Урланган бәхет - 4

Яңа гына явып үткән яңгырдан үләннәр юеш иде, җылы пар күтәрелеп, күңелләрне иркәли, агач яфракларыннан төшеп өлгермәгән яңгыр тамчылары сирәк кенә тамып куя.
Хәмиткә Гөлчирә белән сөйләшеп китү бик җиңел булыр сыман иде. Ләкин бер дә алай булмады. Шаярып сөйләшсә, килешмәс, әле кызның күңелендә теге көндә булган күңелсезлекләр җәрәхәт булып сыкрап торадыр кебек, артык җитди сөйләшсә, кыз ничек кабул итәр?
—Җыелышта утырасың бик киләме?—диде Хәмит.
—Юк,—диде Гөлчирә.
—әйдә, читкәрәк китәбез. Сөйлә, син Дубровкага каян килеп чыктың? Син бит Камскида идең.
Алар яңгырдан соң ялтырап күренгән бер агачка таба атладылар. Сулыш алганың да яңгырап китәр төсле тын урамда кычкырып сөйләшү җиңел түгел иде. Гөлчирә, Хәмит белән янәшә, юешләнгән түфлиләренә карап, башын бер яккарак кыйгайтып атлады да атлады, биргән соравына җавап бирергә ашыкмады. Хәмит үрелеп бер агач ботагын тартып куйды, шыбырдап алар өстенә салкын тамчылар коелды. Гөлчирә көтәлмәгән бу салкын тамчылардан нәзек кенә тавыш белән кычкырып куйды һәм матур итеп кеткелдәп көлеп җибәрде. Аның көлүендә әле чәчәк атып кына килүче гүзәл яшьлек авазы яңгырады. Хәмит тагын соравын кабатлады:
—Каян безгә килеп чыктың соң син, Гөлчирә?
—Теге кешедән качып киттем.
Хәмит барысын да аңлады, бу сүзне кабат яңартмады.
—Борылмыйбызмы? Туңмыйсыңмы?
—Юк, туңмыйм, нишләп туңыйм?
Соңгы көннәрдә Гөлчирәнең бәгырен телгәләп күңелендә бер теләк кабынды: аңа әнисе кебек ук якын, ышанырлык бер кеше кирәк икән. Сер сыярлык, күңел җылысын тоярлык. Аның беркеме дә калмады. Нияз оятсызларча хыянәт итте, алдады, Арслангали куркыныч, ул аның тормышында очраган куркыныч бер кара көч, ул көчле һәм явыз.
Гөлчирә кичләрен Хәмит белән очраша башлады. Хәмит бер дә әрсезләнмәде, кызда ниндидер тирән сагыш, моң-зар, олы кайгы сизеп, рәнҗетүдән курыкты. Кызны күрү белән Хәмитнең күңеле күтәрелә, арыганы онытыла. Тик ул үзе дә еш кына моңсуланып кала, аны күңелсез уйлар биләп ала. Яхшы кыз очрату, аны ярату—бер нәрсә, ә аны бәхетле итә алу-алмау—бөтенләй икенче. Ул бу матур, яшь кызны бәхетле итә алырмы? Кыз аны ярата алырмы? Алар сөю, мәхәббәт турында бөтенләй сөйләшмәделәр. Туган як, туган авыл, ата-ана, дуслар, мәктәп...
Хәмит Казан артындагы бер районның Көтмәс дигән авылыннан икән. Отпускада булып килгән, шуңадыр, Гөлчирәгә гел үзенең туган авылы турында, кызлар, кичке уеннар турында сөйләде. Сагынуын яшермәде. Ул Көтмәснең табигате, урманы, чишмәләренең матурлыгы турында сәгатьләр буе сөйләргә әзер иде... Әти-әнисе колхозчылар, энесе һәм сеңлесе бар икән.
Хәмит кичләрен кызлар яшәгән баракка килә, киң күкрәкле, озын буйлы, бөтен барлыгы белән сәламәтлек, көч бөркеп торган егет кызлар арасында күп сөйләшми генә, телчән кызларның шаян, төртмәле сүзләренә елмаеп, кызарып, бераз утыра да, Гөлчирәгә карап күз кыса. Гөлчирә урамга чыгарга әзерләнә. Кичләр салкынча булганга, ул җылы кофтасын кия. Башына юка капрон яулыгын чөя. Урамга чыккач, Хәмит Гөлчирәне, бармакларын аның җылы тәненә тидерер-тидермәс сак кына биленнән кочаклап ала. Аның кызга бик матур сүзләр әйтәсе, тантаналы итеп аны яратуын белдерәсе килә, ләкин һич кенә дә кирәкле сүзләр таба алмый.
