы алмаҗак борун. Себедем яныңызда гояйың.
- Шӛхрат үчин, художник гыз үчин вагты гысганып болмаз –
дийип Җейхун йылгырды. Гызың гӛркезен ерине гечип отырды.
Себеди янында гойды.
- Маңа сизиң суратыңызы уллакан эдип, яглы реңкде чекмеги
буйрдылар. Чакы сизиң абрайыңыз гаты улы болмалы.
- Уллакан холст алаймасаңыз, мен би гӛврәм билен
суратыңыза-да, сунгатыңыза-да, тарыха-да сыгман!
Оларың икиси-де гүлүшди.
- Мен илки сизиң эскизиңизи эдейин! Бакылыга йылгырып
гирмекчими я алымларың сурата дүшүши ялы агыр пикирлере гарк
болуп?…
- Художник гыза нәхили кешбим яраса, баш үстүне!
Мелике художнигиң гӛзи билен йигиди сынлады, Җейхун
болса бәш-он минутда ислендик адамың суратыны чекйән бу
овадан гыза хайран галып бакярды.
Мелике йигдиң эйлесине гечип, бейлесине гечип сынлады,
соңам гӛни алнына гечип йигдиң назарыны тутҗак болды.
Суратдан баш чыкарянлар белетдир, сурат чекмекде иң кын зат:
адамың гӛзлерини, гӛреҗини чекмек! Мелике йигидиң гӛзлерине
дикан гарады, йигит гызың гӛзлерине! Шол пурсат гызың-да,
йигдиң-де, эндам-җаны җүмшүлдәп гитди. Меликәниң ак яңаклары
ал ӛвүсип, гызарып башлады. Мелике утанып, зордан назарыны
айырды. Олар илкинҗи бакышда дӛрейән ышка саташдылар. Гыз
йигдиң гӛзлерине серетмеҗек болды, догрусы серетмәге горкды.
Җейхун гызың гӛзлерине дикан бакды. Икиси хем бирек-бирегиң
йылдырымлап дуран гӛзлерине середип доңуп галды. Шол пурсат
бир ерден экиз овлаклы гечи себетдәки мивелериң ысына гелди.
Шейтан гечи даяв йигиде горка серетди, хейкел ялы доңуп галан
йигитден чекинибрәк, себеде агыз урды. Йигидиңем, гызыңам
пиңине дәл. Ол себедиң алма-армыдындан сымышлап башлады.
Ики овлагам гелип, себедиң дашына гечди.
Перман Аллалыевич ѐл билен гелйәр.
9
Җейхун билен Мелике бир-бириниң назарына гарк болуп
отыр…
Гечи овлаклары билен себеди бошадыберипдир…
Перман Аллалыевич яшлары гӛрйәр, вака сын эдип чалаҗа
йылгыряр. Гечи чекрейәр. Җейхун билен Мелике болса хамана
гайры дүнйәде ялы, хич зады дуянок, гӛренок.
Перман Аллалыевич ягдая дүшүнип, ызлайын басып гидйәр…
Җейхун билен Мелике бирек-биреге середип отыр. Ышк атлы
пынхан Гудрат олара гайры бир дүнйәде ӛз гудратыны гӛркезйәр…
---Салых кәренде ериндәки говачысының ичинде гыдырданып
йӛр. Тайлак, Бегхан, Деря мурт үчүси онуң янына баряр, хал-ахвал
сорашяр. Камера олара голайлаяр. Тайлак:
- Йигитлер, бай болуп мая топламалы замана гелди. Гор
эдинмели, гор! Ёгсам эртеки гүн чагаларың диймесе-де,
агтыкларың «ата, ил баянда сен баябам билмәнсиң, ханы бизе гойян
мирасың!» диер.
Деря мурт:
- Хак айдяң, түйс баяҗагың заманы. Гӛр-ха, хорматлы
Президентимиз әхли техниканы алып берип дурка, тохумы, дӛкүни
үстүңе гетирдип берип дурка, баяп билмесең налаҗэдейин
болдугың!
Салых:
- Худайым ал гулум диен гүни баярыс, эншалла.
