Урланган бәхет - 1

Бу әсәр каләмдәшем Раис ага Кашаповның
хәер-фатихасы белән язылды.
1
Янтирәк авылын нәкъ икегә бүлеп чип-чиста сулы инеш ага. Ул Корытау урманы уртасыннан башланып, күпсанлы чишмәләрнең суы белән тулылана. Авыл уртасында—инеш аркылы салынган таш күпер. Борынгы авылның борынгы күпере. Бабайлар, бабайларның бабалары үз куллары белән салган таш күпер ул. Нык күпер, мәңге ишелмәс һәм искермәс күпер.
Янтирәкнең көньягында таучыкларны әйләнеп үтә-үтә, сабыр гына, моңсу гына Сакман елгасы сузыла. Авыл аша үткән инеш шул Сакманга барып кушыла. Нәкъ шул инеш тамагында Кондызлы күл җәйрәп ята, сөйләп тә, язып та бетерә алмаслык ямьле, оҗмахтай почмак. Яз кояшы җирне иркәләп, урыны-урыны белән яшел җәймә булып ачыла башлау белән, Янтирәкнең яшь-җилкенчәге шул күл буена ашкына. Бөтен тирә-як гармун моңына, җырга күмелә.
Язның иң матур, кояшлы көне. Әле кыр эшләре башланмаган. Тау өсләре кипкән, ә тау итәгендә кар ята, шул яктан дымсу җиләс җил исеп ала. Үлән калкынган, агачлар яфрак яра башлаган вакыт.
Авылда: "Иртәгә—Карга боткасы!"—дигән хәбәр тарала. Малайлар учак өчен кичтән агач әзерлиләр.
Иртән иртүк карга боткасы пешәсе урынга чишмә суы китерелә, учак ягыла, казан асыла.
—Кайнап чыкты, балалар, уйный торыгыз, үзем кычкырырмын,—ди Хәдичә карчык.
—Сакка йөгерәбез!
—Сакка йөгерәбез!
Малайлар-кызлар парлашып сакка басалар.
—Сакка—Сок, йөгереп чык!—дип кычкыра ялгыз калган Ирек исемле малай.
—Тота алсаң—синеке, тоталмасаң, минеке,—диләр арттан сакка йөгерүчеләр. Сакка йөгерүчеләр—Нияз белән Гөлчирә. Алар Иреккә тоттырмыйча йөгереп барып "кавышырга" тиешләр.
Менә эре-эре атлап Нияз алга таба чыга һәм, кинәт ыргылып, Ирекне урап үтә, ә Гөлчирә аны тотып алырга ташланган Иректән читкәрәк йөгерә, үзе Ниязны күрә-күрә аңа таба омтыла.
—Гөлчирә! Тоттырма!
—Тоттырма!!
—Һай! Тота бит!—Урыннарында аларга куәт биреп, тыпырданып, дуслары тора.
Нияз белән Гөлчирә, Ирекне артта калдырып, кулларын сузып, бер-берсенең кочагына ташланалар. Их, ул кайнар кочак! Их бу яңа өлгергән чор, сөю-сөелүнең бөтен матурлыгын, тәмен тоя башлаган көннәр! Нияз белән Гөлчирә җитәкләшеп, яшьләр янына килеп алга басалар. Тагын чират көтәләр.
—Балалар! Оланнар! Ботка пеште!
"Карга боткасы" уены башлана. Һәркемнең кулында агач кашык. Боткалы казанны ике як колагыннан тотып, ике малай "урлап" алып китә. Башкалар казан артыннан чаба, куып җитеп бер кашык ботка эләктерә.
Аннан барысы җыелып тыныч кына ботка ашыйлар. Казанда йомырка пешә.
—Йомырка, йомырка! Байлык бир илгә, йортка!—дип йомырка тәгәрәтәләр. Аннан тагын уеннар башлана.
2
Янтирәкнең уртасында зур агач мәчет. Тик ул хәзер мәчет түгел—мәктәп. Алгы кечкенә бүлмәдә беренче сыйныф, ә зур бүлмәдә—җиденче. Унөч малай, ун кыз. Шаяннар. Кызлар малайларга серле караш ташлый, ә тегеләре кызларның үкчәсенә баса, кич аулакка серләшергә чакыра.
Шул шаяннар арасында моңсу кара күзле, озын толымлы, кыйгач кашлы, янып торган алсу йөзле, чия иренле Гөлчирә бар.
Гөлчирә—бу авылга иярә килгән кыз. әнисе Бибилатифа күрше Сакман авылыннан Янтирәккә умартачы Минхәер картка кияүгә килгән.
Минхәернең ян бакчасында умарталар. Авылның яше-карты үз итеп, бал алырга аларга килә. Бибилатифаның җиз самавыры һәрчак өстәлдә. Килгән-киткәнне баллап тәмле чәй белән сыйлый, һәркемгә җылы сүз, якты күз карашы бүләк итә.
Җомга көннәр—Гөлчирә өчен зур шатлык. әнисе таңнан торып коймак пешерә.
—Тор, кызым, тор матурым! Чәй эчкәч, кендек әбиеңә коймак илтерсең.
әнисе кайнар коймакларны тәлинкәгә салып, чуптарлап сугылган ашъяулыкка төрә һәм Гөлчирәгә тоттыра. Кыз төенчек тотып, күрше авылы Сакманга, кендек әбисенә китә.
Мәликә әби берүзе генә яши.
—Һай, матур кызым икән, чәчен үргән, зәңгәр күлмәген кигән, күбәләктәй очып, минем янга килгән,—дип такмаклый кендек әби, Гөлчирәнең башыннан сыйпап.—әниең Бибилатифа ни хәлдә? Минхәер картның аяклары сызламыймы? Мал-туарлар көтүгә йөриме?