Менә алар бараклар буйлап киттеләр... Әйтер сүзләр генә әллә кайда йөри. Кая соң аның егетләр белән сөйләшкәндәге кыюлыгы? Бераз баргач, Хәмит Гөлчирәне ике куллап кочаклап алды, йөзенә үк якын килеп:
—Гөлчирә, мин сине яратам,—диде һәм суырып иреннәреннән үбеп алды. Гөлчирә дә тартылмады, сүз әйтмәде. Шушы минутта Гөлчирә бу ят, чит җирдә үзенең япа-ялгыз түгеллегенә ышанды. Бәлки шушы аз сүзле, көчле, үзеннән берничә яшькә олы егет бүген генә түгел, аның иртәгәсе, алдагы еллары өчен бергә тормыш юлы үтәрлек, ышанычлы иң якын кешесе булыр, хыянәт итмәс, алдамас дусты булып чыгар... Кыз егетнең җилкәсенә башын салды...
35
Кызлар тәрәзә аша Арслангалинең баракка якынлашуын күрделәр.
—Кызлар! Арслан килә, Арслан...
—Килсен, килсен, без аны йолкынган әтәч итәрбез.
Арслангали кызлар бүлмәсенә килеп керде, исәнләште, башыннан кепкасын салып, кадакка элеп куйды. Бармак очлары белән генә куе кара чәчен артка сыпырып җибәрде. Кызлар урыннарыннан кузгалмадылар, бары да аңа таба карап, елмаймый-көлми, якты йөз күрсәтми, сүзсез калдылар.
—Ә кая соң минем чибәрем?—диде Арслангали беркемгә дә карамый гына.
—Чибәреңме? Чибәрең сәлам хатлар җибәрем, дип кайтып китте.
—Кайтып китте?! Аның кайтыр җире юк. Кая кайтсын ул? Өен сатты. Егете ташлады.
—Кызларның дүрт ягы—кыйбла, бәлки берәр күз күргәне булгандыр. Җир йөзендә син генәмени?
—Мин генә. Ул минеке генә... Булырга тиеш.
—Ой-ой-ой! Мактанчык. Мактанчыкның арты ачык. Мин мастер дигәч тә...
Кызлар берсеннән-берсе арттырып, Арслангалидән көлделәр.
Ул бүлмәдән саубуллашмый да чыгып китте. Кызларның кайтып китте дигән сүзенә ышанмады, билгеле. Урамда йөрде, клубка кагылды. Гөлчирә беркайда да юк иде. Арслангали бу баш бирмәс Гөлчирәдән уч алырга уйлады.
Күптән түгел кайсыдыр участокта урманда ботак чабуда эшләүче Гөләндәм Ибраһимова исемле кызны агач басып үтергән иде. Аның гәүдәсен туганнары килеп авылына алып кайтып киттеләр. Озак та үтмәде, урман хуҗалыгында чыга торган аз тиражлы "Лесоруб" гәҗитендә бер мәкалә басылды.
Мәкаләдә урман хуҗалыгы җитәкчеләре, мастерлар гаепләнеп, аларга каршы җинаять эше кузгатылу турында язылган иде. "Г.Ибраһимованың фаҗигале үлемендә мастер И.Шмарев һәм К.Саянов гаепле", дип язылган иде.
Арслангали бу мәкаләне бик әйбәтләп кисеп алды да, Гөлчирә урманда агачка басылып үлде, дип авылга хат язды. Хат янына шушы мәкаләне дә тыгып җибәрде. Айлар буе шушы хәбәр авыл халкының теленнән тешмәде. ә Ниязның әнисе Гөлмәрьям бу турыда соңрак кына белсә дә, хастаханәдә ятучы улына бу хәбәрне хат аша җибәрми булдыра алмады.
"Улым,—дип язды ул,—авыр булса да язам, язмый булдыра алмыйм. Гөлчирә, мескенем, агачка басылып үлгән икән бит. Гәҗиттә хәбәре дә килде, авыл халкы бик кызганды. Кешеләр телендә гел Гөлчирә. Туганнары бар дигән иде, шунда гына җирләгәннәрдер инде..."
