Üz Uramım

(bäyän)
Yañgırdan soñ uram çistarıp, saflanıp kalgan. Yükälärdän kilgän tatlı hava bitkä kagıla, çäçlärdän tarıy. Min, irken sulış alıp, rähätlektän küzlä­remne yomam.


Min bu uramnan şulay küzläremne yomgan kileş tä ütä alır idem. Miña monda här yükä, här yort, här çat tanış.

Küzläremne yomgan kileş? Ä kayçandır min şuşı uramda ada­şıp kala yazgan idem tügelme?

Min tanış yortlarga karıym. Yaktı küzläre — täräzäläre belän alar da miña töbälgän sıman. Änä Sabirlar täräzäse. Sabir, Sabir!.. Neçkä küñelle, eçkersez dustım minem. Sine yugaltuıma gomerem buyı­na ükenermen, ahrısı, min.

Sabirneñ yözen, kıyafäten küz aldıma kiterergä tırışam, häm kinät kolagımda äniyemneñ tavışı yañgırap kitkändäy bula:

- Kara inde, ätise, malayıñnı! Tagın köpä-köndez avız-borının cimerep kertkännär bit monıñ! Närsä soñ inde bu?! Närsä karıy bu keşelär?! Militsiyäse närsä karıy?!

Äni salkın suga mançılgan çüpräk belän minem bitemne sörtä. Ul şulay sukrangan sayın, minem yılıysım kilä. Yuk, änineñ tirgävennän tügel, ğarlegemnän yılıysım kilä minem. Änigä dä, ätigä dä, señelem Aygölgä dä kürsätmiçä, eçtän genä sulkıldıym.

Äti däşmi. Miña kırın gına karap kuya da baş çaykıy. İh, bel­mi şul ul, belmi minem ber ğayepsez ikänemne!

- Küçenep kilgängä ike atna,- di äni beraz tınıçlanıp,— inde niçänçe tapkır şul uk häl... Närsägä dip bäyläneşäseñ şul uram ıştırları belän?!

Äye, ul çakta bez bu uramga yaña küçenep kilgän idek. Äni bütän eşkä urnaştı da, fatir alıştırdık. Bez küçkän yort ike uram ça­tına urnaşkan, bez yäşägän fatir - öçençe katta. Elekke iyälängän cirdän kitü beraz yamansu bulsa da, yaña urın miña başta uk oşadı. Täräzägä ürelep torgan yükälär dä, bizäkle kärnizle yortlar da — ba­rısı da matur ide. Läkin bez kilep urnaşkannıñ ikençe könendä ük älege maturlıknıñ ber çite kitelergä tiyeş bulgan ikän.

Min änineñ yomışın yalt ütim.

- Tahir, palasnı kagıp ker.

- Tahir, ipi kibetenä barıp kayt, ulım!

Yaña yortka küçkäç, mondıy süzlärne kötep kenä tora başladım. Uramga çıkkan sayın, ber yañalık tabıp kaytasıñ, tanışasıñ. Ähä, bezneñ karşıda gazlı su satalar ikän. Ä uñ yakta - gazeta-curnallar. İn yakın kinoteatr kayda ikän?

İpi kibetenä barganda barısın karap, küzätep bardım. Ber kü­mäç arış ipiyennän kalgan akçaga zur klinder satıp aldım. Anısı - señelemä. Ul bik yarata anı. Ä min señelemne yaratam.

Kaytkanda da üzem äle genä ütep kitkän cirdän açışlar yasap kayttım. Karale, karşıdagı agaç yortnıñ işegaldında kügärçennär oçırta torgan sarayçık bar ikän bit! İyäse kem ikän anıñ? Oçkanna­rın ber küräse bulır äle şul kügärçennärneñ. Şuşı telägemne genä kötkändäy, sarayçık aldında ber malay päyda buldı. Min tuktalıp hikmät kötep torgan arada, kügärçennären oçırtıp ta cibärde malay. Ak kügärçennär arasında ber kük kügärçen dä bar. Ber kütärelep, ber askarak töşep, uynap-uynap oça kügärçennär! Äy, häzer ber sızgırıp ta cibärsäñ!

Şulay onıtılıp, soklanıp torgan çakta, kemder tersägemä kite­rep törtte:

- Äy, malay aktıgı, sin kaysı uramnıkı?

Borılıp karasam, karşımda täbänäk buylı, cirän çäçle ber ma­lay basıp tora. Yözendä zur sipkellär bürtep-bürtep çıkkan. Ällä başı beraz algarak çıgıp torganga inde, kıyafäte gel ätäçnekenä oh­şagan.

Yuk, mögayın, ul çakta min anıñ yözenä-kıyafätenä iğtibar itmägänmender. Min anı häzer genä şulay küz aldıma kiteräm. Ä ul çak­ta min anıñ barı tik buyına gına küz töşerdem. Ä malaylarda, üze­gez beläsez, buy mäsäläse bik citdi mäsälä. Üzemnän täbänäk malay­lardan da şürläp tora almıym iç inde min! Şuña kürä cirän çäçleneñ bolay törtenüenä ber dä isem kitmäde.

- Min karşıdagı yorttan. Ä närsägä?

Cirän çäçle min kürsätkän yakka karadı.

- Ul yort uram çatında. Ä sin kaysı uramnıkı dip sorıym min sinnän!

Monısına gacäplänep ük kuydım.

- Barıber tügelmeni?

- Tügel, yä, kaysı uramnıkı ikäneñne äytäseñme, yukmı? Yugıysä...

- Yugıysä? - dip kabatlap soradım min.

- Yugıysä, min häzer sinnän bolamık yasıym!

Cirän çäçle kinät kükrägemä törtep cibärde. Şulçak arttan da, aldan da dömbäsli başlauların toydım. Berüze genä bulmagan ikän bit bu cirän çäçle!

Kulımdagı kümäç töşep kitte. Aygölgä dip algan klinder asfalt buylap tägäräde. Kinät bulgan şuşı häldän aynıp, başımnı kütär­gändä, yanımda berkem dä yuk ide inde.

Kötelmägän räncetüdän, rähimsezlektän yılarga citeşep, yak-yagıma karandım. Läkin üzemne räncetüçelärne kürmädem. Alarnıñ mi­ne tik torganda tukmauları, soñınnan küzgä kürenmi yukka çıguları da añlaşılmas ber hıyanät, zur hıyanät ide. Tik min bu hıyanätneñ ni öçen häm kem tarafınnan eşlängänen genä añlamadım.

Havadagı kügärçennärgä karıysı kilmi ide inde...

2

Berençe sentyabrgä dä yırak kalmadı. Sigezençe klassnı min yaña mäktäptä ukıy başlayaçakmın. Bulaçak klasstaşlarımnıñ äle bersen dä belmim. Tik şul mäktäptän ike keşe belän tanışırga ölgerdem. Alarnıñ berse - Sabir, ikençese...

İpi kibetennän kaytışlıy tukmalgannan soñ, tagın ber kıyna­lırga turı kilde miña. Monısında cirän çäçle malay yuk ide. Lä­kin barısı da şul uk bäylänçek süzlärdän başlandı.

- Ä, sin tege yaña malaymıni äle?! Foatik sine dömbäslädeme? İä, kaysı uramnıkı bulasıñ? Yarbaşınıkımı, ällä Ozın Uramnı­kımı?

Üzemne sırıp algan malaylarga karap, şuña töşendem: alar yäşägän uram isemen äytmäsäm, elägäçäk tä elägäçäk miña. Läkin alarnıñ kaysı uramnıkı ikänen kayan belim di min? Barı tik şu­nı gına toyam: bolar tege cirän çäçlegä karşı malaylar bulırga tiyeş.

- Min çattagı yorttan,- dip kırt kistem, aptıragaç.- Ul yort ike uramga da karıy...

- Ah, äle sin şulaymı?

Belmim, mine ozak tukmarlar ideme, kinät yänäşämdä genä ber tavış yañgıradı:

- Oyat tügelme siña, Rinat?! Bergä - ber çıgarga kurıkkaç, ber keşegä öyelep taşlanasız! Köçle bulsañ, bergä - ber çık sin!..

Mine tukmauçılar kinät tınıp kaldı. Alarnı kurkıp tuktadı­lar disäm, yuk ikän, gacäplänüdän tuktagannar ikän. Miña berençe bulıp bäylängän Rinat digäne gacäplänüennän ber mälgä bötenläy süzsez kalıp tordı.

Karşıbızda börçek-börçek bizäkle ak külmäk kigän ber kız ba­sıp tora ide. Üze, bezne kızgangan kıyafättä, yılmaep tora bit äle!

Rinat digänen änä şul mıskıllı yılmayu isenä kiterde bugay. Ata kaz kebek ısıldap, kıznıñ karşısına atladı:

- Sin närsä, sarımsak kabartması! Kemnän köläseñ sin?! Ma­laylar bulsañ, bergä - ber çıgıp, tetmäñne tetär idem, kız bulgaç, bu eşne änä Çebeşkä genä tapşıram!

Çebeş digäne aralarında iñ bäläkäy buylı ber malay ikän. Küp bulsa bişençegä küçkänder. Üz kuşamatın işetügä, kinät iyelep, kul­ların asfalt tuzanında aunattı da, kıznıñ ap-ak külmägenä barıp yabıştı. Börçekle-börçekle ak külmäktä kap-kara barmak ezläre kaldı.

Kız, minem kötüemçä, kıçkırıp yılarga tiyeş ide. Şundıy matur külmägeñne pıçratsınnar äle! Tik ul yılarga da, kaçarga da uylamadı. Hätta urınınnan da kuzgalmadı.

- Yarar,- dide ul, tagın da mıskıllırak yılmaya töşep.- Kül­mägemne barıgız bergäläp yuarsızmı, ällä?..

- Sineñ külmäkneme?

- Täpängä salıpmı?

- Äbiyeñ yua!..

Kız bu mäshäräle süzlärneñ, köleşülärneñ tuktalganın sabır gına tıñlap tordı. Annan soñ, Rinat digänenä baş kaktı:

- Şamannı beläseñme?

- Nitkän Şamannı tagın?

- Belmiseñ, alaysa? - dide kız, här süzgä mäğnäle basım yasap. Bu serle mäğnälelek Rinatnı sagayırga mäcbür itte. Tik ul monı sizdermäskä tırıştı:

- Andıylarnı gına küp kürgän,— digän buldı.

— Yarar,- dide kız tagın da kinayaleräk itep.- Belmäsäñ - be­lerseñ, kürmäsäñ - kürerseñ...

Sagayışıp kalgan malaylar, üzlärençä hihıldaşıp, kıznıñ bu süzlärennän kölgän buldılar. Tik alarnıñ bu kölüendä elekke zähär­lek, elekke batırlık yuk ide inde. Berazdan bötenläy ük tınışıp kaldılar.

Kız minem yanga kilde. Anıñ küzläreneñ zäñgär töstä buluın häm ber dä mıskıllı yılmaymauların min şunda gına kürep aldım.

- Ä minem sine kürgänem bar,- dide kız.- Sin bit bezneñ kür­şe yortta yäşiseñ, şulaymı? Minem isemem Albina. Sineñ?

- Tahir,- didem min, başımnı aska iyep. Min anıñ monnan tiz­räk kitüen, şul zäñgär küzläre belän miña karamavın, karaşlarıbıznıñ oçraşmavın telädem. Oyat, bik oyat ide miña bu kız aldında.

- Alar siña bütän timäslär. Ägär tisälär... - dide kız häm, ma­laylar yagına kinayale karaş taşlap, kitep tä bardı.

Min, äle genä üzemne kıynagan malaylar arasında berüzem ka­luımnı da onıtıp, şuşı kız artınnan karap kaldım. Üzem kara­dım, ä üzem anıñ, külmäk itäklären cilferdätep atlagan şuşı zäñ­gär küzle kıznıñ, kire borıluınnan kurıktım. Ägär ul borılıp ka­rasa, cir tişegenä kerep kitärmen sıman ide.

Malaylardan sine ber kız yaklap kalsın äle!.. Bu oyatka kaysı malay tüzär dä, kaysı malay çıdap torır ikän?!

Şul könnän soñ min bötenläy üzgärdem. «Närsä,- didem min üz-üzemä,- kızlardan yaklatırlık şundıy köçsez ber malaymıni inde sin? Bolay itep yäşägänçe, bötenläy yäşämäveñ artık!»

İrtän torıp fizzaryadka yasıym da, ber stakan söt eçep, yögerer­gä çıgam. Kön sayın şulay: yañgırda da, cildä dä. Yalvara-yalvara, äni­dän akça sorap aldım, gerlär satıp alıp kayttım. Boks biyäläyläre­nä dä akça soragan idem, birmäde äni.

- Bolay da sugışudan tuktamıysıñ, tagın närsä uylap çıgar­dıñ? - di. Üze gerlär belän şögıllänüemne ise kitep karap tora. Minem ücätlekne üzençä añlap:

- Kılanma şulkadär, kütärmä şulay avırnı! Yörägeñä kan sa­va bit inde! - di.

Yuk, äni, yuk! Minem yöräkkä barı oyattan gına kan savarga möm­kin! Min, äni, üzemne berkayçan da kızlardan yaklatmaska süz birdem! İh, köçsez malay bulıp yäşärgä yarıymıni bu dönyada?!

Şulay dip üçekli, şulay dip därtländerä idem min üzemne, häm, şunısı gacäp, här kön sayın tänemä köç östälgänen toya idem...

3

Albina belän tanışu änä şulay üzgärtkän ide mine. Ä Sabir belän anıñ kügärçennären kararga kergäç tanıştım.

Sabir ber dä bütän malaylarga ohşamagan ide.

Kügärçennäreneñ uynap oçkanın karap tora idem, kürep aldı da kul izäde. Närsä karap torasın, monda men, yänäse. Min tiz genä anıñ sarayçıgına kütäreldem.