- Худайың ал гулум диймеги үчинем ӛзүң ылгамалы! Сынла,
сен говачаңы менден ики гүн гич экдиң, бәш гүн соң екеләп
болдуң, еди гүн соң отап чыкдың, шербет сувуны үч гүн соң
бердиң. Нетиҗеси нәме? Нетиҗеси говачаң он гүн гич ачылар, хер
гектарың мениңкиден бир тонна азхасыл берер.
- Оны гүйзде гӛрүберерис.
- Гӛрнүп дуран зады гӛрмейәмиң сен.
- Тайлак, Салыхың экини сеңкиден говы болмаса эрбет дәл! –
дийип, Бегхан сынлаяр.
- О нәхили Салыхың экини меңкиче болсун? Биз – ерден
йӛрәнимиз говачаның ичинден чыкмасак нәме? Салых болса
екелемеде, отагда адам тутды… Диңе мал дәл, экинем эесиниң
гӛзүнден сув ичйәндир. – Тайлак бейлекилере гӛркезмән, Деря гӛз
гыпып бир болдумлы дүйп говачаның гүлүни санамага дурды…
10
- Бир дүйпде отуз бәш гүл бар, гектардан кырк сентнер! Салых
хан, анха, хелейиңи ятырып баксаң, алҗак хасылың!
---Тайлак тилкиң тапчанында Тайлак, Салых, Бегхан, Деря мурт
гарбанып отыр. Сачакда яглы дограма, дүрли ишдәачарлар,
шербетлер. Деря мурт:
- Нахарам гара дериңи дӛкүп, ишләп ийәйсең!
Дограмадан сымышлап отуран Бегхан:
- Дӛрдүнҗи гезек табагы гетирмесинлер, ѐгсам мен аша
дүшйән! Пәх-пәх Айнурың эли сүйҗов! – дийип шапбылдаяр.
Тайлак:
- Хайсы машгалада сүйҗиҗе яшалян болса, шол ӛйде
яшайышам, ислендик тагамам датлыҗадыр! – диййәр.
- Ёк, үлпедим, кәбир адамың эли сүйҗи боляр.
- Нәме дийип эли сүйҗи боляр? Себәби Айнур сӛйгүсини,
ыхласыны, мәхир-мухапбетини оҗагына-машгаласына сиңдирйәр.
Ӛе байлык гетирип ятаның билен багтлы машгала болуп болмаяр.
Машгалаңы, аялыңы, чагаларыңы мыдама тербиеләп, Худайың хер
берен гүнүни дегшип-гүлүшип яшаманы ӛвретмели! А биз нәдйәс?
- Хә, биз нәдйәс? – дийип, Бегхан Тайлага тиңкесини дикйәр.
Тайлак йылгырып:
- А сиз узын гүн ишләп агшамам телевизорың башына чӛкүп,
чай-нахары ийип-иймән харлап галяңыз.
Деря мурт:
- Ӛйде эркек эркек еринде, аял аял еринде, чага чага еринде
болмалы! – дийип муртуны сыпалаяр. Тайлак чынлакай гӛрнүше
гечйәр, ол чынлакай гӛрнүше гечдиги кимдир бирине хиле-пирим
гурҗак дийдиги. Ол шиндем дограма сымышлап отуран Бегханы
сынлап:
- Бегхан, ӛйде ыгтыярлы хоҗайын сенми я Шасолтан?
- Ӛйде ыгтыярлы хоҗайын Бегхандыр, Тайлак!
- Ӛйде ыгтыярлы хоҗайын сен болсаң, Салыхдан гӛрелде алда, аялың нәме дийсе хозанаклабер. Шасолтаның диенини бир эт,
диймедигини ики эт! Ёгса-да, ынха Деря мурт ялы йүзүңден
мыдама гар ягдырып, кәте-де аялыңы какыш-кукуш эт!
Бегхан мӛлерип:
- Хей, Худайың шейле эйҗеҗик, нашыҗа ярадан задынам
уруп бормы?! Биз Деря мурт ялы орта асырда яшап йӛренлерден
дәл!