әби, Гөлчирәне олы кешегә тиңләп, хәл-әхвәл сораша. Килгән саен шул ук сораулар булса да, Гөлчирә тагын җавап бирә:
—Әнием иртүк торган, сыерны саугды, коймак пешерде. әткәем намаз укыды, чәй эчеп калды. Аякларыннан зарланмады.
—Менә, кызым, сиңа дип кенә саклаган җиләк кагым, бераз чикләвегем дә бар иде,—дип серле сандыгыннан күчтәнәчләрен чыгара.
Аннан Гөлчирә белән кара-каршы утырып, алар чәй эчәләр. Чәй эчеп туйгач, кендек әбисе:
—Яле, кызым, мин өйрәткән догаңны онытмадынмы?—ди.
—Юк, әбием, онытмадым.
Алар икесе бергә ашны олылап, дога кылалар.
Кай көннәрдә Гөлчирә кендек әбисенә куна бара, матур савыт белән юкә балы алып килә. Әбисе белән мәтрүшкәле чәй эчеп, ул тирән йокыга тала, матур-матур төшләр күрә...
3
Югары очта Гөлчирәнең классташы Нияз яши. Ниязга әле биш яшь тә тулмаган иде, әтисе Бөгелмә базарыннан бәләкәй гармун алып кайтты. Башта Нияз аның телләренә барлык бармаклары белән берьюлы басып, өй эчен шау-шуга күмде, колакларны тондырганчы кычкыртты. Аның күзләре ялтырый, нечкә беләкләре киеренке халәткә кереп, юанаеп киткәндәй була.
—Карале, әнисе, кәмәленә китерә бит бу малай, кара-кара, чын гармунчы диярсең,—дип, соклануын яшерми, әтисе Галиәхмәт мыекларын борып куя.
Ун яшьтә инде Ниязга әтисе чын гармун алып бирде—тальян гармун.
Ләкин Галиәхмәт бик иртә дөнья куйды: Нияз сигезенчедә укыганда, авариядә һәлак булды ул. Алар сеңелесе Зөһрә белән ятим калдылар, әтисез үстеләр.
Нияз—җор сүзле, шаян табигатьле, шат күңелле малай. Ул алтынчы сыйныфта укыганда ук Гөлчирәне үз итте. Әллә нәрсәсе тартып тора шул кызның, карап кына торасы, чәчләренә кагыласы, кулларын тотып карыйсы килә. Гөлчирәнең күзләренә карап көннәр буе утырырга риза Нияз, тик кыз гына, Нияз аңа караса, керфекләрен төшерә, әллә ояла, әллә яратмый. Нияз әрсезләнергә курка, читкәрәк китә дә, Гөлчирәдән күзен алмый.
Ул Гөлчирә утырган парта янына килә. Гөлчирә исә, тамчы-тамчы керфекләрен түбән төшереп, тынып кала. Сүзе бармы? Йомышымы? Ник әйтми? Нияз кызның ике толым итеп үргән шома чәчләренә озак кына карап тора да, кабат үз урынына барып утыра. Кызга борылып карый. Күзләрен күтәргәнме? Аңа таба карамыймы?
...Алар тугызынчы сыйныфта укыйлар иде. Нияз чандыр гына егет. Аның белән очрашкан саен Гөлчирәнең йөрәге тукталып калгандай була.
Язгы ташу вакыты. Якшәмбе көн. Көн буе ташу карап, түгәрәк уен, сакка йөгерү кебек сабый чак уеннары уйнап туйгач, кайсы кая таралышты. Елга яры буенда алар икесе генә утырып калдылар. Гөлчирә Ниязның гармун уйнаганын тыңлый. "Беркем дә аның кебек матур итеп уйный алмый",—дип уйлый кыз.
Текә яр астында тасма-тасма булып боз яргаланган, ярылган урыннары зәнгәрсу-яшел төстә, Су өстендә бертуктаусыз хәрәкәт итүче зур-зур бозлар шау-гөр килеп бәрелешәләр, берсе өстенә икенчесе килеп менә дә, вак кисәкләргә яргаланып, шыбырдап коела, юкка чыга. Язгы ташкын бозларны чүбе-ние белән каядыр куа.
Нияз гармунын җиргә куеп, Гөлчирәнең нәзек бармакларын үзенең учына алды. Кыз аңа күтәрелеп карамады, йөрәгенең кызу-кызу типкәнен генә сизде. Нияз кызның йөзенә якын килеп, кинәт кенә аның чия төсле кабарынкы иреннәреннән үбеп алды. Бу Гөлчирә өчен көтәлмәгән хәл булды, ул кычкырып куйды һәм Ниязның аркасына сугып, сикереп торды да, авылга таба йөгерде.
4
Тире җыючы Халикның Ниязлар өенә урам аша каршы салынган йорты башкалардан йөз чөерүче тәкәббер кешене хәтерләтә, барлык өйләрдән калкурак, зуррак һәм матуррак.
Халик кызы Сәримә, тәпи йөри башлау белән, Ниязга тартылды. әнисе яңа күлмәк тегеп кидерүе була, Сәримә йөгереп Нияз янына килә:
—Матурмы күлмәгем? Күрәсеңме, нинди төймә такты әни! Матурмы? Матурмы?
—Матур, матур. Йә, аптыратма әле, Сәримә.
Никтер кечкенәдән үк Нияз аны яратмады. Иркә, кылтык, назлы булып үсте Сәримә, Нияз дип ут йотты. Ycә төшкәч, аны фәкать үзенеке генә итеп хис итте. Хыялларга бирелде: менә алар мәктәпне тәмамлыйлар, өйләнешәләр, яна өй салалар, Нияз Сәримәнең әтисе кебек тире-йон җыя башлый, байыйлар, балалар үсә. Ниязны ул нәкъ әнисе әтисен биеткән кебек "биетеп" кенә тора. Нияз арт аякларында үрә басып торучы маэмай булып күз алдына килеп баса...