-Oçalar,- dide ul, miña karap, häm bu anıñ isänläşüe dä, ta­nışuı da ide bulsa kiräk.

Min anıñ üzenä iğtibar ittem, yöze, ni öçender, agarıbrak to­ra. Näzek beläkläre keçkenä sabıylarnıkına ohşagan. Şuña kürä barmakları da artık ozın bulıp kürenä.

- Sin alarnı här könne şulay oçırasıñmı?

- Kügärçennärneme? här könne.

- Ber dä tuymıysıñmı?

Ul, gacäplänep, miña karap kuydı:

- Närsädän? Kügärçennärdänme?

- Soñ?

Ul tagın miña säyer genä karap kuydı. Läkin däşmäde. Şunda gına min üzemneñ mäğnäsez sorau birüemne töşendem.

İkençe könne Sabir yanına bez señelem belän bergä kildek. Kü­gärçennärne bik tä kürsätäsem kilde Aygölgä. Anıñ niçek şatlanasın aldan uk belep torgan idem.

Sabir sarayçık işegen açıp cibärgäç, kügärçennär ber mälgä sagayışıp tordılar.

- Ä nigä oçmıylar? Ällä bezdän kurkalarmı? - dip sabırsız­landı Aygöl. Şunnan soñ Sabir, sarayçıknıñ çeltären kakkalap, sızgırıp cibärgän ide, kügärçennär därräü kütäreleşep, pırıldaşıp çıgıp oçtılar. Bezneñ näq baş oçıbızda böterelä, uynaklıy baş­ladılar.

Aygölneñ şatlanıp kul çäbäkläven, kölüen, sikergäläven kürsä­gez ide! Annan, kinät kenä tuktalıp kaldı da, borçılıp:

- Ä alar yırak oçıp kitmäslärme soñ? Kaytırlarmı kire? - dide. Aygölneñ bu süzlärennän soñ, Sabir yılmaep kuydı. Moñarçı anıñ yılmayganın kürgänem yuk ide äle minem. Döresräge, ber dä yıl­maya belmi torgan malay dip uylagan idem min anı. Yılmaysa, yözeneñ yabıklıgı da ul qadär belenmi ikän bit!

- Kügärçennärne elek hat taşuçı itep oçırgannar,- dide ul.- Niçek inde kire kaytmasınnar?!

Aygöl yañadan kulların çäbäkläde:

- Hat taşuçı kügärçen! Äydägez, bolay itäbez: min häzer yögerep kenä öygä kaytam, ä sez ikegez, miña hat yazıp, kügärçen cibäregez!

Sabir tagın yılmaep kuydı. Ä min, tüzalmıyça, kıçkırıp kölep ük cibärdem:

- Ay-yay, bik tiz genä sin! Sabirnıñ kügärçennäre sin yäşägän yortnı kayan belsen di?! Anıñ öçen başta tanışırga, iyäläşergä ki­räk!

- Monda aralar bolay da yakın bit,— dide Sabir, uyçanlanıp.- Ä kügärçennär hatnı yırak aralarga iltkän...

Şul könnän başlap, bez Sabirlarda yış bula idek. Anıñ üzen min uramda ber dä oçratmadım. Gel üz öyendä, kügärçennäre yanında gına utıra sıman toyıldı ul mina.

Berkönne Sabirlarga kersäm, tezlären koçaklap, sarayçık yanın­da küñelsez genä utıra.

- Nik oçırmıysıñ kügärçennäreñne?

Sabir däşmäde. Annan soñ, küñelsez genä:

- Köne naçar, käyefem yuk,- dide.

. -Närsä, berär häl buldımı ällä?

Sabirnın ğadätlärenä künegä başlagan idem inde. Şuña kürä soravımnı kabatlamadım.

- Äti tavışlana,— dide ul berazdan.- İserep kaytsa, gel şu­lay...

Min anı bik nık kızganıp kuydım. Närsä belän bulsa da şatlandırasım, yuatasım kilde.

- Äydä bezgä! Beläseñme, min siña... Min siña üzem töşergän fotoräsemnärne kürsätäm!

Sabir baş kına çaykadı:

- Yuk, utıram äle...

Anıñ yalgızı gına kalası kilä ide bugay. Şuña kürä kitärgä aşıktım.

- Tukta! - Sabir artımnan uk yögerep töşep citte.- Häzer, ber genä minut... Kitmä, kötep tor! Min häzer...

Öylärennän kire äylänep çıkkanda, anın kulında zur katırgı käğaz ide.

- Närsä bu?

- Aygölgä birerseñ...

Min, gacäplänep, käğazgä küz töşerdem. Anda kulların yugarı suzıp torgan Aygölneñ räseme yasalgan, ä östä kanat cilpep oçkan kügärçen räseme töşerelgän ide.

- Üzeñ yasadıñmı bu räsemne?! - dip kıçkırıp cibärdem min häm, soklanuımnı yäşerä almıyça, başımnı çaykadım. Minem mak­tavıma Sabir çın küñelennän şatlandı:

- Räsem yasarga yaratam min. Matur bit, äyeme?!

- Bik matur räsem!

- Yuk, räsem alay uk tügel... Aygölne äytäm min,— dide ul häm, aşıgıp, süzne ikençegä bordı: - Ä sin foto belän şögıllänäseñ, alaysa?

- Elek ide ul. Häzer min sport belän şögıllänäm.

- Nindi töre belän?

Bu soraudan min aptırap kaldım. Çınnan da, sportnıñ nindi töre belän şögıllänäm soñ äle min?

- Gimnastika, boks, sambo...— dip tezep kittem min häm üzemneñ bolay uk arttırıp cibärüemnän üzem ük oyalıp kuydım. Tik Sabir minem bu süzlärgä çın-çınnan ışandı. Anıñ küzläre oçkınlanıp kitte.

- İh, min dä şulay köçle bulsam!..

- Nik alay diseñ?

- Köçle keşene kem räncetsen?

- Närsä, räncetälärme ällä?

Sabir däşmäde.

- Kagılıp kına karasınnar! - didem min, üzem dä sizmästän. İnde bik maktanıp taşlagaç, monısın äytmi kalu mömkin tügel ide. Döresräge, maktanudan bigräk, Sabirnı çınlap ta yuatası kilüdän äytelgän süzlär ide bolar.

Sabir yasagan räsemne birgäç, Aygöl şatlıgınnan nişlärgä bel­mäde:

- Menä bit, kügärçen miña hat alıp kilgän! Sin bügen hat ta­şuçı kügärçen bulgansıñ, abıyım! — dide.

Karale, çınlap ta nindi matur, nindi güzäl ikän bit minem se­ñelem! Min moña iğtibar da itmi yörgänmen. Ä Sabir änä kay ara­da kürep algan?!

Älege räsemne Aygöl üz bülmäseneñ iñ türenä elep kuydı, häm yış kına, şul räsemgä karap, uylana torgan bulıp kitte.

4

İrtän irtük torıp yögerep kayttım da, ger kütärergä totıngan idem, äni ärlärgä kereşte:

- İnde mondıy bäyräm könendä dä bu qadär kılanmasañ, ni bu­la? Kiyemnäreñ barısı da tärtiptäme, şunı kara änä!..

Yuk inde, äni, yuk! Küpme genä ärläsäñ dä, äytkän süzem - suz! Min köçle häm bik köçle bulıp üsärgä tiyeş. Minem äle Sabirnı räncetü­lärdän dä yaklıysım bar. Annan soñ, señelem dä üsep kilä bit äle. Anıñ da köçle abıysı, yaklauçısı bulırga tiyeş min!

Gerlärne kuydım da salkın su belän yuınırga kereştem, här kön­ne şulay. Min moña häzer tämam künegep bettem. Ägär şulay eşlämäsäm, könem kön bulmas kebek toyıla. İnde häzer tabın artına utırsañ da bula. Aygöl kiyenep tä kuygan. Körän külmäge östennän kigän ap-ak alyapkıçı, tigez itep, pöhtä itep ütüklängän galstugı kileşep tora üzenä. Üsep kitkän sıman. Ul bıyıl altınçı klasska bara. Ber ük mäk­täptä ukıyaçakbız señelem belän.

- Kittekme?

- Kittek!

Äye, bez mäktäpkä kittek! Saumı, mäktäp! İsänme, koyaşlı sen­tyabr!

Citäkläşep yörgänebez yuk ide señelem belän. Bu yulı, üzebez dä sizmästän, citäkläşep atladık.

Öydän çıgıp, yırak ta kitmädek, böten şatlıgım koyılıp töşkän­däy buldı. Bezneñ näq karşıbızga gına älege dä bayagı cirän çäç Foat ber törkem malaylarnı iyärtep kilep çıktı. Tege vakıtta ipi kibete yanında «oçraşu»dan soñ kürgän yuk ide äle anı. Bälki, tanı­mas äle disäm, tanıgan ikän şul: mine kürügä, barmagı belän bezneñ yakka törtep:

- Änä, bezneñ şäkert mädräsägä bara! - dip hihıldadı. Başka­ları da ana kuşıldı. İh, señelem aldında bit!..

- Yä, tege könne ştannarıñnı ozak kipterdeñme soñ? Bezneñ uram tiräsendä bütän kürenmädeñ, dim!..

Tagın hihıldaşalar. Aygöl belän bergä çıgası kalmagan mäk­täpkä. Üzen genä cibäräse kalgan. Änä bit, mina gacäpsenep-gacäpsenep karap ala. Ä min, tegelärneñ ürtäven işetmämeşkä salışıp, se­ñelemne algarak aşıktıram.

- Ä monısı tagın nindi çäçbikä soñ äle? Galstugıñnı ütükläp taktıñmı, täti kız?! Ät-tä-tä!.. Karale, çäçe şäp ikän bu kättäneñ!..

Tagın köleşü, tagın hihıldaşu. Yuk, yarıy äle Aygöl belän bergä çıkkanmın. Yugıysä menä şulay kilep bäylänerlär ide dä yılatıp betererlär ide señelemne. Tuktale! Närsä karap baram soñ äle min? Nigä bolay telsez kaldım? Sineñ señeleñnän kölälär, ä sin, kurkak, ber süz däşmi barasıñ! Nik kiräk buldı alaysa sineñ ul irtän yöge­rüläreñ?! Ul ger kütärüläreñ nik kiräk buldı?!

Şunı uylap betermädem, Aygöl çäreldäp kıçkırıp cibärde. Cirän çäç anın tolımınnan eläkterep algan ikän.

- Sin! - didem min, kinät tuktap kalıp.- Al kullarıñnı! Yugıysä...

- Yä, şunnan, «yugıysä»...- dide Cirän çäç, Aygölne ıçkındı­rıp. Üze miña taba atladı.- Şunnan ni äyterseñ?

- Mäktäpkä bara almıy kalırsıñ!- didem min häm tänemdä böten kurkunıñ yukka çıguın toydım.

- Närsä dideñ, häçtrüş?!

Yuk, Cirän çäç miña kizänergä ölgerä almıy kaldı. İke tersä­gennän ike kulım belän eläkterdem dä böterep kenä cibärdem monı. Kayan kilgän miña andıy köç? Üzem dä añlamadım. Cirän çäç, böterelä-böterelä, ällä kaylarga barıp töşte. Barıp töşkäç tä ber-ike tapkır mätälçek atıp kuydı äle.

Min inde çınlap sugışırga äzerlängän idem. Tik başkalar ni­gäder tınıp kaldı. Ä Cirän çäç äkren genä torıp bastı da, iptäşlä­renä karamaska tırışıp, ös-başın kagarga kereşte. «Ähä! Ätäçlegeñ betteme?!» - dip şatlandım min eçtän genä. Tegeñä iyärep yörgän malaylarnıñ gacäpsenep tä, aptırap ta kalgan yözläre, süzsez-nisez kitep baruları alar aldında Cirän çäçneñ abruyı bik nık töşüe turında söyli ide.

- Yarar, kürerbez äle! - dip yanadı Cirän çäç, beraz kitkännän soñ kire borılıp, miña yodrıgın kürsätte.

- Kürerbez! - dip kıçkırdım min anıñ artınnan häm bu süzne, Cirän çäçkä äytüdän bigräk, Aygöl öçen äyttem. Bu minem, başta ce­bep kaluım öçen, señelem aldında gafu ütenüem ide.

- Ä sin kurıkma! - didem min aña, dulkınlanudan yışaygan su­lışımnı basarga tırışıp.- Kıyırsıtsalar, miña äyt, yäme?

Aygöl yılmaep baş kaktı. Anıñ yılmayuında äytep betergesez ber gorurlık bar ide...

5

Ber atna vakıt sizelmiçä dä ütep kitte. Klasstaşlar belän dä, ukıtuçılarıbız belän dä tanışıp bettek. Min tik ber genä närsägä bik kıyınsındım: Albina minem belän ber klasska turı kilgän ide.

Äye-äye, tege vakıtta mine malaylardan yaklap kalgan zäñgär küz­le Albina! Başta min anı bötenläy kürmämeşkä salıştım. Üze ki­lep isänläşkäç, baş kaktım da çitkä kitü yagın karadım. Anıñ ka­raşı belän oçraşu minem öçen iñ avır, iñ kurkınıç, iñ oyat ber när­sä ide. Äle yarıy, tege çakta bulgan hälne ul üze berkemgä dä söylämägän. Yugıysä, kölep, küz dä açırmaslar ide klassta.

Şatlanganım şul: Albina minnän dürt parta aldarak utıra. Kayçakta, borılıp karamayaçagına tämam ışangan vakıtımda, min anıñ yagına küz salam. Matur itep tarap kuyılgan çäçenä, yazgan çakta dereldäp-dereldäp kitkän iñnärenä küz töşeräm, häm, ni öçender, Albinanıñ şul haläten Sabirdan räsemgä töşertäsem kilä.