11
- Оңа дерек аялың орта асырда яшап йӛр.
Дишини сынчгап отуран Салых:
- Гоюң-айт, учмахдан чыканҗа машгаланам уруп бормы? –
диййәр.
- Ким сизе шагал уран ялы гыгырдып-багырдып хелейңизи
уруң диййә! Аял халкының гӛзүниң одуны алмагың йүзде бир
усулы бар!... Хах-хах-ха! О йыл… бир гӛрсем Айнур мениң билен
сенсирешип депәме чыкҗак болуп баряр. Шол пурсатам Мирап
Гапур гелйәмезми багтыма! Мирап Гапура-да сиз белет, дегшен
болуп гыкылыклап, хайкылыклаберйәр! Менем поссунлыны уруп
ялаңаҗы горкузмагы мүвесса билип, сен-мен ѐк ур-а Мирап
Гапуры! Мирап нәме үчин урланыны хем билмән галды, йӛне оңа
дерек, Айнур горкусына алты айлап сакавлады йӛрди! Хах-хах-ха!
Деря мурт Тайлагың хенегине дүшүнип, габак астындан
Бегханы сынлаяр.
Тайлак Деря мурта назары билен пирим эдйәнини дуйдуряр.
Тайлак:
- Ынха, Махымбике, алланәме машгала, йӛне мыдама
җӛгүсирәп, кеселсирәп йӛр-дә.
Салых ӛр-гӛкден гелди:
- Хов-хов, сен Махымың хассадыгына мүңкүрмиң?
- Оны хасса эден сен, Салых! Махымы кәрендә әкидеңок,
ӛйде-де әхли иши, онуң этмели ишлеринем ӛзүң эдип йӛрсүң!
Салых ваҗып кешбе гирип:
- Махым пахырда мүң кесел бар, шонуң үчден бири
профессорлар, академиклер беҗермели кеселлер, үчден бири
экстрасенслер, гудратлы адамлар беҗермели кеселлер, галан үчден
бирини энтек лукманчылык ылымам биленок – дийип лахлах
гүлйәр. – Ханха, Ыссамбылда эли гүйчли биотоклы лукман алым
бармыш дийип эшидипдир.
- Салых, сен бай адам, оглуңам вешең-вешең пулы иберип
ятыр. Ӛйде элини совук сува урман бӛврүни диңләп ятан Махымда
кеселләймекден башга чәре ѐк.
- Гой, гой, Тайлак!
- Сен эртир Ыссамбыла билет алмага гидйәң дәлми? – Салых
баш атяр. – Сен билет ѐк экен дийип етип гел, бир айдан соң
Махымда екеҗе дерт галса, багымы кесип зыяпат берйән сизе!
Җедел этсеңем гел бәри!
- Уруң җедели! – Отуранлар шовхун эдйәр. Салых мӛлерйәр.
12
- Шу гүн июның бири… Июның отузына ченли Махымда
кесел галса, ханха гапыдакы ӛвеч сизиңки! – Тайлак перт-перт
айдяр.
Салых хайран галяр, Тайлага белет гоңшулар хешелле какяр.
---Бегхан «Беларус» тракторыны варладып, гелшине ачык
дервезеден гирип, ховла салып, моторыны ӛчүрйәр. Шасолтан:
- Гыйв, нирелерде отлап сувлап йӛрсүң?
Үмүш-тамышдан гүнортана ченли күлте уруп, ядап гелен
Бегханың гахары гелйәр:
- Ыссамбыла сейил-сейран эдип гелдим! Мекге-мединә хаҗ
эдип гелдим! Акмак, шу трактор билен нирә гидилйәндир?!
- Шасолтан ики элини быкынына урды, ол тутлушыга тайяр
дийдигиди:
- Эртирден бәри ызыңдан еди чапар гелди! Мүлкүңе сув
нобаты етипдир! Ханха сув нобатыңам алдырдың!
- Сен гидәгеде мүлки сува якаңда сырчаң сынҗак болуп
дурмы?
Шасолтан ӛр гӛкден гелйәр.
- Менми?