Сәримәнең әтисе юаш, бик сабыр холыклы кеше. Хатыны Маһибәдәр—холыксыз хатын. Халик түзә, дәшми.
Сәримәнең әнисе "кызның кырыгыннан" дип, "кыз бишектә—җиһаз сандыкта" дип бирнә хәстәрен күрә торды. Кияү дигәнең Нияз кебек ярлы булса, кызы шыр-ялангач өйгә килен булып төшсә... Бер караганда, үз бизмәне белән үлчәп, "бай кызга мең ия"—дия-дия, әйбер җыйды. Авыл кызлары кебек алача палас, чуптарлы тастымал түгел, шәһәрчә, яңача, асыл мал җыя торды. Ак чәчәкле зәңгәр төстәге карават җәймәсе, затлы челтәрләр, мендәр япмалары... Бөгелмәдән елык-елык килеп торган калай тышлы яшел сандык кайтартты, шул сандыкка шыплап чүпрәк-чапрак тутырды. Сәримә генә сандыкны яратмады. Кем хәзер сандык төяп кияүгә чыга? Комод, шифоньер кирәк, яңача! Шәһәрчә!
...Сәримә җиденче сыйныфта укыганда ук, кашларын йолкып, нәзек кенә калдырды, күз төпләренә сөрмә тартып, көзгедә мут яшькелт күзләрен күреп, үз-үзенә соклана, сыйныфта иң чибәр кыз—мин, дип уйлап йөри башлады. Йөзенә иннек сөртә, бит очына кара каләм белән миң төртә, маңгай чәчен кайчы белән кисеп, каш өстенә чәч тәлгәшләре төшерә. Иреннәр генә калынрак, тешләр сирәк. Аларны һич үзгәртеп булмый. Күзләр матур булгач, теш сирәклеге чүп кенә, авызны йомыбрак йөрергә туры килер, дип фикер йөртә кыз.
...Ул Ниязның Гөлчирә тирәсендә бөтерелгәнен сизә башлады. Аның күршесе, аңа гына булырга тиешле Нияз Гөлчирәдән күзен алмый.
Бер кичне Сәримә Ниязның Гөлчирәне озатып кайтканын үзләренең капка төбендә көтеп торды. Нияз таш күпер өстендә күренү белән кыз, эскәмиядән торып, урам аша җәһәт-җәһәт атлап, Ниязлар капка төбенә килеп басты.
—Менә сезгә кергән идем,—дигән булды.
—Нигә?
—Нигә дип, әниең белән сөйләшеп утырырга.
—Ярый, бар, өегезгә кер.
—Минем синең белән сөйләшәсе сүзем бар.
—Ә минеке—юк.
—Йә, нәрсә инде син, күрше, минем белән тупас.
—Тупас түгел, бөтенләй сөйләшер сүзем юк.
—Табарбыз. әйдә, тегендәрәк китик, тыкрыкка.
—Юк, Сәримә, мина әйтәсе сүзең булса, шушында гына әйт, тыңлыйм.
—Шул Гөлчирәнең нәрсәсе миннән артык соң?
—Синең сүзең Гөлчирә турында икән...
—Әйе, Гөлчирә турында. Шул йолкыш, хәерченең нәрсәсе сиңа ошыйдыр инде? Миннән кай җире белән артык соң ул? Чибәррәкме?
—Син, Сәримә, һичшиксез чибәр, кара инде, синең кыйгач кашларың, сөрмәле күзләрең генә ни тора,—диде Нияз сүзенә тирән мәгънә салып.
Мактау сүзләрен ишәткәч, Сәримәнең зур авызы ерылып, сирәк тешләре күренде.
Нияз, аның көлүен күрмәскә теләп, күзләрен җиргә төбәде.
—Йә, булды, Сәримә, сөйләштек. Мин керим...
әле Сәримәнең монарчы Нияз белән болай кыюланып сөйләшә алганы юк иде. Ниязны болай гына кулга алып, үзенә каратып булмаячагын кыз аңлады.
Сәримә укуда әллә ни өлгер булмаса да, hәp җирдә чәчрәп чыгып үзен күрсәтергә, Гөлчирәдән бер дә ким булмаска тырышты. Гөлчирә килмешәк, атасы да юк, киеме дә рәтле түгел. Чибәрлеккә мин аннан кимме әллә, дип фикер йөртте. Тора-бара Гөлчирәнең хас дошманына, көндәшенә әверелде. Араларын бозарга тырышты.
5
Әле сигезенче сыйныфта укыйлар иде. Февраль ае. Салкын. Гөлчирә көянтә-чиләк тотып, күрше Гапсаттарлар капка төбендәге чыгырлы коега су алырга чыкты. Кое буе ап-ак боз, кое авызы боз катып бәләкәй генә калган. Чылбырга эленгән кыршаулы чиләк тә бозланып ялтырап тора. Кемдер су алган да, төбендәге суын салып бетермичә, кое капкачына утыртып киткән. Гөлчирә бозга каткан авыр чиләкне күтәреп алып, кое капкачын бер кырыйга шудырды, сузылып кына кое эченә күз төшереп алды да, чиләкне коега төшереп җибәрде. Суга чупылдап барып төшкән чиләк, су белән тулып, чыгырны сөйрәде, коеның терсәкле тимер тоткычы зыр-зыр әйләнеп, коточкыч шау-шу күптарды.