İkençe atnanı kötep aldım. Yal köne arasında ayırılıp torgan­gamı, yaña klasstaşlar inde tagıñ da yakın bulıp kitkän. Küptänge tanışlar kebek, köleşä-köleşä, şayarışa-şayarışa isänläşälär.

Ozın tänäfestä Albina minem belägemnän eläkterep aldı da, söyräp diyärlek, ber çitkä alıp kitte.

- Äyt äle, Tahir, ni öçen sin minnän gel kaçıp yöriseñ?

Min bu soraudan bötenläy kauşap kaldım. Kolak töpläremä ka­där kızarıp çıktı.

- Kaçmıym bit...

- Niçek inde?! Klassta çakta bötenläy söyläşmisen. Yanıña kil­säm, çitkä tayu yagın gına karıysıñ. Ällä sizmi dip beläseñme?

Döresen äytmiçä kalu mömkin tügel ide.

- Oyat miña,- didem min häm berençe tapkır Albinanıñ küz­lärenä kütärelep karadım.

- Närsädän oyat?

- Tege vakıtta... Malaylar aldında... Sin kızlar başın belän... Ä min...

Albinanıñ küzläre zur bulıp açılıp kitte:

- Ah, menä närsä!.. Soñ, monıñ ni oyatı bulsın?! Sin bit - ber­üzeñ, ä alar kübäü ide. Alar üzläre oyalırga tiyeş! Siña närsäse oyat bulsın di?!

- Barıber. Oyat...

- Yülär sin,- dide Albina häm, kullarımnan alıp, tup-turı ka­rap yılmaydı.- Ä min bötenläy bütän närsä uylap yörim tagı. Önäp be­termi ikän bu mine dip... Bütän minnän kaçıp yörmä, yäme? Väğdäme?

Min baş kaktım. Ä ul, yılmaep, kölde dä, yögerep kitep tä bardı.

Östemnän tau töşkändäy, ciñel sulap kuydım. Nindi akıllı kız ikänseñ bit, Albina! Kayan beldeñ, niçek añladıñ sineñ alda miña şulay avır ikänen?!

Şul añlaşudan soñ, min anıñ karaşı belän oçraşudan kurıkmıy başladım. Kiresençä nigäder gel şul zäñgär küzlärne küräse, şul yılmayulı karaş belän oçraşası kilä ide...

6

Ul könne mäktäptän koş totkanday atılıp çıktım. Üzemne ezärlekläp yörgän avırlıktan kotılu, Albina belän bulgan söyläşü küñelemne irkäläp, cilketep tora ide.

Uramga çıksam, mine Sabir kötep tora. Yözennän bötenläy tös kaçakan. Üze miña kütärelep tä karamıy.

- Närsä buldı, Sabir?

Sabir, karaşın kütärmiçä genä, yänäşädäge yort çitenä taba ımladı.

- Sine çakıralar...

- Mine? Kem çakıra?

Cavap ta kötep tormıyça, ul ımlagan yakka karadım. Anda Cirän çäç häm şaktıy ozın buylı ber malay basıp tora ide. Beraz çittäräk - Cirän çäçneñ iyärçen malayları. Min sizdem: berençe sentyabr könne irtän bulgan häl öçen «añlaşu» bulırga tiyeş ide bu.

Soñınnan şunı beldem min: Sabir minem turıda «Boksçı dustım bar» dip söylägän. Räncetmäsennär öçen, miña ışanıp söylägän inde ul anı, mesken.

- Şuşımı inde sineñ boksçıñ? - dide ozın buylı malay. Bu süzlärne ul Sabirdan bigräk, miña töbäp äytte.

- Şuşı... Sabirnıñ tavışı işeteler-işetelmäs kenä bulıp çıktı.

- Yarar, kararbız, - dide ozın buylı. - Yä, niçek, bergä – berme?

Çigenergä çara da, çama da yuk ide:

- Bergä – ber...

Şulay diyüemä, ozın buylı malay Cirän çäçkä portfelen ırgıttı da, karşıma kilep, ärle-birle yörenä, sikerenä başladı. Min dä portfelemne Sabirga suzdım. Yözemne saklarga tırışıp, yodrıklarımnı algarak çıgardım.

Şulçak eçemne nider bik katı yandırıp ütte. Sulışım kısılıp, cirgä bögelep töştem.

Minem häl aluımnı ozın buylı malay tüzemsezlek belän kötep tordı. Annan son, cirgä teş arasınnan çert itep tökerde dä:

- Menä şulay. Priyem nado znat! - dip kitep tä bardı. Miña bütän kagıluçı bulmadı. Dimäk, ozın buylı mine tukmar öçen tügel, ä üz danın yaklar öçen kilgän. Monısın soñınnan tagın da tögälräk beldem min. Mäktäptä Cirän çäçne dä «örep kenä oçırgan» malay barlıgın işetkän bu. Citmäsä, Sabir da minem hakta boksçı dip söylägäç, bötenläy kızgan häm köç sınaşunı maksat itep kuygan.

Ä ul çakta, cirdän kütärelä almıy yatkan vakıtta, bu turıda uy­larlık tügel ide minem hälem. Citmäsä, ğayeple keşe sıman ba­şın iyep, yanımda Sabir basıp tora.

- Bik avırttımı? - dide ul, nihayät. Min, oyatıma tüzalmıyça, yılap uk cibärdem.

- Yuk, sin alardan barıber köçleräk,- dip yuattı mine Sabir.— Alar bit şul priyem belüe belän genä aldıra... Boks tügärägenä yazı­lırga kiräk siña da. Änä, Şaman tügäräkkä malaylar cıya di bit...

Şaman? Albina tege vakıtta malaylarnı şuşı isem belän kurkıtkan ide tugelme? Kem ikän soñ ul? Yarar, ni genä bulmasın, Sabir döres äytä. Öyränergä kiräk boks alımnarın, yazılırga kiräk tügä­räkkä.

- Äydä, kügärçennäreñne oçırabızmı?! - didem min Sabirga häm kinät turayıp bastım. Ul miña gacäplänep karadı.

- Ä sin... Sin miña açulanmıysıñmıni?!

- Närsä öçen?

- Soñ... Min sine çakırdım bit... Alar yanına...

- Yuknı söylämä! - dip kırt kistem min, häm Sabirnıñ küzlä­rendä şatlık oçkını çagıluın kürdem.- Äydäle tizräk, kügärçennär yanına kittek!

7

Başta kerergä ikelänep tordım. İşekne äz genä açıp, sport za­lına cıyılgan malaylarnı küzättem. Miña tanış keşe yuk ikän. Ba­rısı bergä cıyılgannar da urtada kulların bolgıy-bolgıy söyläüçe­ne tıñlıylar. Anısı, älbättä, Şamil ide. Malaylarnıñ Şamilne Şaman dip yörtülären aldan uk beldem min. Läkin üzen kürgänem, oçratkanım yuk ide. Şulay bulsa da, kulların citez häräkätlände­rep, närsäder añlatıp toruınnan uk anıñ näq menä Şaman buluın añlap aldım. Tukta! Änä tegese, minem belän bergä - ber çıgıp, mine ber suguda cirgä iñdergän ozın buylı malay tügelme son? Näq şul. Hätta Şamannan da kalkurak bulıp tora.

İşek yarıgınnan şımçı kebek küzätep toruımnan üzem ük oyalam. Tik ni häl itäseñ, işekne açarga da şürläp toram menä. Min inde işettem: Şaman malaylarnı bik saylap kına ala ikän. Tügäräkkä yazılırga dip kilsäñ, kem ikäneñne, kayan ikäneñne sorap tormıy - berär minuttan torgan ike raund täqdim itä. Şunda sin üzeñne kür­sätep kalırga tiyeş. Kürsätä almasañ - yörmä butalıp...

Tügäräkkä yazılırga dip kilep, kire uylagan malaylar söyläde­lär: «Ber kızıgı da yuk, bütän barmıybız anda»,- didelär. Ä min alay itä almıym. Miña, hiçşiksez, boks alımnarın öyränergä kiräk. İh, kayan kilep çıktı soñ äle monda tege ozın buylı malay?! Häzer kersäm, kıçkırıp köläçäk tä: «Min bu malaynı ber priyem belän be­terep taşladım!» - dip maktanaçak. Şunnan soñ nişli inde tügäräk citäkçese? Nişläsen, «Sin, enekäş, beraz üsep, söyäkläreñne nıgıtıp kil äle, yäme?» - dip, borıp kına cibäräçäk. Kitä inde annan soñ mäktäptä süz: «Tahirnı sınap ta tormagan Şaman, kıyafätenä genä ber karap algan da, işekne açıp, ozatıp uk kalgan!» - dip köläçäk­lär. Andıy kölkegä kalgançı, kire borıluıñ meñ artık...

Şulçak yanımda gına ayak tavışları işetelde. Borılıp kara­sam - Albina.

- Närsä,— dide ul pışıldap kına,- sin dä tügäräkkä yazılır­ga dip kildeñme? Yörmä sin anda, Tahir?!

Karale sin monı, nindi kızganulı yöz çıgargan. Mine ber mesken, köçsez häm kurkak dip uylıy inde bu. Açuım kilde Albinaga.

- Keşe eşenä katışmavıgıznı ütenäm! – didem dä, işekne kayırıp açıp, eçkä üttem. Barısı da minem yakka borılıp karadı. Tege ozın buylı malaynıñ yözendä kölü tügel gacäplänü genä kürdem min. Tügäräk citäkçeseneñ karşına kilep bastım da:

- Mine dä tügäräkkä alıgız äle? – didem. Şamil minnän ällä ni ozın tügel ikän. Yöze yabıgrak bulsa da, gäüdäse taza. Çäçlären boksçılarnıkı tösle kıska itep aldırgan. Küzläre sınap, sözep karıy.

Bälki ul miña alay uk ozak karap tormagandır. Tik miña bu sınaulı karaş artık ozakka, bik ozakka suzılgan kebek buldı.

Tügäräktän vaz kiçkän malaylar arttırgannar ikän. Şamil miña ike raund täqdim itmäde. Kesäsennän käğaz häm kaläm alıp, isem-famimliyämne, kaysı klassta ukuımnı, moñarçı sportnıñ nindi töre belän şögıllänüemne, äti-äniyemneñ kem bulıp eşläven soraştı.

-Yarıy, - dide ul şunnan soñ, - tügäräkkä yörüçelärneñ berärse belän köç sınaşıp kararga telämiseñme soñ?

Mondıy çakta kem inde «yuk» dip torsın?! Min, baş kagıp, rizalaşırga aşıktım. Ah, tege ozın buylı şunı gına kötep torgan ikän. Şamil:

- Yä, kaysıgız? – dip äytügä ük:

- Röhsät it, Şaman! – dip, alga atılıp çıktı. Tagın priyem kürsätäçäk bu miña. Tämam kölkegä kaldıraçak.

Kulıma boks biyäläyläre kiterep tottırdılar. Kulıma niçek kigergännären, bauların niçek bäylägännären sizmi dä kaldım. Ozın buylı malay karşımda ärle-birle yörenä ide inde.

- İke minutlık ber raund! – dide Şamil. – Boks!

İke minut ällä ni küp tügel. Niçek tä bulsa ayakta torırga, yıgılmaska kiräk. Eçne yahşı saklarga. Eçkä kiterep birsä, betteñ digän süz. Üzeñä yakınlaştırmaska kiräk ozın buylını. Ul üze dä, nigäder, yakınlaşırga aşıkmıy. Sikerenep yörgän bula. Uñaylı vakıt kötep, ber suguda yıgarga uylıydır inde. Kizängänen çamalap kalırga kiräk.

- Damir! Aktivrak bul! – dip kıçkırdı Şamil. Häm min ozın buylı malaynıñ Damir isemle buluın beldem. Dimäk, Damir...

- İkegez dä käcä bätiläre kebek kılanasız! – dip rizasızlık belderde Şamil. – Boks, boks!

Damir berençe udarların yasadı. Ällä ni avırttırmıy. Ul alga taşlangan sayın, Şamil kıçkırıp tora:

-Tagın! Tagın! Alga!

Ä nigä ul Damirnı gına şulay därtländerä? Nigä miña ber genä huplau süze dä äytmi? Häyer, äytergä dä tiyeş tügelder. Damirnı tügel, mine sınıy bit ul.

- İşetteñme, Damir?! Uñnan dim, uñnan dim min siña!

Yañagımda, iyäk töpläremdä çat-çat kilgän tavışlar işetäm. Avırttırmıy. Tüzärlek. Ardırdı. Nigä şulay bik ozak ikän bu ike minut digännäre? Miña inde säğatlär ütkän kebek toyıla başladı. Bar köçemne cıyıp, karşı toram. Üzem dä sugarga üreläm, läkin tide­rep kenä bulmıy. Küz allarım karañgılana.

Ozın buylı malay miña bötenläy kürenmi.

- Stop!

Nihayät, sulışımnı tutırıp alıp, utırgıçka kilep töşäm. Ni­gä bu qadär sınap alalar ikän bu tügäräkkä? Monda bit keşe öyräner­gä dip kilä...

- İä, käyefeñ niçek? - Şamil yanıma kilep utırdı.- Tagın ber­az köç sınaşırga isäbeñ barmı?

Ber hälem dä yuk ide. Tik, üzem dä sizmästän: «Äye»,- dip, baş kaktım.

- Yarar, anısı ikençe vakıt,- dide Şamil.- Beryulı küpkä­räk kitär...

Kiç ide inde. Kaytkanda artımnan Damir kuıp citte.

- Berençe sınau niçek uzdı? - dide ul, min bötenläy kötmägän dustanä tavış belän.- Bik avırga turı kilmädeme?

- Yarıysı buldı...- dip suzdım min, ni äytergä dä belmiçä. Şaktıy gına söyläşmiçä atladık.