- Иллең хелейи мүлкүниң сувунам тутуп йӛр, отагынам отап
йӛр…
- Мүлк герек болса экерсиңем, тикерсиңем, хасылыңы
чекерсиңем!
Бегханың гахар горханасына от дүшди, Шасолтанам гаты
гиденини билип, дессине найынҗар хеңе гечип, эркек ӛлдүрен
түкеззиванына тутды:
- Мен шунча малы ташлап мүлке гитмелими? Бу маллара ким
серетмели? Бу маллар сениң мүлкүңден аз гирдеҗи салямы?
Бегхан:
- Сениң әриңи тутуш оба сылаяр! Сениң әриңден мен-мен
диен эркеклер горкяр! Сен болса хекеме чыкан хекге ялы болуп
әриңе җабынып дурсуң-ла, харам!... Дессине тракторы ювуп,
гелиналыҗа гитҗек «лимузин» ялы ловурдат!
Шасолтаның багтына шол пурсат Мирап геләйди. Муңа
Тайлак чәксиз бегенди. Бегхан Тайлагың айдышы ялы Мирабы
уруп, аялыны горкузмагы мүвесса билди. Бу затлардан бихабар
Мирап:
13
- Бегхан, саловмалейким! Әл, эртирден бәри тапдырмадың-ов!
Ниҗе оглан угратдым, ӛзүм гелип гитдим. Сениң сув нобатың етди,
сенем ѐк! Онсоң сувы ӛз мүлкүме совайдым…
Бегхан буз үстүнден тозан арап уграды:
- Бегхан ӛлүпдир дийип эшитдиңми? Я Бегханы башга
планетадан геленлер алып гидипдир дийип эшитдиңми? Мениң сув
нобатымы алып, сен энең гызымы, харамзада!
Мирап гарашылмадык сӛзе шок болды:
- Хов-хов, Бегхан! Дәлигӛҗеле ийдиңми? Сен маңа харамзада
дийип дурсуң-ла! Мен харамзадамыдырын?
- Вей, сен харамзададыгыңам билеңокмы! Ит оглы! – Бегхан
гелшине Мираба эл салды, Мирап аңк-таңк болуп гӛтинҗекледи,
урушдан гачмага сынанды, муңа кейпи гӛтерилен Бегхан аялының
гӛзүниң одыны алмак максады билен, Мирабың чем гелен ерине
сугшурып башлады.
Камера уршы гӛркезмән, ховлының ичинде бызбыдыклаян
Шасолтаны гӛркезйәр. Мирап урланында Шасолтан хешелле
какып, «ур ерчекмиши, бизиң сувумызы алар ялы киммиш ол?
Ичине-де чӛв!» дийип гыгырса, Мирап Бегханы уранында «Дат,
етевериң, харам ӛлмүш, әрими ӛлдүрендир!» дийип гыгыряр.
Гӛвреси готдаҗа-да болса, Мирап Гапур зор экен, ол Бегханы
ашагына алып, урмасыны бес этди, эмма аялының янында масгара
болан Бегхан ашакда ятан еринден урярды. Мирап я дуйды, я
гӛзүниң гыйтагы билен башлыгың гелйәнини гӛрүп, дессине
Бегханы үстүне чыкарып «Хай, етевериң, Бегхан мени ӛлдүрендиров!» дийип гыкылыклап башлады. Шасолтан болса «Ур яшы
кесилени, енч яшы кесилени!» дийип оларың дашында айланып
хешелле какяр. Башлык гыгырды:
- Бегхан! Бегхан диййән мен саңа!
Башлыгы гӛрен Бегхан Мирабың үстүнден зордан айрылды,
себәби Мирап онуң эйини етирипди. Есер Мирап болса Бегханы
уруп, башлыгың янында урлан, «эҗир чекен» киши болды. Башлык
оларың икисине-де, йӛне Бегхана кӛпрәк кәеди.
Эртеси «Бегханың Мирабы уршы ялы» диен геп оба яйрады
---Гурсагында улы зехини луммурдап дуран Меликәни хакыкы
ышк хүйлендирип, аклы-хушундан, эрк-ыгтыярындан айрып,
начарладып ташлады. Мелике столуң башында отурып, хәлки
болан ваканы ятлаяр.