36
Әнисеннән килгән бу кара хәбәр Ниязга аяз көнне яшен суккан кебек тәэсир итте, кулларын пешерде. Хатны ул кабат укырга теләмәде, ертып атты һәм гомерендә беренче тапкыр үксеп-үксеп елады. Авариягә эләккәч, ул Гөлчирәгә хатлар язды, килә алмавы өчен гафу үтенде, ләкин Гөлчирәдән җавап хаты булмады. Сәбәбе—шул һәлакәт икән, дип уйлады.
Нияз көн саен Гөлчирәне төшләрендә күрә. Гөлчирә мәктәптә укыган вакыттагы кебек, аңа карап елмая. Кызның шомырт-кара күзләрен ул аерым-ачык күрә. Ә ул күзләр әллә кайчан йомылганнар, әллә кайчан аның Гөлчирәсе җир куенында ята икән.
Ул, уйланып ята торгач, Гөлчирәсенә багышлап шигырь дә чыгарды:
"Ялгыз каен...
Ялгыз каен яннары
Яшел чирәм.
Сине мәңгегә югалттым,
Мин гаепле, Гөлчирәм..."
Ниязның бу көннәрдә хәле бик авырайды, күзләрен томан каплады, тәрәзәләр дә кечерәеп, нидер элеп куйгандай булып калдылар. Палатада ятучылар да аның авыр хәлен аңлап, артыгын сорашмадылар, ярасын яңартмадылар.
—Авылга кайтам, Гөлчирәм белән йөргән сукмакларда йөрү өчен авылга кайтам, дип уйлап ятты Нияз...
37
Җәй иртәсеннән дә матуррак вакыт бар микән? Үлән өстендә чык тамчылары ялтырый. Урман эченнән җиләс һава бөркелә. Куакларда бертуктаусыз кошлар чыркылдаша, көнне сәламли.
Хәмит бу көнне бик иртә уянды. Барактан чыгып, мускулларын уйнатып, гимнастика ясады, берничә мәртәбә баракны йөгереп әйләнеп чыкты.
Сүз кибәк түгел, җилгә очырып булмый, дип уйлады егет: Гөлчирә белән кушылырга. Кыз каршы түгел, тагын ни кирәк? Чибәр, уйчан, тыйнак, кирәк чакта кыю, чая. Сузарга ярамый.
Бераз тәнен язгач, ул барак янында җайланган юынгыч янына килде, кушучлап битенә салкын су сипте, биленә бәйләнгән иске сөлге белән муенын, беләкләрен ышкыды.
Башка егетләр дә чыктылар, көлешә-көлешә йөгерешеп алдылар.
—Ник иртә тордың? әллә бер-бер хәл булдымы?
—Юыныгыз, егетләр.
Хәмит сүзне башкага борды. Алдан кычкырган күкенең башы авырта, егетләргә Гөлчирә белән корган планнар турында ул бер сүз дә әйтмәде.
Иртәнге ашны ашап, Хәмит тракторын кабызды һәм урманга таба юл алды.
Бер дә көн бозылыр, яңгыр булыр төсле түгел иде, кинәт кенә урман артыннан кара болыт килеп чыкты, үсте, киңәйде һәм ярты күкне биләп алды. Җирне-күкне тоташтырып, яшен яшьнәде һәм җир селкетеп, күк күкрәде.
Хәмит, шуңа да карамастан, эшкә кереште. Яшен дип, яңгыр дип тормады. Үзе авылда үткән балачагын исенә төшерде. Яңгырны ул кечкенәдән ярата. Урамда яңгыр явып күлләвекләрдә тамчылардан куыклар кабара башлау белән ялантәпи урамга йөгереп чыга да, шул куыкларга баса-баса, "Яңгыркаем, яу, яу, майлы ботка бирермен!" дип такмаклый. Менә бүген дә егерме алты яшьлек егетнең, балачактагы кебек, яңгыр астында шәбәрәсе, юеш үләндә чабулыйсы килеп китте. Аның куанычы эченә сыймый, җырлыйсы, шаярасы килә.
Тиз башланган яңгыр озакламый туктады. Урман юлы буйлап балта, пычкылар тоткан эшчеләр килгәне күренде.
әнә кызлар белән көлешә-көлешә аның Гөлчирәсе атлый. Зәңгәр комбинизоны да, ак яулыгы да шундый килешә, ул гүя урман кисәргә, ботак чабарга бармый, танцыга ашыга. Гөлчирә аны күреп елмайды. Хәмиткә ничектер ул: "Нихәл, кияү егете!"—дия төсле тоелды. Гөлчирә түбән карап, юеш үләнне таптап трактор яныннан салмак кына атлап үтеп китте.