- Beläseñ kilsä, sin miña tege vakıtta uk oşadıñ,- dide Da­mir berazdan häm, nindider olı ser açkanday, pışıldabrak söyläşü­gä küçte.- Şuña da bügen siña katı sugarga tırışmadım. Ä Şaman kıynap sınarga yarata. Kürdeñ bit, niçek österep torganın. İkençe vakıt cebep kalma, bar köçeñä karşı tor...

Annan soñ ul saubullaştı da:

- Bu söyläşüne berkemgä dä äytmä,- dide.

Ä min, närsä uylarga da belmiçä, baskan urınımda torıp kal­dım. Çınnan da, ni bula soñ inde bu? Dimäk, Şamil bik nık sınap alırga yarata. Anıñ şul ğadäten belgän Damir minem belän yüri sak kılangan. Dimäk, mine yaklar öçen, ul yüri iñ berençe bulıp atılıp çıkkan. Bolarnıñ barısı da bik gacäp bulıp toyıldı mina.

İkençe tapkır kilgäç, Şamil mine gacäplänep karşı aldı.

- Sin kildeñmeni?! - dide ul häm başın çaykap kuydı.- Ä min sine kilmäs dip uylagan idem...

Annan soñ, beraz uylanıp tordı da:

- Yarar, üzsüzle malay ikänseñ. Miña oşadıñ, yörerseñ tügäräk­kä,- dide.

Niçek şatlanganımnı kursägez ide! Menä bit Şamilneñ iñ zur sınavı närsä bulgan ikän?! Ägär dä min tege yulı tukmaludan son da kilgänmen ikän, dimäk, kurıkmaganmın. Şunı sınarga telägän Şa­mil.

Miña dönyada Şamildän dä yahşırak, annan da akıllırak, an­nan da märhämätleräk keşe yuk bulıp toyıldı. Min anı şul tukmap sınauları öçen, «tügäräkkä yörerseñ» digän süzläre öçen beryulı yarattım.

- Bezneñ tügäräkkä yörüçelärneñ urtak kagıydäse bar,- dide Şamil, häm älege kagıydälärne äytkännän soñ, kabatlap, süz birergä kuştı.

- Tämäke tartmaska, nindi genä häldä kalganda da ber-bereñne satmaska! - dip kabatladım min anıñ artınnan.

Şul könnän başlap, minem tormışım gel bütän yakka üzgärep kitte. Cirän çäçle Foatlar, maktançık Rinatlar minem öçen häzer çüp kenä bulıp kaldı. Alar üzläre ük häzer minem alda yalagaylanıp yöri başladılar. Tügäräkkä nik bersen alsınnar şularnıñ! Şulay dip uylap gorurlandım min ul çakta. Läkin älege malaylarnıñ: «Sin kaysı uramnıkı?» - dip bäylänüläre, uram danın yaklap sugı­şıp yörüläre eşsezlektän eş tabu, käpräyü genä bulgan ikän ul. Alardan da köçle bulam dip, Şaman oyıştırgan boks tügärägenä yazılıp, hätär ber tozakka kerep barganımnı sizmi dä kalganmın min. Minem öçen yaña, avır sınaular alda bulgan ikän äle...

8

Äye, üz uramımnan bütän çatka borılganımnı sizmi dä kalgan­mın. Monı min häzer genä şulay itep küz aldıma kiteräm. Ä ul çak­ta üzemne bähetlelärdän dä bähetleräk, köçlelärdän dä köçleräk sa­nıy idem, zur-zur yarışlarda katnaşırga ömetlänä idem.

Tügäräkkä yörüdän tış, öydä dä künegülär yasıym, irtän yögerüem­ne dävam itäm. Häzer inde, mine tukmap kaytaruçı da, räncetüçe dä bulmagaç, ukuım da äybät kenä bargaç, äni dä ber süz äytmi. Kiresen­çä, şatlanıp kına tora. Äni äytä:

- Küzgä kürenep olıgayasıñ, ulım, nıgıysıñ,- di. Äti dä mak­tap kuya:

- Sigezdä ukıganda minem bu qadär buy üstergänem yuk ide,- di.- Bezneñ vakıtta yılları başkarak ide şul,- di.

Maktanıp äytmim, kul köräştersäñ, ätineñ kulın borıp kına sa­lam min. Äni kölä:

- Ulıñ üzeñnän köçleräk ikän bit, Räşit! - di. Ätineñ ber dä käyefe kırılmıy.

- Här äti keşe üzennän köçleräk tä, akıllırak ta ullar üste­rergä tiyeş. Şulay bulmasa, dönya alga barmas ide,- di. Minem äti­ne köçsez keşe dip uylıy kürmägez sez tagın. Yäşräk vakıtlarında avıl sabantuylarında mäydan totkan keşe ul. Häzer dä äle alay bik sıyıklardan tügel. Ägär min anı kul köräşterüdä ciñäm ikän, mo­nısı minem kön sayın şögıllänüemnän genä kilä.

Kayçakta üzem dä alar aldında maktanıp kuyarga yaratam:

- Kürersez menä, kiläse olimpiadanıñ altın medale - mine­ke! - digän bulam. Andıy çakta äti citdilänep kitä:

- Sin, malay, artık şapırınma. Çın sportçı bulu öçen bik küp närsä kiräk,- di.

Damir belän dä bik nık duslaşıp kittek. Bezneñ tügäräk ul ka­där daimi eşlämi. Yä Şamil kayadır kitep yugala. Ul barında da ayga ike-öç tapkır gına cıyılabız. Şamil tügäräkne üz teläge belän genä oyıştırgan bit. Şuña kürä tügäräk eşlämi torganda da aña süz äytüçe yuk. Kiresençä, anıñ mäktäp malayların cıyıp, öyrätep yörüenä şatlanalar gına äle.

Damir belän ikebez yış oçraşabız, yä alarga barıp, yä bezgä kilep, künegülärne dävam itäbez. Bezdän tämam tuyıp, öydän kua baş­lasalar, mäktäpkä yögeräbez. Anda sport zalı bik yış buş tora.

Soñgı vakıtta Damir äytkäli başladı:

- Karale, malay, sin minnän köçleräk bugay bit,- di.

Min monı üzem dä küptännän sizep yörim. Ütte inde ul, ütte eçkä ber su­gudan yıgılır çaklar. Kiresençä, häzer inde üzem Damirnı ber sugu belän ciñä alır idem min. Tik min monı anıñ üzenä sizdermim. Bokslaşa başlasak, sak kına kılanam, köçlärneñ tigez buluın kürsätergä tırışam. Şulay itmäsäm, Damirnı räncetermen sıman.

Bezneñ tügäräktä tagın ber kızıklı malay bar. Tatarça iseme Zahir. Tik anı tatarlar da, ruslar da Zahar dip yörtälär. Başka malaylarnıñ kuşamatı ayırım bula. Ä monıñ iseme dä, kuşamatı da şul - Zahar. Şamil, ni öçender, Zaharnı ayıruça dus itä. Kayçak könläşep tä kuyam şul Zahardan. Ni öçen şulay yakın itäder anı Şamil? Yugıysä alay artık köçle malay da tügel. Bokslaşırga, köç sınaşırga da bik yaratmıy. Närsägä dip kenä algannardır anı tügä­räkkä? Alay-bolay yarışlarga barsak, böten komandanı hurlıkka kal­dıruı bar ul Zaharnıñ.

Yarış digännän, ul turıda Şamil üze süz kuzgatmıy äle. Berkön­ne bez Damir belän kinaya yasap karagan idek tä:

- Ölgerersez äle, söyäkläregez nıgısın. Ber bargaç, berägäyle itep barırga kiräk. Şunda uk berençelekne alıp kaytırlık bulsın,- dide.

Şulay şul, döres äytä Şamil. Älbättä, ul barısın da bezdän yahşırak belä. Anı fizkultura institutında ukıgan, didelär. İken­çe kurstan ni öçender çıgargannar üzen. Nindi professorlar utıra ikän ul institutlarda? Şundıy keşene, Şamil kebek keşene çıgar­sınnar inde instituttan! Yarar, üzen kürsäter äle Şamil. Menä, bez­neñ nıklap äzerlänep citüne kötär dä, yarışlarga alıp kitär. Bez sınatmabız. Şunnan soñ bezneñ komandanıñ danı ul ukıgan insti­tutka da barıp citär. Şakkatırlar professorlar: «Karale, tege Şamilneñ malayları berençe urınnı algannar ikän! Nindi şäp tre­nernı yugaltkanbız bit»,- diyärlär. Üzläre ük kire çakırıp alırlar Şamilne.

Şulay, yarışlarda, çınlap ta, katnaşası kilä. Yugıysä, sizäm: tügäräktä dä, böten mäktäptän ezläsäñ dä, minem belän çın-çınlap köç sınaşır keşe yuk.

Köç digännän, şunısın da äytim äle. Kayber malaylar, beläklä­renä äz-mäz genä köç kerdeme, şunda uk masaya başlıylar. Şul köç­lären kaya kuyarga belmiçä, üzlärennän köçsezräklärne kimsetergä to­tınalar. Cayı çıkkan sayın, köç kürsätäseläre kilä. Ä minem ul närsä uyımda da bulmadı. Ber genä keşegä dä, yalgışıp kına da, kizängänem yuk minem.

Häyer, aldaşam ikän. Buldı andıy häl. Yaña yıl aldınnan buldı.

Äye, Yana yıl bäyräme yakınlaşıp kilä ide. Bäyräm aldınnan böten şähär gör kilep tora. Barça keşe aşıga, bäyräm küçtänäçläre, büläk­lär satıp alırga tırışa. Ä bez - kanikulda. Sabir mine aptıratıp beterde: «Bazarga barıyk, çäçäk satıp alıyk»,-di. Änise köndezge aşka dip birgän akçalarnı cıyıp bargan ikän, yülär! «Aygölgä, Yana yıl belän kotlap, çäçäk büläk itäsem kilä»,- di. Menä siña, mä! Siz­gän idem, sizengän idem min anıñ señelemne yakın kürüen. Tik inde monısı - çäçäk büläk itüe... Närsä añlıy soñ äle ul Aygöl?! Altın­çıda ukısa da, haman şul kurçak uynavınnan tuktamıy bit äle ul! Aña, imeş, tagın çäçäk!

Häyer, büläk itsäñ närsä bula? Duslık hise üze dä änä şul çäçäk kebek bit inde ul. Tukta! Ä min üzem närsä karap yörim?! Nigä min dä Albinaga çäçäklär büläk itmim?! Kara inde, kara min yünsezne! Albina mine Oktyabr bäyrämendä dä, tugan könemdä dä kotladı. Ä üzem? Nik ber otkrıtka büläk itkänem bulsım, içmasam!

Şunı uyladım da, Sabir belän çäçäk satıp alırga süz kuyıştık. Ul gına da tügel, Albinanıñ räsemen yasap birergä dä väğdä itte Sabir. Menä häzer, räseme belän bergä çäçäklär dä büläk itsäm, kot­lamıy kalgan çaklarım öçen dä şatlandıraçakmın äle Albinanı!

Bazarga barırga dip, Sabirlarga kergän idem. İşekne açsam - küzläre yäşlängän.

- Närsä buldı?

- Äti... Akçanı tabıp algan,- dide ul häm kuhnya yagına taba ımladı. Karasam, ätise ber botinkasın kiyep, ikençesen kiyä almıyça azaplanıp utıra. Sabirnıñ çäçäkkä dip cıygan akçasın kesäsennän karmap algan da, tagın kibetkä aşıga inde bu. Äye-äye, kulında kä­ğaz akçalar da kürenep tora. İh, nindi genä ätilär yuk bu dönyada! Tüzmädem, kuhnya yagına atılıp kildem.

- Abıy! Biregez anıñ akçasın! Bez bit çäçäk satıp alırga tiyeş!

Ä ul miña sözep kenä karadı da:

- Sin üzeñ çäçäk, molokosos! - dide häm, turayıp basıp, yodrık­ların kütärep, tup-turı miña taba atladı. Ällä üz-üzemne saklau instinktınnanmı, ällä artık açu kilüdänme, uñ kulım, cäyä kebek kiyerelde dä, alga taba ürelde. Şul uk vakıtta başımnan törle uy­lar yögerep ütte. Kemgä sugam min?! Ni genä bulsa da, Sabirnın, äti­se, sineñ dustıñnıñ ätise bit ul!

Şul uylar minem kulnıñ yünäleşen üzgärtte. Yünäleşen üzgärtte, ämma tıyıp kala almadı, häm min kuhnyanıñ takta stenasına kiterep suktım. Taktanıñ çatnap yarılganı işetelde. Kayandır ştukatur ko­mı koyıldı. Belmim, bu sugu ägär Sabirnıñ ätisenä eläksä, ahırı ni belän betär ide ikän...

Ä anı näq menä şuşı stenaga sugu aynıtıp cibärde. Tuktalıp, küzlären zur açıp, gacäplänep karap tordı da, äkren genä:

- Alay... Sez dä üsep cittegezmeni inde, balalar?- dide. An­nan soñ, urındıkka barıp utırdı da, ni öçender bik avır körsenep, akçalarnı östälgä taşladı.

Menä şulay itep, berençe tapkır üzem kizändem min keşegä. Öydän çıkkaç, Sabirnıñ tersägennän tottım:

- Sin miña açulanma, yäme?

- Närsä öçen?

- Ätiyeñä... kizängän öçen.

Sabir yäşle küzläre belän miña ise kitep karap tordı. Annan soñ, ciñel sulap:

- Äybät dus sin, Tahir,- dide.

Bazarda çäçäk saylap yörgändä Sabir miña kinät kenä törtep kuy­dı. Ul kürsätkän yakka karasam, anda bezneñ tügäräk citäkçese Şa­mil kem beländer bik täesirlänep söyläşep tora ide. Ul söyläşkän keşe miña tanış tügel.