—Су аласыңмы, Гөлчирә? Кая чиләгеңне үзем алыйм, тая күрмә.
Үтеп барышлый, Нияз кое буена туктаган иде.
—Юк, юк, үзем,—диде кыз, сер бирмәскә тырышып.
Ул арада Нияз тимер тотканы әйләндерә башлады. Сулы чиләк тар кое авызына килеп җиткәч, Гөлчирә аңа сузылды, әмма аягы таеп китеп, боз каткан кое бурасына күкрәге белән килеп төште, ә уң кулы сулы чиләкнең кыршавы белән кое читенә каткан боз арасында калды.
Нияз каушавыннан кое чыгырының тоткасын кулыннан ычкындырды, чылбырга тагылган сулы чиләк дулый-дулый коега төшеп китте. Нияз ашыгып Гөлчирәгә таба омтылды, аның канга баткан кулыннан бияләен тартып алып, бармакларын учына алды, һәм җылы тынын канлы бармакларга өрде. Кыз, кулы авыртуга чыдый алмый, үксеп-үксеп елый башлады.
Бу көннән соң кызның бармаклары кызыллы-зәңгәрле булып шешеп чыкты. Бик озак төзәлде. Гөлчирәнең чәнчә бармагы бөтенләй тырнаксыз калды. Ул аларга теге көндәге хәвеф-хәтәрне гел исләренә төшереп торды. Тырнаксыз бармак Гөлчирәнең тамгасына әверелде.
Ә Нияз кыз белән очрашкан саен:
—Я, ничек, бармагыңа тырнак үсмиме әле?—дип шаярта торган булды.
—Оныт инде син аны, авыртмый да, сызламый да,—дия иде Гөлчирә.
6
Яз.
Гомер дә тоташ яз гына булыр төсле. Күңел моңарчы сизелмәгән, беләнмәгән яшерен хисләрне ак өметләргә әйләндереп, ап-ак күлмәкләр кидерә, чәчәкләрнең бәхет, мәхәббәт теләгәннәрен эзли, сөю көтә. Яз вәгъдәләренә ышана кыз бала.
Үзе дә гөл сыман, яңгырның җылысы, җилнең назлысы, кичнең сандугачлысы, төннең йолдызлысы турында гына хыяллана.
Язлар уяткан хыялларның эссе җәйләрдә, яңгырлы көзләрдә, салкын кышларда барысы да чынга ашырмы? Юкмы?..
Менә хәзер барысы да артта, дәфтәргә соңгы нокта куелган. Имтиханда мәсьәлә дә бик җиңел иде.
—Синеке беттеме?—диде Гөлчирә, урыныннан торып.
—Ә синең барысы да дөресме?
—Дөрес, киттек.
Алар дәфтәрләрен тапшырдылар, бүлмәдән чыктылар.
Алар ун сыйныфны уңышлы тәмамладылар. Аттестатларында икесенең дә өчәр дүртле, калган фәннәрдән бишле иде.
...Чыгарылыш кичәсе. Күңелләрне куаныч һәм дәрт сарган көннәр.
Утлар балкыган зур залда озак кына җырлаган-биегәннән соң, Гөлчира белән Нияз урамга чыктылар. Таң сызылып килә иде. Алар, аяк кайда әйди, шунда атладылар. ә аяклар ялгыз каен аланына юл алды.
Алар алдында зур сорау: алга таба нишләргә? Гүя кайчандыр зур бер ишектән кергәннәр дә, ун ел буе шунда янып-көеп, алҗып-арып зур юл үткәннәр, бүген генә шул ишекне ябып бу дөньядан чыкканнар. Кулларында ишекнең зур ачкычы. ә ул ачкыч тагын нинди ишекне ачып керергә ярдәм итәр? Ул яңа ишек кайда? Каян табарга аны? Анда кайсы сукмак, кайсы юл илтә? Уңдамы ул, әллә сулдамы?
Әйе, әле бүген генә алар кулларына аттестат алдылар. Мәктәп директоры аларны бик җылы тәбрик итте...
Ялгыз каен янында Нияз белән Гөлчирә бик озак сөйләштеләр.
Таң белән саубуллашучы йолдызлар күз кысыша-кысыша берәм-берәм сүнделәр, ә ялгыз каен аланы, яшел үлән, чәчәкләр, ачып куелган зур китапны хәтерләтеп, аларга колач җәйде. Ерактагы биек тау сыртыннан кояшның җирән сырты күренде, каршыдагы урман кояш нурларыннан ялтырады.
—Йә, ярый, көн туды, кояш чыкты, безнең өчен яңа тормыш башланды,—диде Гөлчирә уйчан гына.
—Яңа тормыш, яңа юллар,—диде Нияз.—Гөлчирә, ник син бүген бик күңелсез?
—Нияз, сиңа бер дә әйткәнем юк, син бит берни белмисең. әни авырый минем. Шуңа бер дә күңелем үсми, табиплар бер дә өметле сүз әйтмиләр.
Гөлчирә кояш нурларыннан алсу төскә кергән каенны кочаклады һәм кулларын югарыга таба шудырды.
—Карале, Нияз, безнең каеныбызның кәүсәсенә нинди гөмбә ябышкан!
—Ул—мәшкә дип атала. Укыганым бар, бик күп авыруларга дәва икәне турында язалар.
—Минем әниемә ярдәм итмәс иде микән?
Нияз кулын сузып гөмбәне капшап карады.
—Кап-каты. Өзеп алыйммы?
—Юк, кирәкми, торсын.
Гөлчирә уйга калды. Бераз торгач, тирән сулыш алып, әкрен генә сөйләп китте:
—Каен ул—сагыш агачы, ялгызлык символы, ул һәрчак сагышлы, язларын елап күпме күз яшьләре түгә. Шул түгелгән каен яшьләре шушы каты гөмбә булып бергә җыелып оешкандыр. Ул гөмбә каенның бәгыредер, елый-елый каенның бәгыре каткандыр.