Алар бу атнаның шимбәсендә язылышырга барачаклар. Туйлар ясап түгел, бик гади генә, тыйнак кына, дуслар белән утырачаклар. Хәмит урман хуҗалыгыннан аерым бүлмә сораячак. Алар шулай килештеләр.
38
Нияз өч ай хастаханә койкасында аунап, терелеп, аякка басты.
Монда көн тудымы—авариягә эләгеп кулы сынган, аягы өзелгән, башы ярылган шахта эшчеләре. Кемнәр белән генә сөйләшмәде, аралашмады Нияз.
Менә аягы бот төбеннән өзелгән Касыйм исемле урта яшьләрдәге абый. Ул Нияз белән еш кына сөйләшә:
—Минем әти дә, әни дә шахтерлар иде,—дип башлады ул беркөнне сүзен.—Үзем унике ел шахтер булдым. Бик авыр, хәвефле эш. Ничәмә-ничә кешенең гомере өзелде монда. Мин үзем унике ел буе сменага чыгып киткән саен балаларымны, хатынымны кочаклап үбеп, кайтмасам бәхил булыгыз, дип китә торган идем. Ходай гомерне алмады алуын, ну аяксыз калдым. Бер аяк белән яшәргә туры киләчәк.
—Галимҗан абый шахтада гомер буе эшләп, карт атасын калдырып китеп барды,—диде Нияз авыр көрсенеп.
—Терелеп чыксаң, шахтага эшенә кайтырга уйлыйсыңмы соң, Нияз,—диде Касыйм.
—Ике аягымның берсен дә атламыйм, терелим генә! Авылыма кайтып китәм.
—Авылны сагындым, дисең инде син?
—Әйе, авылымны бик сагындым. әни ялгыз минем, безне ялгыз үстерде. Мин авыл өчен яратылган, иген үстерәчәкмен. Агроном буласым килә минем.
—Әниеңә акча җибәрә алдыңмы соң?
—Ай саен сала идем. Мин әни алдында зур бурычлы.
—Менә бит, кемгә нәрсә... Син авылыңны оныта алмыйсың, ә миңа шахта якын. Минем туган җирем шушы.
Нияз авылда озак тормады.
Сагынып кайтты, әмма авылның су буйларында, урманнарында була алмады. Шулай да, Гөлчирә белән килә торган ялгыз каен янына бармый булдыра алмады. Каенның кәүсәсен сыйпады, кара гөмбә һаман да урынында икән. Ялгыз каен Ниязга ничектер бик моңсу булып күренде. Инде монда башкалар килмидер, тирә-ягы яшел чирәм, тапталмаган. Нияз үзе дә сизмәстән, Гөлчирәгә багышланган шигырен җыр итеп җырлап җибәрде:
—Ялгыз каен...
Ялгыз каен яннары
Яшел чирәм.
Сине мәңгегә югалттым,
Мин гаепле, Гөлчирәм...
Җыр туды, моңлы яңа җыр туды. Ул аны өйгә кайту белән гармунында уйнап җырлап утырды:
—Ялгыз каен һаман шулай—
Тирә-ягы гел чирәм.
Вәгъдә бирешкән көннәрне
Оныталмам, Гөлчирәм...
Ике көннән Нияз Казанга имтиханнар тапшырырга китте.
39
Гаиләнең үзәге—ир, өйнең яме—хатын. Хәмит белән Гөлчирә матур гына гаилә корып җибәрделәр. Кечкенә булса да, тәрәзәләре белән кояшка карап торган барак бүлмәсе алар өчен изге оҗмах булып тоелды. Иртән йокыдан уянуларына, тәрәзәдән бөркелеп кояш нурлары керде, җилләр искәндә, агачлар шаулавы, кошлар сайравы аларның күңелен күтәрде, гүя алар өчен генә табигать концерт куя, җыр җырлый. Күңелләре күтәренке, кәефләре шәп иде. Эшләре әйбәт барды, авыр булса да арытмады, ялкытмады. Дуслары күбәйде. Алар үзләрен табигатьнең бер кисәге, бәхет өчен яратылган җаннар итеп хис иттеләр.