- Şamil dä çäçäk alırga yöri bugay,- didem min, häm bez iken­çe yakka, maturrak çäçäklär saylarga kittek.

9

Kanikul ütep kitkänen sizmi dä kaldık. Ä menä ukular başlan­gaç, boks tügäräge könen tüzemsezlek belän kötep aldık. Şamilne inde barıbız da sagınıp betkän ide. Anıñ här häräkäte, här kıla­nışı oşıy ide bezgä. Kayber malaylar Şamilneñ ğadätlären ük ka­batlıy başladı. Şamil kebek itep kul seltäp kuyu, anıñ kebek ber­az havalı itep söyläşü, osta äytelgän süzdän son, teş arasınnan çert itep tökerep kuyu - bolar barırı da Şamil kebek bulırga, aña oh­şarga tırışudan ide.

Bähäsläşkän çakta Şamil ber dä aşıkmıy, tınıçlıgın cuymıy. Süzen härçak ülçäp, dälillär kiterep bähäsläşä. Anıñ dälilläre sallı bula, karşı äyter urın kaldırmıy. Häyer, bez anıñ belän bä­häskä bolay da siräk keräbez. Anıñ süze - bezneñ öçen zakon. Barı tik yaratkan keşeñ belän genä, ägär ul haklı bulmasa da, şulay bä­häskä kermi kalasıñ. Ä bez Şamilne, çınlap ta, bik yarata idek.

Tügäräk könen kötep aldık, ämma ul könne künegülär bulmadı.

- Käyefem yuk äle, yegetlär,- dide Şamil, bezne üz yanına cıyıp algaç.- Bik nık räncettelär äle mine...

Kem?! Niçek?! Bezneñ Şamilne räncetkännärme?! Kaysı yünseze batırçılık itkän moña?! Bez bertavıştan şaulaşıp aldık. Yöze­bezdäge rizasızlık, Şamilne räncetüçeneñ kem buluın tizräk belü teläge çiktän aşkan ide.

- Yuk, sezgä belergä kiräkmi. Äşäke keşe ul, bik äşäke...- dip kul seltäde Şamil. Bez anıñ sayın yarsıy, kıza bardık:

- Kem ikänen äyt, Şamil!

- Yözenä karıyk ber şul äşäkeneñ!

- Bar şunda beräü,- dip avır suladı Şamil.- Kolhoz baza­rında çäçäk sata...

Ah, menä niçek! Yaña yıl aldınnan bazarda kürgän idek şul Şamil­ne. Dimäk, şunda räncetkännär anı? Akçasın algannarmı? Kıyna­gannarmı? Nişlätkännär? Häyer, nişlätüläre bezneñ öçen barıber. Şamil räncegän ikän, dimäk, yukka tügel!

- Kürsät bezgä ul keşene, Şamil! Tetmäsen tetäbez bez anıñ! - dip kıçkırıp cibärde Zahar, häm şunda uk bezgä karap kuydı: - Şulay bit, malaylar?!

- Şulay, känişne!

- Kürsät bezgä şul yünsezne!

Şamilneñ, äle genä küñelsezlänep torgan yöze yaktırıp kitte. Anıñ küzlärendä bez yaratkan oçkınnar yañadan kabındı. Ul urının­nan uk sikerep tordı:

- Çınlapmı, yegetlär?! Rähmät sezgä, duslarım! Ul adämne ber akılga utırtu yarar ide yaravın...

Şamil bezne ber tirägäräk cıydı da, pışıldap söyläşügä küçte:

- Ul çakta bolay itäbez. Bügen, däreslärdän soñ, bazar yanında cıyılabız. Töp-tögäl säğat öçtä. Ul çakta keşe sirägäygän bula inde anda. Karañgı da töşä başlıy. Beregez dä kalmıyça kilegez. Yuksa anıñ yaklauçıları da bulırga mömkin. Minem üzemä kürenergä yara­mıy: tanıp kalsa, militsiyägä citkerüe bar. Ä sezgä militsiyä dä kurkınıç tügel. Alay-bolay kilep çıksa, beraz kurkıtıp torırlar da, malay-şalay dip, kaytarıp cibärerlär. Tik üzegezneñ boks belän şögıllänüegez turında berkemgä dä äytmägez. Gomumän, minem isem­ne dä, ber-beregezneñ isemnären dä äytü yuk! Monısın min andıy-mon­dıy häl kilep çıksa dip äytäm. Ä bolay barısı da uñışlı çıgarga tiyeş.

Şamil bezgä karap uylanıp tordı da tantanalı tavış belän östäp kuydı:

- Dimäk, bügen säğat öçtä. Bezneñ tügäräkneñ töp zakonı ni­çek äle?

- Tämäke tartmaska! Ber-bereñne satmaska! - dip kıçkırdık bez.

- Häyerle säğattä! - dide Şamil. Bu vakıtta ul ğaskären yau kırına ozatkan generalga ohşagan ide.

Şul söyläşüdän soñ, bezneñ başta däres kaygısı yuk ide inde. Ukıtuçılar ällä kerde däreskä, ällä kermäde. Söylägännären tıñla­madık, äytkännären işetmädek. Bez, törle klassta ukuçı malaylar, tänäfes vakıtında oçraşkanda da ber-berebezgä mäğnäle karaşlar taşlaştık. Äzerme, yänäse. Bügen bulaçak eş turında berkem dä avız açıp söyläşmäde. Bezneñ hämmäbezne süzsez dä añlaşıla torgan ur­tak ber ser berläştergän ide.

Bazar yanına näq vakıtında cıyıldık. Şamil bezneñ hämmäbez­ne barlap çıktı da:

- Kurıkkannarga kire borılırga röhsät itäm,- dide. Köläme soñ ällä bu Şamil?! Mondıy çakta kem iptäşläre aldında «kurkam» dip torsın inde?! Kurıksa da, sizdermi inde ul anı! härhäldä min üzemdä kurku toymadım. Şamilne şulay räncetergä batırçılık it­kän keşe üz cäzasın alırga tiyeş ide.

- Zahar kem ikänen belä, ul kürsäter,- dide Şamil. Üze bezdän ayırılıp kaldı...

Bez, unike boksçı malay, bazar eçenä kerep kittek. Bazarda, çın­nan da, keşe sirägäygän. Çäçäk satuçılar yanında bötenläy halık kü­renmi. Şunda yakınlaşkaç, Zahar bezgä «torıp torıgız» digän mäğ­nä belderde dä, üze algarak ütte. Ber kırıyda çäçäk satıp toruçı gruzin yegete yanına kilde dä äkren genä nider soradı.

Min iğtibar ittem: tege vakıtta Yana yıl aldınnan Şamil belän söyläşep toruçı bu tügel ide.

- Küpme tora bu çäçäk? - dide Zahar bezgä dä işetelerlek itep häm buketlarnıñ bersen kulına aldı.

- O, qaderlem! Ber dä kıybat tügel! Al, rähim itep al, kaysın saylap birim? - dip yılmaydı gruzin häm çäçäkneñ bäyäsen atadı.

- Artık oçsız bulmasmı son? - dide Zahar zähärlänep. Çäçäk satuçınıñ yözendä gacäplänü bilgeläre kürende:

- Ni söyliseñ, yegetem? - dide ul, kulların cäyep.- Kış kö­neñdä çäçäk...

Läkin ul süzlären äytep beterä almadı, Zahar kulındagı çäçäk buketın anıñ yözenä bärde:

- Kıybat satasıñ dim min siña, spekulyant!

Aptırap kalgan gruzin yänäşäsendäge iptäşlärenä däşte:

- Karagız äle sez monı, karagız!

- Äy, yahşı yeget! Ni kılanasıñ sin? Närsä kiräk? Nigä şulay yämsezlänäseñ?! - dip şaulaştı çäçäk satuçılar.

- Yäle, telegezne tıyıgız!- dip cikerde alarga Zahar häm takta östälgä tezelgän buketlarnıñ barısın da seberep töşerde. Çäçäk sa­tuçılar şaulap kuydı. Berse tüzmäde, atılıp çıgıp, Zaharnıñ yaka­sına yabıştı.

- Yegetlär! Mine kıynıylar! - dip kıçkırdı Zahar. Bu - bezneñ öçen signal ide. häm bez çäçäk satuçılar östenä taşlandık. Damir, ber seltänudä, Zaharga yabışkan gruzinnı cirgä audardı. Min takta östäl artınnan kulların bolgap çıgıp kilgän ike keşene ike yakka oçırdım. Malaylar yarsıp-yarsıp, üz-üzlären onıtıp sugıştı­lar. Yuk, monı hiç kenä dä sugışu dip äytep bulmas ide. Bu - tuk­mau, rähimsez räveştä tukmau ide. Şuşı uy mine aynıtıp cibärde, häm min, tuktalıp kalıp, iptäşläremä karadım. Alarnı häzer berni belän dä tuktatıp bulmas, bu rähimsezlektän arındırıp bulmas kebek ide. Läkin ber çittäräk torgan Zahar akılın cuymagan ikän. Bar­magın avızına kabıp, äçe itep sızgırıp cibärde dä:

- Militsiyä! Taralıştık! - dip kıçkırdı.

Barıbız da uramga taba atıldık, yögergän çakta Zaharnıñ bo­rılıp kıçkırganın işettem:

- Karagız anı, bez äle tagın kiläçäkbez!

İreksezdän, tuktalıp, artıma borılıp karadım. Çäçäk satuçı­lar poçmagı davıldan aktarılgan urmannı häterlätä ide...

Artta, kaydadır, militsiyä sıbızgısı tavışı işetelde. Läkin sıbızgı sızgırgan cirdä bez yuk idek inde.

Bazarda bulgan häldän son öylärgä taralıştık. Şamilneñ ämere şundıy ide. Ä min, öygä kerergä, änineñ küzenä kürenergä kurkıp, beryalgızım uramda yördem. Äle genä bulgan vakıyga başıma sıyıp betä almıy, küz aldımda tora, kaltırata ide mine.

İnde säğat unnar tulıp kitte. Nihayät, öygä kerergä buldım. İşekne açkan gına idem, Aygöl kıçkırıp cibärde:

- Kayda yöriseñ sin, bandit?

Yörägem dert itep siskänep kitte. Yuk, siskänep kenä kalmadı, bötenläy urınınnan uk töşte.

- Närsä söyliseñ sin?! - didem min agarınıp.- Närsä söyli­sen?!

- Äle genä televizordan kino karadık. Banditlar turında,- dip kölde äni.- Şuña kotırına... Ä sin kayda yörisen bolay bik soñ?

- Sabirlarda,- dip aldaştım min. Aygöl, barmagın «pistolet» yasap, «puh-puh» itep attı da, üz bülmäsenä kerep kitte.

- Şyarta belmi şayartasıñ!- dip kıçkırdım min anıñ artın­nan häm nik kıçkıruımnı üzem dä añlamadım.

«Bandit!.. Bandit!..» Töne buyına kolagımda şul süz yañgıradı. Töne buyına sataşıp çıktım. Nigäder üksep yılıysım kilä başladı. Yörägem dä, kan tamırlarım da şartlap yarılır sıman ide. Nişlär­gä? Niçek kotılırga bu häldän? Barısın da änigä söyläp birergäme? Äye, ul añlar, ul mine kiçerer, yuatır, tınıçlandırır...

Äkren genä tordım da, äti belän äni yoklagan bülmägä taba kit­tem. Änineñ karavatı yanına barıp tezländem.

- Äni!..

Ul östäl lampasın kabızdı da gacäplängän karaşın miña töbäde:

- Ni buldı, Tahir?

Yuk, bu küzlär mine gafu itmäyäçäk. Alar mine köyderep alaçak, ütäli tişep çıgaçak.

- Ni buldı siña, äyt,- dide äni, tagın da gacäplänep.- Böten­läy tösen kaçkan sineñ...

- Yuk, berni dä yuk. Bolay gına...- Min änineñ mañgayınnan üp­tem.- Min sine yaratam, äni...

Äni kölep ük cibärde:

- Şunı äyter öçen bütän vakıt tapmadıñmı?

- Tön urtasında uyatıp yörmäsäñ.- dip kuşıldı äti dä.- Bu balalar üskän sayın cülärlänä baralar, ahrı...

Tönne yoklamıy ütkärdem. Ä irtän mäktäpkä barası, iptäşlärem­neñ karaşı belän oçraşası bar ide äle...

10

Berençe därestän soñ yanıma Damir kilep bastı.

- Şamil çakıra,- dip pışıldadı ul. häm min anıñ tınıç yözenä, berni bulmaganday söyläşüenä iğtibar ittem. Yuk, yüri genä kılanadır, töne buyı gazaplanıp çıkkanın sizdermäskä tırışadır dip uyladım min.

Sport zalında bütän keşe yuk ide. Şamil bezne kulların cäyep karşıladı:

- Käyeflär niçek, geroylar! - dip yılmaydı ul häm ike kulın ikebezneñ cilkägä saldı.- Nu, yegetlär, äzerlänegez, tizdän yarışlar bulaçak.

Şamil sumkasınnan boks biyäläyläre çıgardı.

- Boları sezgä. Yarışlarda katnaşır öçen.

Boks biyäläyläre! Yuk, änidän yalvara-yalvara akça sorap, satıp algan, künegülär öçen genä eşlängän biyäläylär tügel bu. Çıp-çın, sugışçan, yarış biyäläyläre!

- Bezgä? Kıybattır bolar...

- Min büläk itäm,- dide Şamil.- Sezneñ öçen bernärsä dä cäl tügel. Sınatmagız gına...

- Bezgä däreskä,- dip aşıktı kulına biyäläylären kıskan Damir.

- Äye-äye, barıgız.