14
Мелике инди энче гүндир Җейхуның суратыны чекҗек боляр,
эмма боланок. Эрҗел гыз ӛзүне зор салып чекҗек боляр. Ханха,
онуң алнында җадылы йылгырыша ӛврүлип Җейхун отыр. Мелике
эркине буйруп, галамы кагызың үстүне элтйәр, эмма гамыш ялы
инче бармаҗыклары титрейәр. Бу ахвалаты дуян Җейхун:
- Меликә, гүнә сенде дәл, менде! Гӛрмейәмиң, мен галпылдап,
сазанаклап халыс отурып билемок – дийип, овадан йылгыряр.
- А сен саңңылдаман отур… - Мелике-де овадан йылгыряр…
Мелике бу ваканы ятлап, гӛзлерини балкылдадып найынҗар
кешбе гирйәр. Овадан гӛз овасына сыгман яшлар онуң ал
яңагындан сырыкяр.
Узын гүн заводлар топлумында айланып ядап гелен
Огулкейик доңңара даш болуп отуран Меликәни сынлап:
- Мелике, саңа нәм боля? Вай, ким сениң гӛвнүңе дегди?
- Мен сурат чекип билемок…
Огулкейик аңк боляр, соңра столуң үстүнде чашып ятан
суратлары сынлаяр. Ол суратларың хеммесем Җейхуның сураты.
- Ынха, алланәме чекипсиң-ә…
- Ёк, ол Җейхун дәл! Җейхун дүйбүнден башга оглан…
Огулкейик алланичикси халда:
- Вай, ылхамың геленокмы?
- Ёк, мен оны гӛрсем сазанаклап, сүңңүми саклап билемок.
Огулкейик санаҗындан сурат чыкарып сынлаяр. Суратда
Җейхун эҗеси билен какасының арасында йылгырып отыр.
- Ал, суратына серет-де чекәй. Мен Җейхун барада очерк
язҗак болуп, онуң суратынам алыпдым. Җейхун хакыкатдан-да
дӛврүмизиң гахрыманы! Дийсең ишҗанлы, акыллы, дийсең
талантлы! – дийип, габак астындан Меликәни сынлады. Мелике
хүйленен ялыды. Җорасының дүшен халыны гӛрүп, ол
алланичикси:
- Вай, сен оңа ашык болан болайма?... – Мелике дымяр – Вай,
сениң аклың ниреде? Хоҗамгулы ялы йигит ызыңда Межнун болуп
йӛркә… сен киме ашык болҗак боляң?
Мелике ал яңагыны яшлара юван аху гӛзлерини Огулкейиге
ӛвүрип:
- Сен нәме ышка дүшүп гӛрмедиңми? Сорагың дагы нәтнңет?
Огулкейик Меликәни гуҗаклап:
15
- Җораҗан, аклыңа айлан! Сен бир еке гыз… етим гыз…
Хоҗамгулы болса атлы спортсмен. Хер агасы бир дерәниң шири.
Ашгабатда абрайлы машгала гошулҗак болуп дуран халыңа…
Аңырдан мӛвч уруп гелен агы Меликә башартмады. Ол
хүнүбирян аглап башлады. Огулкейик онуң хакыкы ышка
саташаныны билди…
---Обаның медениет ӛйүниң улы залы мәрекеден долы. Сахнада
гойлан столларың башында бирнәче адам отыр. Оларың ӛңлеринде
гүл десселери, минерал сувлар. Этрап хәкими мүнберден нутук
сӛзлейәр. Ол сӛзүни җемлейәр, мәхелле ӛр туруп эл чарпяр.
- Берекелла, Шатутлы кәрендечилер! Мундан бейләгем
этрапда, велаятда биринҗилик сизе хемра болсун! Хорматлы
адамлар, инди мен айратын ѐкары үстүнлик газанан кәрендечилери
зәхмет еңиши билен гутлап, олара гыммат баха совгат
говшурмакчы!
Адамлар гүррүлдили эл чарпярлар.