—Син әллә ниләр сөйлисең, Гөлчирә.
Гөлчирә дәшмәде, аның күңеле һаман авырудан шәмдәй сызып баручы әнисе белән иде...
Гөлчирәнең әнисе Бибилатифа, карты Минхәер үлеп биш ел үткәннән соң, алмалар җитешкәч, августның соңгы көнеңдә дөнья куйды. Унҗиде яшьлек Гөлчирә каңгырып япа-ялгыз калды. Ялан чаклы өйдә беръялгызы яши башлады.
7
Сәримә унынчы сыйныфта укыганда ук зур күкрәкле, тулы гәүдәле, җитлеккән кызга әйләнде. Карап торуга бер дә кеше карамаслык түгел, әмма ни өчендер башка кызлар кебек аны бер генә егет тә үз итмәде. Фәкать түбән оч саескан Фәрхиенең кайдадыр яшәп, хатын аерып кайткан малае Фатих кына берничә мәртәбә озата килде.
Таң атканчы кайдадыр олагып йөргән кызын Маһибәдәр берничә мәртәбә тыкрыклардан, бакча башларыннан, инеш буйларыннан чыгып эзләп йөрде.
—Сәримә! Сәримәү!—дип, югалган бәрәнен эзләгәндәй, кычкырып йөреп тә таба алмагач, күршеләрдән ишетеп, кызының кем белән бәйләнгәнен белде.
Сәримәнең кайтканын капка төбендә саклап торды да, кызы капка төбенә килеп җиткәч, яңагыннан ут чыгарып, чалтыратты. Урамда тавыш куптармады, кызын аркасыннан этә-төртә өйгә алып керде һәм, бар зәһәрен җигеп, авызыннан утлар чәчеп сүгә башлады:
—Син нәрсә? Хатын аерган зимагур белән йөри башладыңмы? Юкмы сиңа үзеңә бер егет? Ирлек тәмен тойган кеше синең битеңнән үбәр өчен генә озатып йөрмәс. Ике аягыңның берсен дә атлатмыйм. Клубка түгел, капка төбенә дә чыгармыйм. Итәгеңә салып бала алып кайтсын, дип үстердеммени мин сине?
Әнисе зимагур дип атаган Фатихны моңарчы егетләр назы күрмәгән Сәримә инде ярата башлаган иде.
Фатих матур гына киенә, читтә йөреп чарланган, теле телгә йокмый, ярату сүзләрен сибә генә. Сәримә бу ирне инде үзенең язмышы итеп күрә башлаган иде. әмма Маһибәдәр катгый рәвештә кызының чыгар юлына йозак салды:
—Чыкмыйсың, бетте-китте,—дип кычкырды.—Әнә Нияз. Бергә үстегез, ярлы булса да, үз кеше. Тәртипле, акыллы. Сиңа башка кеше юк. Ишетсен колагың!
Ул да булмады, Фәрхи малае Фатих авылдан чыгып китте...
8
—Гөлчирә,—диде беркөнне Нияз бик җитди генә.—Мин уйладым-уйладым да, вербовка белән Кузбасска китәргә булдым. Авылда ни калган!? Безнең бит мәктәп тәмамлаганга кәгазь генә бар, ун ел буе укыдык, бер һөнәр алмадык. Алга таба укырга акча кирәк, әни дә: "Укыта алмам, улым, сеңлеңне үстерәсе бар, берәр кая китәрсең, өс-башыңны карарсың",—ди.
Ниязның бу сүзләре Гөлчирәне уятып җибәргәндәй булды, аның күңеле әллә нишләде:
—Мине дә ал, Нияз, мин дә китәм синең белән,—диде.
—Гөлчирә,—диде Нияз,—вербовка белән егетләрне генә җыялар, мин укып һөнәр алыйм әле, эшләп карыйм, урнашыйм, сине чакырырмын, яки кайтып алырмын.
—Нияз, минем бит беркемем дә юк, мин синнән башка нишләрмен? Ал мине дә, икәү китик.
Гөлчирә елый ук башлады.
—Мин сине бер елдан кайтып алырмын. Шушы ялгыз каен янында вәгъдә бирешик: тормышта кем генә очраса да, бер-беребезгә хыянәт итмәскә, ташлашмаска, мәңгегә бергә булырга. Вәгъдәме, Гөлчирә?
—Вәгъдә, Нияз, вәгъдә,—диде Гөлчирә тынычлана төшкәч. Кайчан китәсең? Кем белән?
—Иртәгә, Рәфис белән.
—Нәрсә белән китәсез?
—Поезд белән.
Гөлчирә белән Нияз утырган җирләреннән торып бастылар һәм, каен янына килеп, икесе ике яктан каенны кочаклап, кулга-кул тотындылар:
—Мине көтәрсеңме?
—Хатлар язарсыңмы?
—Күрәсеңме, каенның яшьләреннән оешкан гөмбә безгә дәшә, вәгъдәгезне ныгыттым, ди, күз яшьләре түкмәгез, ди, бер-берегезгә ышаныгыз, ди...
Алар каенны кочаклаган килеш, кулга-кул тотынышып озак кына тордылар...
Икенче көнне Нияз бик иртә уянды. Әнисе, улының уянганын күреп, ашыга-ашыга өстәлгә пар бөркеп торган самавырны китереп куйды.
—Көтү киттеме әле, әни?
—Юк әле, улым, иртә әле.
—Көтүгә кадәр юлга чыгарга кирәк, юкса, тузан басылганын көтәсе булыр.