Min işek yanında tuktalıp kaldım. Kire borıluıma, karaşım Şamilneñ soraulı karaşı belän oçraştı.

- Närsä, Tahir?

Min, äytergäme-äytmäskäme dip, ikelänep tordım.

- Sin närsäder sorarga teliseñ bugay? - dide Şamil tüzemsezlänep.

- Şamil... Äyt äle, tege çäçäk satuçılar sine çınlap ta räncetkännär ideme?

- Äye! - dide Şamil şunda uk. häm min anıñ tavışında rizasızlık bilgese, soravımnı önämäüne toydım. Şulay da süzemne dävam ittem:

- Ä alarnı şulay tukmau mäcbüri ideme soñ?

- Añladım...— dip suzdı Şamil. Anıñ tavışında bu yulı rizasızlık yugalgan ide inde. - Äydä, bez bu söyläşüne soñgarak kaldırıyk, Tahir. Minem üzemneñ dä sineñ belän ber nıklap söyläşäsem kilä ide. Bügen vakıtıñ barmı sineñ? Därestän soñ?

Şamil bez oçraşırga tiyeşle kafenıñ isemen atadı, häm, aşıktıra-aşıktıra, däreskä ozattı.

- Salavatov! - därestä ukıtuçınıñ endäşüennän siskänep kit­tem.- Rus-törek sugışı häm Rossiyäneñ Kara diñgezgä çıgu yulın yau­lap aluı turında sin närsälär beläseñ?

Tıñlamıy utıram ikän. Ber süz dä äytmiçä, başımnı tübän idem. Minem başta rus-törek sugışı tügel, ä bälki bügen Şamil belän oç­raşu, anıñ belän bulaçak söyläşü ide...

Ul mine küptännän kötep tora ide, ahrı. Uramda uk karşı aldı. Cilkämnän kagıp, östäl yanına alıp kilde. Anda tabın äzer ide inde.

- Eçemlek? - yanıbızga kilep baskan ofitsiant miña karap al­dı. Min, aşıgıp, baş çaykadım.

- Äye, aña yaramıy,- dide Şamil.- Ul - sportçı. Annan soñ, yäş äle ul...

Şamil miña küz kısıp aldı:

- Menä, yarışta ciñsäk, kararbız annan soñ.

Min däşmädem. Monda mine Şamil üze çakırdı, süzne ul baş­larga tiyeş ide. Tik ul aşıkmadı. Min sizdem, anıñ ütäli karagan küzläre mine sınıy, öyränä ide. Ul üzenä eçemlek sorap aldı.

- Kayçak üzemä şulay röhsät itkälim min,- dide ul, minem gacäplängän karaşımnı toyıp.- Keşe kayçak yal itärgä dä tiyeş...

Annan soñ ul miña tagın töbäp karadı:

- Beläsenme, min sine tügäräkkä ni öçen aldım? Äye, köçeñ bar­lıknı başta uk kürgän idem. Cirän çäçne dä çöyep kenä taşlavıñnı äyttelär. Tik anıñ öçen genä almadım min sine. Üzsüzle buluıñ oşadı...

Şamil äkren genä, tınıç kına söyli. Anıñ üzem turında şun­dıy süzlär äytüennän çitensenep, oyalıp utıram. Şul uk vakıtta küñeldä üzem dä añlap betermägän ber şatlık bar: menä bit, Şamilneñ Zaharnı şulay ayırım çakırıp alıp söyläşkäne yuk, barıber mine yakınrak kürä Şamil!

Şul uylarımnı sizgändäy, Şamil Zahar turında äytep aldı:

- Zaharnı menä bolay üzsüzle dip äytmäs idem. Yalagayrak ul. Ä yalagay keşegä härvakıtta da ışanıp betep bulmıy. Üzsüzle keşe­lär kübräk kiräk dönyaga. Teläsä kayda baş imäskä. Sin mine añlap barasınmı?

Yuk, min äle bernärsä dä añlamıym. Tik, «äye» digänne belderep, baş kagam. Şulay itmäsäm, Şamil aldında tagın da oyatrak bulır sıman.

- Sin yarışlarda katnaşırga, ciñärgä uylıysıñ, döresme? Döres. Ä bit dönya şulay yaralgan: sin ciñäseñ ikän - kemder ciñe­lergä tiyeş. Sin ciñep, kemneñder ciñü turındagı hıyalların çäl­pärämä kiteräseñ. Sin üzsüzle, sin barıber üz digäneñä ireşäsen. Monısı - sportta. Ä tormışta niçek? Tormışta da şulay. Şul uk köräş. Tik monısı, ringtagı kebek, açık mäydanda barmıy. Ayırma barı tik şunda gına...

Şamilneñ küzläre oçkınlanıp kitte. Ul inde elekkeçä tınıç kına söyli almıy ide. Anıñ zur, köçle kulları - härhäldä bu minut­ta miña şulay toyıldı - cäyä kebek kiyerelep, östäl östenä yattı. häm ul, barı tik kıçkırıp cibärmäs öçen genä, şulay pışıldap söylä­şä kebek ide.

- Sin äylänä-tiräñä iğtibar it: anda - keşelär. Alarnın sa­nı sanap betergesez. Alar bügen sineñ turıda uylamıy. Alarnıñ härkaysı üze turında uylıy häm härkaysınıñ üz yulı bar. Alarnı da nindider maksat äydäp yörtä. Alarnıñ bu maksatı şulkadär köçle, ägär yullarında oçrasañ, alar sine taptap ütä. Ä sin taptalmaska tiyeş. Monıñ öçen, üzeñ taptap ütärgä tiyeş. İkeneñ berse: yä - tap­tıysın, yä - taptalasıñ!

Minem sine köçle sportçı, köçle şähes itäsem kilä. häm bez moña ireşäçäkbez dä. Tik bez, monıñ öçen, sineñ belän ber cepkä bäy­längän bulırga, ber-berebezne sınatmaska häm satmaska tiyeş.

Şamil beraz tınıçlanıp, uylanıp tordı da, kinät kenä äytep kuydı:

- Ä tege çäçäk satuçı minem yulıma arkılı töşkän keşe ide. Ägär min anı ciñmäsäm, ul mine taptayaçak ide. Añladıñmı?

- Äye...

- Añlasañ, rähmät. Dimäk, sin mine bütän andıy sorau belän borçımayaçaksıñ.

Min üzemneñ mäktäptä birgän soravım öçen oyalıp kuydım. Çın­nan da, nindi yülär sorau. Ägär mine räncetkän bulsalar, Şamil «Ni öçen?» - dip sorap torır ideme? Yuk. Ul mine yaklar, bersüzsez yaklar ide.

Saubullaşkanda ul bu turıda tagın ber kat äytte:

- Bezgä ber-berebez öçen ülep torırga kiräk. Şulay bulmagan­da yäşäü avır,- dide.

Min yalgızım, cäyäü kayttım. Şamilneñ süzläre turında uyla­dım. Äye, härkemneñ üz eşe, üz maksatı, üz yulı. Änä kiçke uram tu­lıp keşelär atlıy. Alar sine belmi, alar sineñ kem buluıñnı be­lergä telämi. Kayadır aşıgalar, kabalanalar. Änä şul aşıkkan ke­şelärneñ kaysı da bulsa sineñ yulıña arkılı kilep töşä...

Uylarıma kümelep, şaktıy ozak atladım. Kinät, isemä kilep, artıma borıldım: üz uramıma ilter çatnı şaktıy uzıp kitkän idem inde...

11

Soñgı vakıtta mäktäptä şaktıy üzgäreşlär bulıp aldı. Ukıtuçı­larnıñ pedsovetınnan soñ klasslarda da cıyılışlar uzdı. Anda mi­litsiyä hezmätkärläre dä katnaştı. Säbäbe - mäktäp ukuçıları ara­sında tärtip bozu oçrakları kübäyüe ide. Bigräk tä, älege dä bayagı Çebeş kuşamatlı malay turında süz küp buldı. Anı militsiyädä isäp­kä alaçaklar ikän.

Çebeşneñ urlaşırga yaratuın elek tä belgännär. Üz-üzeñä hezmät kürsätü kibetennän äyberlär urlap totılganı bulgan ikän. Tik moña ällä ni iğtibar itmägännär: klassta cıyılış cıyıp oyaltkannar da, onıtkannar. Bu yulı tagın da häyläkärräk eş eşläp taşlagan Çebeş. Kibet yanında ber olı gına yäştäge apanı kötep algan da:

- Apa, min - timurçı. Kürşedäge mäktäptän. Äyberläregezne kü­tärep iteşimme? - digän.

- Rähmät, ulım, kullarım da bik sızlap tora ide, bulış alay­sa,- digän älege apa. Äytüen äytkän dä, tik öygä kaytkaç, sumkasın­dagı akça yançıgınıñ yuklıgın kürgän.

Uçastok militsionerı Çebeşne bik tiz tabıp algan. Akçaların da totıp betermägän bulgan äle.

Mäktäp direktorı Firaya Malikovna çakırıp alganda min bu tu­rıda işetmägän idem äle.

- Sine bik citdi ber mäsälä turında söyläşergä çakırdım, Salavatov,- dide Firaya Malikovna. häm älege vakıyganı söyläde. Annan son, kulına totkan karandaşı belän östälgä şıkıldatıp, uy­lanıp tordı da:

- Kiç bez pedsovetta üzebezneñ mäktäptä yäş dzercinskiyçılar otryadın oyıştıru kiräklege turında söyläştek. Mondıy otryad bezdä kayçandır eşlägän bulgan. Tik, üzeñ kürep torasıñ, tärbiyägä avır birelüçelär belän yünläp eş alıp barılmıy äle bezdä,- dide.- Sin şundıy otryadnıñ komandirı bula alır ideñme?

Min närsä dip äytergä dä belmädem. Kinät kolhoz bazarında bul­gan häl küz aldıma kilep bastı. Şul häldän soñ min... Min tärtip saklauçılar otryadınıñ komandirı? Hakım barmı minem?

Minem däşmi toruımnı Firaya Malikovna üzençä añladı.

- Sineñ köçle boksçı buluıñnı, iptäşläreñ aldında avtorite­tıñ barlıknı belgängä kürä äytäm min monı. Tik aşıktırmıym, nıklap uyla da, annan soñ tagın ber kiñäşerbez.

Äye, kiñäşergä kiräk ide. häm min, iñ elek Damir yanına aşık­tım.

- Miña kıyın, namusım kuşmıy. Äydä, sine täqdim itik komandirlıkka,- didem min aña. Ä ul, çitkä karap, körsenep kenä kuydı:

- Siña namusıñ kuşmıy, ä miña bötenläy yaramıy.

- Ni öçen?

- Üzem militsiyädä isäptä iç min.

- Niçek?! Kayçannan birle?

Damir tagın körsenep kuydı:

- Şaman belän tanışkannan birle.

Min Damirnıñ tavışında nindider kinaya toydım. Damir miña närsäder äytergä teli, läkin äytep beterergä aña närsäder komaçaulıy sıman ide.

- Sin minnän nider yäşeräseñ, Damir?!

- Yäşermim,- dide ul, kırt kisep, häm min anıñ bütän bernärsä dä äytmäyäçägen añladım. Şuna kürä üzem dä bütän sorau birmädem, söyläşmädem. Nigä genä söyläşmädem, soramadım ikän? Ägär bez şul çakta anıñ belän añlaşa algan bulsak, bälki, minem dä, Damirnıñ da yazmışı bütänçäräk bulır ide. Äye. Damirga tözätü koloniyäsenä ki­tärgä turı kilmäs ide, min dä üzem öçen kotoçkıç hällärneñ üzägendä kalmas idem...

12

Tik äle añınçı, älege hällär bulgançı, bez Damir belän şähär berençelege yarışlarında katnaşırga ölgerdek. Üz ülçävemdä min bik ciñel ottım. Ämma bezneñ mäktäp komandası naçar çıgış yasadı. Hätta prizlı urınga da eläkmädek. Şuña kürä, üz ülçävemdä şähär çempionı isemen alsam da, bu mine ällä ni şatlandırmadı. Bigräk tä Damirga gacäpländem. Anıñ köçenä dä, ostalıgına da ışangan idem yugıysä. Citmäsä, bez anıñ belän ikäü, berkemgä dä sizdermiçä genä, üzebez öçen yaña ber alım öyrängän idek. Kinät kenä gäüdä torışın üzgärtep, sul kul belän sulagaylarça udar yasau ide ul. Tik Da­mir älege alımnı kullanmadı, artık sülpän köräşte.

Şamil bezneñ küñelne kütärergä tırıştı.

- Kıynalgan ğaskär äybäträk sugışa ul. İkençe yarışta beren­çelekne alırbız! - dide.

Bez Damir belän bergä kayttık.

- Närsä buldı siña? Sine bötenläy tanırlık tügel ide? - di­dem min aña. Ä ul, soravımnı cavapsız kaldırıp, üze sorap kuydı:

- Sin miña ber eştä yärdäm itä almassıñmı?

- Min siña yärdäm itärgä härçak äzer. Nindi eş ul?

- Miña ber adämne tukmarga kiräk.

Min, gacäplänep, Damirga karadım Närsä, şayartamı ällä?!

- Yülärlänmä! Boksçıga keşe tukmau kileşmi.

- Bu – soñgı märtäbä, - dide Damir. Anıñ yöze citdi ide. – Şaman kuştı. Annan soñ, tügäräktän kitäm min. Bügen yüri ottırdım.

Ah, menä niçek?! Dimäk, Damir üze ottırgan?! Şamil aña keşe tukmarga kuşa.?!

- Añlamadım min sine, Damir...

Damir kul gına seltäde:

- Añlarsıñ äle ber.

Şaktıy vakıt süzsez atladık.

- Yä, yärdäm itäseñme miña, yukmı? Kurıkma, sin ber çittä genä torırsıñ. Min üzem... Sin yänäşädä bulsañ, ciñelräk bulır. Berüzem... Küñel tartmıy.