—Әйдә, улым, юынып кер дә, чәй эчәрбез, Аллага тапшырып, авылны чыкканчы озата барырмын.
Нияз кичә кич Гөлчирә белән саубуллашуын исенә төшерде. Вәгъдәләшүләр, Гөлчирәнең күз яшьләре... Менә шул күз яшьләре башка бервакытта да таммасын өчен Нияз әллә ниләр бирер иде.
Нияз, әтисеннән калган иске пинжәкне киеп, аркасына биштәр асып, урам буйлап атлады. Аны дусты Рәфис капка төбендә көтеп тора иде инде. Күк йөзе аллы-гөлле төсләр белән балкыган. Тиздән кояш та чыгачак. Кошлар тынып калган. Нияз эре-эре атлап Рәфис янына килеп туктады, елмаеп аңа кулын сузды:
—Сәлам!
—Сәлам! Киттек.
Алар Бөгелмә станциясенә сәгать унга барып җиттеләр. Малайларны клуб кебек бер зур бүлмәгә җыйдылар. Җыелу урыны дип атала икән. Беркемне дә чыгармыйлар. Озакламый комиссия булды. Нияз белән Рәфис тә каралдылар. Рәфисне комиссия яраксыз дип тапты.
—Мин, болай булгач, Нияз, авылга кире кайтам. Озата гына бардым, диярмен инде.
Бy фикер белән Нияз да килеште. Рәфис Ниязга бераз акча бирде, поездга дустын утыртып, кул болгап, озатып калды
9
Өйдән чыгып киткәнгә ике атна дигәндә, Нияз Осинники станциясенә килеп төште. Тимер юлның уң ягында елга, суы кап-кара. Сул якта вокзал бинасы. Бу яклар безнең җирләргә бер да охшамаган икән. Бөтен җир өсте кап-кара. Елга да кап-кара, урамнарда да ниндидер кара су ага.
Вагоннардан аның кебек үк малайлар коелды. Аякларында чабата, өсләрендә иске, ямаулы фуфайка. Кайсы соры чикмән кигән, кайсы—кыска тун. Менә бик каты кычкырып команда бирделәр:
—Стройся!
Эреле-ваклы малайлар бер рәткә тезелеп бастылар. Команда биреп, аларны җәяүләтеп шәһәргә таба алып киттеләр.
Уң якта биек тау, тау буйлап йортлар тезелгән. Бер генә агач та юк. Җир дә кап-кара, йортлар да.
—Син кайдан?
—Әлмәттән.
—Ә син?
—Бөгелмәдән.
—Зәйдән...
Малайлар шулай шыбыр-шыбыр сөйләшеп баралар. Шлак түшәлгән юлдан атлап бару җиңел түгел, аякка каты. Аларга каршы кулларына ниндидер кораллар күтәргән бер төркем шахтерлар очрады. Битләре кап-кара, ком гарәбе дә алай ук кара түгелдер, күзләре генә ялтырый. Үзләре малайларның сәләмә киемен күреп, бармаклары белән төртеп күрсәтә-күрсәтә көлгән булалар. Тешләре генә ап-ак. Алар көлгәндә бигрәк ямьсез икән.
Нияз күзенә күренгән hәp нәрсәне исендә калдырырга тырышты. Менә "Центральная" дип язылган биек каланча, аның артында, кара төтен бөркеп, коточкыч зур тау күренеп тора. Шахта дигәннәре шулдыр инде, дип уйлады Нияз.
Бара торгач, кирпечтән салынган зур, матур бина күренде. Анысы шахта идарәсе булыр, чиста кешеләр, начальниклар эшли торган җирдер инде.
Ул арада каяндыр бер төркем малай-шалай килеп чыкты. Чиста, матур киемле шәһәр малайлары. Шулчак берсе:
—Вон, японцев ведут!—дип сөрән салды.
Икенчесе тагын:
—Бей самураев!—дип, рәт белән матур гына, тәртипле генә атлап баручы малайларга күмер кисәкләре, ташлар ата башладылар. Малайларның кайсы кычкырып җибәреп, башын тотты, кемдер аксый башлады.
Аларны "ФЗО-17" дип язылган өч катлы бина каршысына китереп туктаттылар. Берничә группага бүлделәр. Яңа киемнәр өләштеләр. Мунчага озаттылар. Иске киемнәрне яндырдылар.
әнисе юлга чыгар алдыннан Ниязга догалык-бөти биргән иде. Нияз аны иске бишмәтенең түш кесәсеннән эзләп алып учына йомарлады. Әнисе ана:
—Шушы догалыклар сине хәвеф-хәтәрдән саклар, исән-сау өйгә алып кайтыр,—дип әйткән иде.
Укулар башланды. Уку дигәннәре—бер көн класс бүлмәсендә укытучының сөйләгәнен тыңлау, биш көн җир астына төшеп, тәҗрибәле шахтерлар күзәтүе астында забойда күмер чабу икән.
Нияз забойщиклар төркеменә эләкте. Аны төркемнең өлкәне итеп билгеләделәр.
Төркемнең мастеры—Тау техникумы тәмамлаган, чандыр гәүдәле, җитез хәрәкәтле, төскә-биткә чибәр, егерме биш яшьләрдәге хохол Петр Иванович Перебейнос—яхшы, кешелекле егет булып чыкты. Урыс телен ипилек-тозлык кына белгән татар малайларын ул үз күреп, яратып, малайлар арасында зур абруй казанды.
Брезенттан тегелгән калын, авыр кием, аягына резин чуни, башына шахтер каскасы киеп алгач, Нияз гомере буе шахтада эшләгән кешегә охшады да куйды. Ул көлеп җибәрде. Их, Гөлчирә янына шушы киемнәр белән барып басарга!—дип уйлады егет. Бигрәк "матур" икән бу шахтер киемнәре!..
10
Сентябрь ае. Гөлчирә башка барлык авыл хатыннары белән бәрәңге алды, чөгендер казыды. Арып, эштән туктап, барысы бергә олы тирәк янына җыелдылар. Кем нәрсә алып килгән—бары уртак: кабыклы бәрәнге, кара ипи, әйрән, катык. Гөлчирәнең күршесе Сәмига никтер көндезләтеп кенә эшкә килде. Гөлчирәгә кесәсеннән алып конверт тоттырды.
—Ал, әҗерен сорамыйм. Биемәсәң, икенче кат тәтемәс,—дип шаяртты.
Yткен күзләр Сәмиганың Гөлчирәгә хат биргәнен күреп, аңа табарак елыштылар.
—Әйдә, ярар бу юлы биетеп торма инде...
—Хат дигән куаныч көн дә килеп тормый. Миңа язсыннар иде әле, хәлдән тайганчы биер идем.
—Ниязданмы?
—Нияздандыр. Кемнән булсын.
Гөлчирә читкәрәк китеп, ашыга-ашыга конвертны ачты. Таныш кул, түгәрәк-түгәрәк хәрефләр...
Кызлар барыбер Гөлчирәне уратып алдылар, җилкә аша сузылып, очлы күзләрен хатка төбәделәр.
—Кызлар, бәйләнмәгез әле!
—Ниләр яза, Гөлчирә? Без да укыйк әле.
—Адресын гына булса да күрсәт инде.
Сәримә Гөлчирәнең кулыннан конвертны алмакчы булды, Гөлчирә аның кулына сукты, кырт борылып китеп барды. Гөлчирә янына дусты Рәйсә килде.
—Ник елыйсың, Гөлчирә?
—Үзем дә белмим, дустым.
Гөлчирә яшьле күзләрен сөртеп алды.
Хат озын иде. Нияз юлда ниләр булган, ничек барып урнашкан, укуы һәм эше турында бәйнә-бәйнә язган иде.
Хатының ахырында бер җыр да бар.
"Алтын пәкемне сындырдым
Гөл тамырын кискәндә.
Сәламнәремне җибәрәм
Кичке җилләр искәндә..."
Гөлчирә Ниязга шул көнне үк хат язып салды. "Нияз!—дип язды кыз,—син киткәннән бирле күңелем урынында түгел, авыр миңа, мин ялгыз. Ник син мине үзең белән алмадың? Ник ташлап киттең? Кемгә ташлап киттең? Минем бит беркемем дә юк.
Әнием үлгәннән бирле мина өйгә керү дә бик авыр. Ярый әле Рәйсә бар, аның белән бергә кунабыз. Һәркөн диярлек төшләремдә сине күрәм, синең өчен бик борчылам, сак бул анда, шахта эше бик хәтәр, диләр бит.
Ялгыз каен янына ялгыз барасым килми. Сине бик сагындым, бик күрәсем килә, күзләреңә карыйсым, кулларыңны тотасым килә...
Минем хәлләремне белмисең бит. Бер генә туганым да юк бит минем. Сер сөйләр, сагышымны таратырга ярдәм итәрлек кешем юк.
Син киткәнгә менә бер ай булды. Мин инде сагынып үлә яздым. Бер ел сине күрми ничек түзәрмен? Ләкин мин өметемне өзмим. Алдагы бәхетле көннәрне уйлап елмаям. Бәхет ул—язларда язылган язмышның рәхәтен дә, михнәтен дә күреп, яшисе, кавышасы килү теләген җуймыйча, һаман матурлыкка, мәхәббәткә омтылудыр. Мин үземне бәхетсез димим, безнең бәхет әле алда, без һичшиксез бергә булачакбыз. Мин моңа ышанам.
Гөлчирә."
11
—Шәлеңне сал, Рәйсә, чишен. Ярый әле, дустым, син бар.
—Гөлчирә, алма исе килә, эм-м, әллә алмаң бармы?—Рәйсә борынын җыера-җыера иснәнә башлады.—Хуш исе борынны яра, әллә мәтрушкәң дә бар инде?
—Чоланнан әни белән җыйган мәтрүшкәләрне алып кердем, баздан алма алып мендем син килүгә. әнием төсе, аның белән агачтан өзеп, кәгазьгә төргән идек. Кызым, кыш көне ашарбыз, Алла теләсә, дигән иде. Үзенә генә ризык булмаган,—дип сөйләнә-сөйләнә Гөлчирә өстәлгә алмалар куйды.
—Минем әни чәйгә дип кишер киптерә, кабак көйдерә. Туйдырды инде,—ди Рәйсә.
—Мәтрүшкә чәе эчәрбез, дустым, баллап-тәмләп эчәрбез...
Мәтрүшкәле чәй эчеп, кызлар йокларга яттылар. Рәйсә пышылдап кына сорап куйды:
—Нияз ниләр яза соң?
—Ниләр яза, дип... Берничә хаты килде дә, туктады, язмый. Нәрсә булгандыр...
—әллә башканы тапты микән?..
Рәйсә бик тиз йоклап китте. ә Гөлчирәнең күзенә йокы кермәде. Туңып киткәндәй булды. Өй дә суынып өлгерде ахыры...
Кыз таң алдыннан гына йокыга талды. Йокысы да тыныч булмады. Менә ул сап-салкын су эчендә. Туңа, калтырана. Судан чыгарга тели, булдыра алмый. Кулына ниндидер бау эләгә. Бау яр өстендәге ялгыз каенга бәйләнгән. Ә яр шундый биек—күккә тигән. Яр өстендә ялгыз каен җилдә уңга-сулга чайкала.