- Küñel tartmagaç, närsägä dip barasıñ andıy eşkä?

- Kiräk. Min Şamanga süz birdem.Ul üze dä süz birde: monısı soñgı märtäbä...

Min şunı toydım: Damir belän Şamilne nindider min belmägän küzgä kürenmäs ceplär bäyli ide. Damirnı kızganıp kuydım. Minem närsä dip äytüemä karamastan, ul Şamil kuşkan eşne ütäyäçäk ide. Yalgızın gına cibäräsem kilmäde.

- Yarar, barırmın sineñ belän, - didem min aña häm bez, ikäüläp, karañgı çatka borıldık.

Damirnıñ soñgısı dip atalgan änä şul «eşe» bezne sud zalına alıp kilde.

Şamil kuşuı buyınça tukmalaçak keşe azık-tölek kibete direktorı bulıp çıktı. Bez anı kiçkırın kibet yanında sagalap tordık. İşektän yuan gına gäüdäle ir urtası ber keşe kürenügä, Damir minem iñemnän tottı:

- Şuşı.

Häm ul älege keşeneñ karşısına kitte. Belmim, Damir ul keşegä närsä dip äytkänder, tegese şunda uk kulların butap kıçkırırga kereşte:

- Talıylar! Kotkarıgız! Yärdäm itegez!

Kibet direktorı çalkan avıp töşkändä, alar yagına keşelär yögereşä ide inde. Min, Damirnı urap algannarın kürep, aña yärdämgä taşlandım. Şunnan soñ närsä bulganın tögäl genä häterli dä almıym. Damirnı aralap, karşı çatka çapkanıbız häm aldıbızga patrul militsiyä maşinasınıñ kilep tuktavı gına küz aldımda tora.

Sudta Damir böten ğayepne üz östenä aldı. Zalda min şahit räveşendä genä utırdım. Hökem cäzasın Damir berüze kütäräçäk ide.

Sud miña ayırım bilgelämä çıgardı. Anda mine militsiyädä isäpkä alu kiräklege turında äytelgän ide.

Mäktäp direktorı Firaya Malikovnanıñ täqdime - yäş dcerzinskiyçılar otryadı komandirı bulu-bulmavım turındagı mäsälä, änä şulay itep, üzennän-üze häl itelde.

Sud utırışınnan soñ Şamil bezne üz yanına cıyıp aldı da, kafega alıp kitte.

- Bügen barıbız öçen dä kaygılı kön, yegetlär, - dide ul. - Damirnı iskä alıyk...

Kafeda çakta, üzem dä sizmästän, Şamilneñ här häräkäten, anıñ yözendäge här üzgäreşne küzätä başladım. Anıñ adımnarındagı ölgerlek tä, üz-üzenä ışangan kıyafäte dä yasalma bulıp toyıla başladı miña. Damirnı ul bu bähetsezlekkä üze cibärde. Ä häzer niçek kaygırgan bulıp kılana!

Mine gacäpländergän närsälär küp buldı bu kiçtä. Anıñ berse - yanıbızga Albinanıñ kilep kerüe buldı. Albina bezneñ belän isänläşte dä, Şamil yanına urnaştı. Başın iyep, küzlären aska töbäde. Monısına gacäplänep betä almadım, kafega tagın ber keşe kilep kerde. Min anı tanıdım: Yaña yıl aldınnan bazarda Şamil belän söyläşep torgan keşe ide bu. Tik ul bezneñ yanga kilmäde. Kokteyl sata torgan östäl yanına yuan gäüdäse belän söyälde dä, tirä-yakka küz yörtep çıktı. Min, Şamilne gel küzätep torganlıktan, yahşı kürdem: alar ber-berse belän ım kagışıp aldılar. Annan soñ Şamil dä şul östäl yanına kitte. Häm alar, ber-bersenä karaşmıyça gına, berniçä süz äyteşep aldılar.

Berazdan Şamil muzıkantlar yanına kitte. Kulın suzıp, muzıkantlarga nider törtte. Bu, mögayın, akça ide.

- Häzer barıbız da iğtibar belän tıñlıybız, - dide Şamil, kabat bezneñ yanga kilgäç. - Damirga bagışlap cır başkaraçaklar.

Şunı gına kötkän kebek, orkestr tavış birep aldı. Alıp baruçı, çınnan da, bezgä tanış isemne atadı:

- Hörmätle kunaklarıbız üteneçe buyınça, batır yeget Damir Käramullin hörmätenä cır başkarıla!

Mine kinät ber uy köyderep aldı: yuk, yukka gına çakırmagan bit Şamil bezne monda. Äye-äye, häzer anıñ öçen barısın da şuşı cır söyli. Min Damirnı kiräkle eş belän cibärdem, di ul. Damir bähetsezlekkä yulıktı. Ämma mine satmadı, sudta minem isemne äytmäde, di. Şuña kürä min anı olılıym, di. Ägär sezneñ belän dä şundıy häl bulsa, sez dä Damir kebek bulırga tiyeş, di.

Äkren genä urınımnan kuzgaldım. Albina yanına kilep kolagına pışıldadım:

- Äydä kaytabız.

Albina baş kına çaykadı:

- Şamil miña kalırga kuştı.

«Kuştı?!» Bütän süz däşmädem. Kitärgä genä borılgan idem, Şamilneñ utlı karaşın toydım:

- Dustıña bagışlangan cırnı tıñlap beterer ideñ, Tahir!

Tıñlap beterdem. Cır tämamlanganın kötep tordım da, saubullaşmıy-nitmi çıgıp kittem.

Uramda halık şaktıy ide äle. Kayadır aşıkkan şuşı keşelärneñ minem küñeldä tugan şik-şöbhälärdä dä, Damirnıñ bähetsezlekkä yulıguında da, Şamilneñ aña bagışlap cır cırlatuında da, miña bik tä yakın bulgan Albinanıñ Şamil kuşuı buyınça kafeda kaluında da bernindi eşe, bernindi katışı, bernindi kaygısı yuk kebek ide.

13

Tügäräkkä yörise, yarışlarda katnaşası, küñeldä yörgän şik-şöbhälärdän arınası kilä ide minem. Soñgı vakıtta bulgan hällär ba­rısı da töş kenä bulıp, oçraklı ber häl genä bulıp kalır sıman ide. Läkin alay bulırga yazmagan ikän şul.

Berençe häbärne miña Sabir alıp kilde. Bu yulı ul, mina äyt­miçä genä, Aygölneñ tugan könenä çäçäk alırga uylagan. Bazarga üze genä bargan. Şunnan kaytıp kerde dä, nigäder pışıldap kına:

- Ä min anda Şamil belän tege yuannı tagın kürdem,- dide.

- Alar da çäçäk saylıylarmı? - didem min, häm tavışım ütä mıskıllı yañgıradı.

- Yuk, çäçäk almıylar alar, Tahir! Alar çäçäk satuçılardan akça alalar!.. Sanap torgannarın, satulaşkannarın üzem kürep tor­dım. Ä annan soñ minem yannan gına ütep kittelär. Tege yuanı: «Az tüli başladılar, malaylarıñnı tagın ber cibärep kaytarırga kiräk bu­lır»,- dide. Şunı işetkäç, sezneñ turıda uylap kuydım. Sin üzeñ söylägän ideñ bit...

Äye, eçemdä yörtkänçe dip, bazarda bulgan hälne Sabirga söylägän idem min. Ä ul şunı küñelenä salgan, Şamilneñ bazarda ni öçen yö­rüen añlap algan.

- Dimäk, Şamil alardan akça ala...- dip kabatladım min häm üzem añlagannan üzem kurkıp kuydım. Min uylagan närsä döreskä çıksa, bu kotoçkıç häl bulaçak ide.

häm ul, çınnan da, döreskä çıktı.

Ul könne minem Şamilgä bolay da açuım kabargan ide. Berençe därestän soñ Albinaga:

- Bügen bezgä kiläseñme? Aygölneñ tugan köne bit,- digän idem, ikelänep kaldı.

- Mine kinoga çakırdılar şul, Tahir.

- Kem çakırdı? - didem min, üzemneñ bu artık soravımnan kıyınsınıp. Läkin nindider ber eçke sizenü älege kıyınsınunı ciñde.

- Şamil çakırdı.

- Sin anı şulay artık yakın küräseñmeni soñ?! - didem min, tämam açuım çıgıp. Albinanıñ kerfekläre tetränep kitte.

- Berni dä añlamıysıñ sin, Tahir!

Monısı inde kölü bulıp yañgıradı.

- Yarar, bar kinoña! - didem min.- Añlamasak, ber añlarbız äle!

Şamil mine, däreslärdän soñ, sport zalına çakırıp aldı. Anıñ yanında torgan Zahar, min kergäç, çıgıp kitte. Şamil minem açulı yözgä iğtibar itkänderme, yuktırmı - üzeneñ yöze şat ide.

- Şähär çempionına sälam! - dide ul, yılmaep.- Söyläşäse süz bar, Tahir.

- Söyläşik soñ...

Şamil kulın cilkämä saldı:

- Bazarnı tagın ber äylänäse ide bit. Malaylar belän.

Anıñ näq şul süzen kötkän kebek, ber dä gacäplänmädem.

- Närsä, tagın räncettelärme ällä?

Şamil minem usal yılmayuımnı sizde. Tik anın yöze üzgär­mäde.

- Mine tügel, dustımnı räncetkännär.

- Akçanı äz tülägännärme? - şul soravım belän Şamilneñ bar tınıçlıgın yukka çıgardım.

- Sin närsä?! — dip kıçkırıp cibärde ul, häm anık yözendäge gacäplänü dä, usallık ta bergä kuşılgan ide.- Nindi ahmak süz uylap taptıñ?!

- Yukka kılanma, Şamil! Sezneñ tege yuan belän bazarda akça alganıgıznı Sabir üze kürep, işetep torgan!

İh, äytmägän bulsam şul çakta Sabirneñ isemen! Tik avızdan ber çıkkan süzne kire totıp bulmıy ikän şul. Şamilneñ kaşları cıyırılıp kuydı.

- Ä, menä niçek!..- dip suzdı ul.- Sez äle minem arttan şımçı bulıp ta yörisezmeni? Ä min tagın sez mähluklardan boksçı yasamakçı idem!

- Damirdan damı? — dip ücätländem min.

- Äye, Damirdan da! Tik ul yalgıştı! Nık yalgıştı. Ämma, yal­gışsa da, dusların satmadı. Ä bit anıñ belän bergä cinayät urı­nında sin dä bulgansıñ tügelme? - Şamil, küzlären kısıp, miña töbälde.- Äye, sin dä bulgansıñ anda! Tik nigäder sin bügen irektä yöriseñ. Damir sineñ dä ğayepne üz östenä aldı. Nigä soñ äle ul üze genä koloniyädä gazap çigä? Nigä sin dä anıñ belän bergä tügel?! Bäl­ki, sudnıñ yañadan kabatlauın taläp itärgäder? Döreslek öskä çıgıp kalsın!

Şamil, minem iñ avırtkan ciremä kagıluın sizep, mäshäräle kölemseräde. Bu anıñ, çınnan da, mina iñ köçle udarı - nokdaunı ide.

- Menä şulay, duskay,- dide ul, kulın yañadan cilkämä sa­lıp.- Bez sineñ belän ber cepkä bäylängän, Tahir. Sineñ koyrıkta da çüp-çar bar. Ägär minem çüplär öskä kalıksa, sin dä çittä kala almıysıñ, añladıñmı?

Añlamıymmı soñ?! Añlattı, bik yahşı añlattı Şamil, häm min anıñ yözendäge, küzlärendäge usallıknı böten barlıgı belän kürep aldım. Yukka gına Şaman dimägännär ikän şul monı... Menä närsä turında kisätergä telägän ikän mine Damir. Ul inde bu Şa­man tozagına kapkan bulgan. Kotılırga, kaçarga tırışkan. Läkin aña da änä şul «koyrıklar» irek birmägän.

- Ä bazarnı äylänergä kiräk bulır! - dip kisterep äytte Şa­mil.- Malaylarnı üzeñ alıp barırsıñ. Bezneñ tügäräkneñ töp zakonın onıtma. Onıtasıñ ikän... iseñä töşererbez. Tege şımçıña da äyt, telen tıya belsen!

Min däşmädem. Bu rizalık bilgese ide. Döresräge, nişlärgä belmäü, totaş buşlıkta, upkında kalu ide bu. Şuşı minutta min üzemdä moñarçı bulmagan ber kurku hise toydım. Yuk, Şamildän kurku tügel, küñelemdä, uyımda yörgän hıyallarnıñ beryulı çälpärämä kilüe öçen kurıktım min.

14

Mina «bazar äylänergä» turı kilmäde. Yazgı kanikul aldınnan mine yarışlarga çakıruların äyttelär. Min yäşüsmerlärneñ şähär cıyılma komandasına kertelgänmen häm Ulyanovsk şähärendä uzaçak zona yarışlarında katnaşaçakmın ikän.

Sud tarafınnan minem turıda çıgarılgan ayırım bilgelämäne algan Firaya Malikovnadan soñgı vakıtta yaktı çırıy kürgänem yuk ide. Tik bu yulı ul minem belän yomşagrak söyläşte.

- Barırsıñ yarışka, Salavatov - dide ul.- Sin bezneñ mäktäp danın ber «kütärdeñ» inde. Bälki, bu yulı çınlap yaklarsıñ mäktäp danın...

Direktornıñ älege süzlärenä üpkälämädem. Kiresençä, yarışka barırga röhsät birüenä şatlanıp, därtlänä-därtlänä äzerlänä baş­ladım.

Üz ülçävemdä min tagın ciñügä ireştem. Cıyılma komandabız da ikençe urınnı aldı.