әллә каян ерактан бер аваз килә:
—"Ник суга ташландың"?
—"Мин үзем ташланмадым, мине ташладылар",—ди Гөлчирә.
—"Кем ташлады?"
—"Белмим... Ниндидер явыз, кара көч".
—"Кем чыгарыр икән сине бу судан?"
—"Минем бик яшисем килә! Каенкаем! Ярдәм ит!"
Гөлчирә бауга ябыша, үрмәләргә тели. Бау дигәне бау түгел икән, ямь-яшел үлән. Өзелә! Өзелә! Тагын бераз гына! Бераз гына!
—Өзелә! Өзелә!—дип кычкырып уянды Гөлчирә.
Рәйсә дә бу тавышка уянып китте.
—Нәрсә өзелә, Гөлчирә?
Гөлчирә авыр сулап, һушын җыеп, караватында утыра бирде. Дәшмәде. Аның кәефе юк иде.
12
Янтирәккә ел башында кайсыдыр бер районнан Арслангали исемле егет килеп төште. Ул ниндидер кыңгыр эшләре өчен теге районнан куылган. Лубян урман хуҗалыгы техникумын тәмамлагач, ул районда озак эшли алмаган, яңа җиргә—Янтирәккә күчкән.
Олы юлның ике ягындагы киң кырларны, урманнарны карап бара торгач, Янтирәккә керә торган чана юлын күреп, ул машинадан төшеп калды һәм авылга таба җәяү генә атлады. Аяклары туңа төшкән иде, чана юлыннан тая-тая атлый торгач, җылынып китте.
Биш чакрым араны ул бер сәгать үтте, ул бер сәгать Арслангалигә бер ел кебек тоелды. Ул үзенең үткәннәрен уйлады, алга планнар корды. Ул ышанычлы адымнар белән яңа урынга эшкә килә.
Арслангалине фатирга Сәримәләргә керттеләр. Сәримәнең әтисе Халик егетне бер күрү белән ошатты. Карчыганыкы кебек очлы күзләр, кавказлыларныкы кебек кәкре борын, киң җилкә. Үткен, җилле егеттер, эш сөя торган кешедер, дип уйлады Халик. Егетне өстәл янына чакырып, рюмкага аракы койды, үзе өстәлнең икенче ягына утырды:
—әйдә, юлдан килгән кешегә әз генә чеметеп кую ярый ул.
Арслангали икеләнеп калды: киң күңеллелекме бу, хәйләме?
—Әйдә, әйдә, җибәр әле, яхшырак йокларсың. Арыгансыңдыр.
Арслангали рюмкадагы аракының яртысын эчте дә, чыраен бик нык сытып, рюмкасын өстәлгә куйды. Халик исә рюмкасындагы аракының тамчысын да калдырмыйча авызына каплады, олы ләззәт кичергәндәй мыекларын сыпырды.
—Ачы, каһәр. Ачы булса да яхшы!
Халик бик тәфсилләп Арслангалинең кем икәнен сораштырды. Аракысының калганы өстенә тагын өстәде, тагын кыстады. Бер-ике рюмка җибәргәч, Арслангали сораштыруны көтеп тормады, үзе сөйли башлады.
—Лубян урман хуҗалыгы техникумын бик яхшы тәмамладым. Менә, иң алдынгы белгеч буларак, урманчылык эшләрен җайга салу өчен монда җибәрделәр.
—Гаиләң, семьяң, дигәнем?
—Өйләнмәгән. Баулыда ялгыз әнием калды.
—Э-э. Өйләнмәгәнмени?..
Ул арада кичке уеннан Сәримә кайтып керде.
—Ай, кунак бар икән,—диде кыз Арслангалигә әрсез караш ташлап.
Аңа күз сирпеп бер карау җитте, барысын күреп алды: үткен караш, куе кара кашлар, кара-кучкыл йөз...
Хуҗа хатын да биләмнән кайтып керде. Маһибәдәрнең бөкрерәк какча гәүдәсе, ияккә таба очлаеп килгән саргылт йөзе Арслангалигә ошамады: усалдыр, явыздыр, дип уйлап алды.
—Менә, әнкәсе, безгә бу егетне фатирга керттеләр. Урманчы, бик олы кеше,—диде Халик.
Рюмкаларга тагын аракы агызды, салкын итне кунакка табарак этеп куйды, ипи кисте.
—Аша, энем, аша. Юлдан килгән кешегә кайнар аш куярга кирәк иде дә, соңрак килеп кердең шул.
Рюмканы каплагач, Халикнын теле тагын да ачылып китте.
—Күрдеңме кызыбызны. Берәү генә. Әнкәсе башка табарга теләмәде. Кызыбызның чибәрлеге дисеңме, характеры дисеңме, Аллага шөкер.
—Әти, дим, күп лыгырдыйсың, җиттеме, юкмы?
Кызның бу сүзләре бөтен нәрсене юкка чыгарды. Атасының мактау сүзләре дә, Арслангалинең күңелендә секунд эчендә бөреләнеп алган планнары да, түбә кыегыннан ишелеп төшкән калын кар катламы кебек, җимерелделәр.
Атна-ун көн үтмәдe, уpмaн белгече, комсомол оешмасы белән килешеп, авыл клубында яшьләр өчен лекцияләр укый башлады. Агротехника, туфрак структурасы, агачларнын төрләре...
Арслангали кечкенә блокнот тотып яшьләр каршында лекция укый. Уңга-сулга йөренгәли, ботинкасы атлаган саен шыгырдап китә, костюм эченнән зәңгәр күлмәк, шакмаклы галстук таккан. Ул үз-үзенә бик ошый, ул—интеллигент, башы тулы белем, гыйлем.