Maktau käğazläre, razryadlı sportçı buluım turında tanıklık belän kayttım min öygä. Läkin, kaytıp kerüemä ber şatlıgım koyı­lıp töşte.

- Sabir bolnitsada yata,- dide Aygöl.- Kıynagannar anı, nık kıynagannar...

Añladım: bu - Şaman eşe ide. İh, nik kenä äyttem min aña Sabir isemen?!

Tup-turı bolnitsaga yögerdem. Niçek kiräk, şulay ügetläp, sa­nitar apalardan ütenep, ul yatkan palataga kerdem. Sabir mine süzsez genä sälamläde.

- Kem?! — didem min şunda uk. Häm ul mine añladı.

- Belmim. Arttan suktılar.

- Bu - Şaman eşe!

- Belmim. Tanımadım.

Sabir belmi... Kem belä? Ähä! Zahar! Ul belergä tiyeş! Sabirga:

- Min kilermen! - didem dä, çıgıp yögerdem. Üzemneñ ni öçen, kaya aşıkkanımnı tögäl belmäsäm dä, Sabir öçen üç alaçagımnı belä idem.

Zaharlarnıñ öyenä atılıp kilep kerdem. Kıyafätem çınnan da artık kurkınıç bulgandırmı, mine kürgäç, Zahar agarınıp kuydı.

- Sabir...- didem min, sulışımnı cıya almıyça.- Kem eşe?

- Yuk-yuk! - Zahar, kulların butap, artka çigende.- Min tügel, ışan!

- Kem?! - dip kabatladım min häm Zaharnıñ yakasınnan uk al­dım.- Kem, äyt?!

- Belmim, Tahir! Tik tege çakta... Şaman ber süz äytkän ide...

- Nindi süz?

- «Min kitäm, tik ber şımçınıñ küzen tomalap kitäm»,— dide.

- Niçek kitä? Kaya kitä?

- Sin yukta bez bazar äyländek. Eş barıp çıkmadı. Malaylar çak kına eläkmi kaldı...

- Şunnan?

- Şaman kitep bara, bütän şähärgä. Limon belän bergä.

- Ansı kem tagın?

- Limon. Alar bergä...

- Alar çäçäk satuçılardan akça alalar ideme?

- Äye.

- Närsä öçen?

- Bezdän yaklagan öçen... Nalog tülätälär ide...

- Bezdän tukmatıp, bezdän yaklıylar ideme?

- Äye.

- Ä sin? Sin bit monı belgänseñ?!

- Belä idem. Tik... Şamildän kurka idem. Ul bit Albinanı da şulay kurkıtıp yörtte. Üze belän yörergä mäcbür itep...

Bu süzne işetkäç, tüzemlegem kalmadı.

- Kayda ul?! Şaman kayda?! - dip kıçkırdım.

- Limonnarda bulırga tiyeş. Tik min äytkänne citkerä kürmä.

- Adresı? Adresı, dim min siña! Kayda tora Limon?!

Limon digännäreneñ adresın işetügä, uramga atıldım. Anda berüzemneñ berni dä eşli almayaçagımnı sizensäm dä, tuktalıp kala almadım. Kayadır militsiyägä häbär itü, yä bulmasa mäktäptäge yäş dzercinskiyçılar otryadına barıp, alarnı yärdämgä alu turındagı uy başımda gına yugalıp kaldı. Minem Şamannıñ yözenä karıysım, şundıy itep karıysım häm aña iñ zur näfrätemne belderäsem kilä ide. Min üç alırga, Sabir öçen dä, Damir öçen dä, Albina öçen dä, üzem öçen dä üç alırga tiyeş idem.

Ni gacäp, işek bikle bulıp çıkmadı. Minem kilep kerüem bülmädägelär öçen kötelmägän ber häl buldı. Tabın artında Şaman, Albina häm älege dä bayagı yuan — Limon utıra ide.

İñ berençe bulıp Limon sikerep tordı:

- Sine monda kem çakırdı?!

Ul tagın nider äytmäkçe buldı, läkin äytep beterä almadı: anı ayaktan yıkkan berençe udar uk mine monda kem çakıruın yahşı añla­tırga tiyeş ide.

Şamil urınınnan kuzgaldı.

- Sin närsä, sugışırga dip kildeñme ällä?

- Yuk, Şaman... Min sugışırga dip kilmädem. Min sine tuk­marga kildem!

Şamil agarınıp kuydı. Ämma yözendäge tınıçlıknı cuymadı.

- Samosudnı zakon bik önäp betermi bit,- dip kölemseräde ul. Häm bu anıñ ışanıçlı koralı - minem «koyrıklar» turında tagın ber kat isemä töşerüe ide.- Zakon karşında bergäläp cavap birerbezme?

- Birerbez. Ä häzer Sabir öçen cavap bir äle! - didem min häm tup-turı anıñ karşına atladım. Kayan kilgän miña mondıy sal­kın kanlılık? Ul urındıkka ürelügä, min näq şul hakta uylap aldım: «Urındıkka yabışa ikän - kurka, dimäk. Ähä! Kurkasıñ, Şaman, kurkasıñ! Üz-üzeñä ışanıp betmiseñ!»

- Tahir!- Albina kulıma kilep asılındı.- Kiräkmi, Ta­hir! Kitik monnan tizräk!

Kızlarnıñ härçak şulay: kemne yaklıylar - şunıñ kulına kilep yabışalar da, ike kulsız itälär. Doşmanıñ irekle bulıp kala, ä sineñ yözeñ äzer mişengä äverelä. Gafu it, Albina, min sine çitkä bolay uk oçırırga telämägän idem! Tik karşımda Şaman bulganda ike kulsız kala almıym min!

- Östäl kütär, Şaman! - dip açı yılmaydım min häm ul kütär­gän urındık baş oçınnan gına sızgırıp uzdı. Häzer inde bu bülmä bezneñ öçen ring ide. Äye, ring, minem öçen in citdi köräş.

Şaman saklana. Ul miña üz udarın yasamakçı. Ä min aña - üzemneken. Damir belän ikäü öyrängän alımnı Şaman belmi. Kinät borılıp, sul kul belän...

Äye, Şaman bu udarnı belmi ide. Min gäüdämne boruga, nider sizenep, çitkä taşlandım. Tik soñ ide inde. Anıñ iyäge çıkıldap kuyganın kullarım belän, canım-tänem belän toydım. Bu udar Şa­mannı kurkıttı, ul inde karşılık kürsätmi, haman artka, stenaga taba çigenä. Artka, artka, Şaman! Bügen min siña çın boks kürsätäm!

Şulçak artımda nider görseldäp kuydı, häm min, borılıp kara­mıyça da, Limonnıñ torıp kilgänen añladım.

- Citär, Şaman! - dip cikerde ul.- Aşagan tabagına töker­gän bu närsä belän ozak mataşmıyk!

Çitkäräk taypıldım da, artıma borıldım. Limonnıñ kulında häncär ide. Şaman, avız-borının ciñe belän sörtep, kesäsenä tı­gıldı:

- Miña üpkälämä, Tahir. Üzeñ ğayeple...

Pıçak totkan ike keşe aldında min berüzem idem. Saklanırga teläp, artka - poçmakka taba sıyındım. Limonnıñ yözennän ük anıñ ber dä şayarırga uylamaganı kürenep tora ide.

Poçmakta şkaf. Anı audarırga mömkin... Soñgı oçrakta. Monı­sı berençe uy buldı. Şunda uk ayagıma nider bärelüen toydım. Ni genä bulsa da, bu äyber mine kotkarırga mömkin ide. Äye, sıngan östäl ayagı, imän tayak ide bu!

Kinät kenä ürelep aldım da, baş oçıma kütärdem:

- Yä, kaysıgıznıñ başı çülmäk?! Äydä, berençe bulıp!.. Şaman da, Limon da kinät tuktap kaldı. Şaman ayıruça kau­şagan.

- Yahşılap añlaşıyk, Tahir?!- dide ul, kaltırana-kaltırana. - Bez kitep barabız... Bütän şähärgä. Bötenläygä. Bez sineñ belän bütän oçraşmayaçakbız. Tik bezgä kileşergä genä kiräk. Sin... Sin küp söyläşmäskä tiyeş. Yuksa sin bezne cinayätkä etäräseñ. Avır cinayätkä...

Bu - soñgı kisätü ide. Äye, ägär min däşmäskä rizalaşmasam, alar mine isän kaldırmayaçak.

- Süz bir! - dip kisterep äytte Şaman.- Sin miña süz birergä tiyeş. Häm şul süzendä torırga!

Şaman yahşı belä: min süz biräm ikän, dimäk, süzdä toraçakmın.

- Min sina ber tapkır süz birep yalgıştım inde! İkençe şä­härdä tagın «boks tügäräge» oyıştırırga uylıysıñmı?!

Bu süzlärneñ üzem öçen soñgı kotılu yulın bikläü ikänen añlıy idem min.

- Ul çakta, üzeñä üpkälä... Şulçak işek şakıy başladılar:

- Açıgız! Militsiyä!

Albinanıñ sizdermästän çıgıp yugaluı häm militsiyäne ul ça­kırgan bulırga tiyeşlege turında uylap ölgerdem, häm, Limon, kinät çinap cibärde, miña taşlandı. Anıñ pıçagı taş stenaga kilep bä­relde. Tik Şamannıñ pıçagınnan taypılıp ölgerä almadım: uñ yaktan eçemne nider köyderep alganday buldı. Karaşım Şamannıñ önsez karaşı belän oçraştı.

- Menä, bettek tä...— dip pışıldadı ul häm anıñ tavışında ükenü katış kisätü bar ide.

Min barı tik Albina turında gına uyladım häm añımnı cuydım...

SOÑGI SÜZ

Ul vakıygalardan soñ inde ike yıl vakıt uzdı. Menä min bügen çıgarılış kiçäsennän kaytıp kiläm. Yanımda - Albina. Ul da däşmi, nider uylanıp, tın gına atlıy.

Bügen bezneñ bik dulkınlangan, şatlangan kön. Bezgä bügen urta belem turında tanıklık tapşırdılar, kotladılar, uñışlar telädelär. Bälki, şuñadır, näq menä bügen üzebezneñ uramga kaytıp citü belän, barısı da küz aldımnan yañabaştan uzdı.

Tege vakıtta bolnitsada şaktıy ozak yattım. Şamannıñ pıçagı şaktıy tirän kergän ide...

Alar üz cinayätläre öçen tiyeşlesen aldılar. Sudka Damirnı da çakırtıp alıp, anı şahit bularak katnaştırdılar. Ber yıl dävamında sınau şartı belän, Damir irekkä çıktı. Barlık ci­nayätlärdä dä Limonnıñ häm Şamannıñ ğayeple buluı açıklandı. Nindi zur cinayätçelär karmagına elägüemne min şunda gına añladım. Alar, keşelärne bezneñ belän kurkıtıp, häm bezdän ük yaklau sıltavı belän, akça eşlärgä, üzläre äytmeşli, «nalog» tülätep yäşär­gä uylagannar. Boks tügärägen mahsus şunıñ öçen oyıştırgannar.

Sabir sudta katnaşa almadı. Anı cirläp kaytkan könne min alarnıñ öylärenä kerdem. Ätise, başın iyep, kara kaygıda utıra ide.

- Min ğayeple. Min anı yaklap kala almadım,- didem min. Äti­se baş kına kaktı.

- Äye-äye...

Sabirnıñ änise yılaudan şeşengän küzlären sörtep, ärnep äytte:

- Ätise yaklamagan balanı kem yaklasın?!

Ä abıy keşe haman şul kileş utıra birde:

- Äye-äye...

Şul könnän başlap, anıñ eçep yörgänen kürgänem bulmadı minem.

Ul könnärdäy soñ şaktıy vakıt ütte. Älege vakıygalar mine dä, iptäşläremne dä nık üzgärtte. Häzer mäktäptä yäş dzercinskiyçılar otryadı eşli. Ozak bähäsläşkännän soñ, otryadka mine dä aldılar.

- Salavatovnı otryadka alıyk bez,- dide mäktäp direktorı Fi­raya Malikovna.- Anıñ zur yalgışlar yasaganın beläbez. Tik ul üze genä ğayeple tügel. Monda bezneñ dä gayıbebez zur. Bezneñ mäktäptä şundıy cinayätçe boks tügäräge oyıştırgan bulıp yöri algan ikän, dimäk, bez äle keşelärne tanırga, üzebez nıklap eşlärgä öyränep citmägänbez. Salavatov şul cinayätçelärne totuda da batırlık kürsätte bit. Monı da isäpkä alırga kiräk...

Çıgarılış kiçäsendä bezneñ otryad tärtip sakladı. Ä bez, mäk­täpne tämamlauçı yäş dzercinskiyçılar, estafetanı tugızınçı klasslarga tapşırdık.

Kiçä vakıtında bezne kotlap:

- Sez inde olı tormış yulına ayak basasız. Uñışlar sezgä! - didelär. Minem üzemä duslarım da, ukıtuçılarım da zur sportta uñış kazanırmın, dip yurıylar. Tik häzer monısı minem öçen üz­maksat tügel. Alga taba min kem bulırmın, kaylarda eşlärmen - bilgesez. Tik şunı yahşı beläm: kem genä bulsam da, minem üz ura­mım, yaktı matur, tınıç uramım bulır. Min gomer yulımda änä şul uram buylap atlayaçakmın.

Ägär ul uramga kilep çıksagız, sezgä berkem dä:

- Sin kaysı uramnıkı, nişläp yöriseñ monda? - dip bäylän­mäs. Monda sezgä härkem yılmaep kul suzar. Bu uramda barı tik saf küñelle, märhämätle keşelär genä yäşär. Kilegez, keşelär, minem bu uramıma. Bu minem iñ yaktı uramım, üz uramım!