Икесенең дә хисләре, кичерешләре тәңгәл, һәр сулышы, һәр күзәнәге—табигать биргән байлык. Тормышларында тулы гармония, бердәмлек, үзара аңлашып яшәү бәхет китерде.
Бу—беренче елны да, икенче елны да шулай булды. әмма •өченче елда инде алар яшәү яме балада икәнен аңлап, бәхетнең бер ягы китек икәнен сизә башладылар. Өч ел яшәп, балалары юк. Хәмит еш кына эчә башлады, көйсезләнде. Гаиләдә эчкән ир булуның олы бәхетсезлек икәнен Гөлчирә үз җилкәсендә татыды. Менә шулай матур башланган гаилә тормышы hәp икесе өчен аңлаешсыз газапка әйләнде.
...Хәмит көч-хәл белән барак янына кайтып җитте. Барак почмагына таянып, селкенгәләп бераз басып торды да, авырткан башын болгап алып, җиргә таба иелде, коса башлады.
Гөлчирә, аны күреп, йөгереп чыкты.
—Әйдә өйгә, Хәмит, әйдә, әйдә!
—Хатын!
Аягы белән җиргә тибүе булды, Хәмит кыйгаеп, яны белән барып төште.
—Әй, Ходаем! Пычранып бетәсең бит! Әйдә инде өйгә, кеше көлдермә,—дип Гөлчирә Хәмиткә торып басарга ярдәм итте.
Хәмит аякларына баса алмады, тезләнгән килеш Гөлчирәнең аякларын кочаклап елый башлады.
—Мин болай яши алмыйм, барыбер асылынып үләм, Гөлчирә! Кит син миннән, мин сине бәхетле итә алмадым,—дип үкерде исерек ир.
—Хәмит, дим, әйдә кеше көлдермә, әйдә, җаным, кер өйгә, исергәнсең, ни сөйләгәнеңне үзең белмисең...
—Беләм, бик беләм мин ни сөйләгәнемне. Бүген үк китәр идем тегендә. Сине жәллим, Гөлчирәм!
Хәмит торып баса алмый азапланды. Гөлчирә иренең олы гәүдәсен ничек кенә тырышса да, күтәрә алмады.
Ул арада, бераз салып алган ике кеше килеп, Хәмиткә басарга ярдәм иттеләр.
—Бирешмә, Хәмит, аягында нык тор!—диде берсе.—Без әле синең белән дөнья җимертеп эшлисе кешеләр.
Хәмит, аягына баскач, теге ирләр белән кочаклашып, бер урында аякларын тыпырдатып, биегән булып кыланды.
Тегеләр үз юлларын дәвам иттеләр. ә Хәмит, чайкалып китеп, Гөлчирәнең җилкәсенә барып асылынды.
—Әйдә, әйдә, атла, Хәмит.
Хәмит авыз эченнән нидер мыгырданып, ниһаять, барак эченә атлады.
Гөлчирә Хәмитне сабый бала кебек хәйләли-хәйләли күлмәк-ыштаннарын салдырып, чиста кием кидертеп, урынга яткырды. Җылы урынга яткач, Хәмит үкереп-үкереп, елап җибәрде.
Гөлчирә су җылытып Хәмитнең пычрак киемнәрен юып элде. Үзенең күзләреннән бертуктаусыз яшь акты:
—Кая соң ул—миңа дигән бәхет? Инде таптым дигәч, булмады, бәхет түгел, бәхетсезлек бит бу. Болай ничек яшәргә кирәк?
Хәмит айныгач, ул бик җитди итеп, Пермьгә барып табибларга күренергә кирәклеге турында сөйләшергә булды. Ярдәм итәрләр, дәваларлар...
40
Казан урамында Нияз бер төркем кызлар арасында Сәримәне танып алды. Ул? Нишли ул монда?
Сәримә дә аны күрде, үзе комачтай кызарды һәм ничектер каушап калгандай булды, кызлар белән карашып алды да, шул минутта әрсезлеген җигеп, Ниязга таба атлады. Аңа кулын сузды:
—Исәнме?—диде.
—Бу минем авылдаш,—диде кызларга.
Нияз теләр-теләмәс кенә аның сузган кулын кысты. Ләкин текә күкрәкле, шәһәрчә киенгән, хатыннарча тупасланган бу кызда ул элекке Сәримәне күрмәде. Ул бик нык үзгәргән: киеме дә, прическасы да, хәтта гәүдәсе дә. Ул элеккедән озынрак та, калынрак та.
Сәримә үзеннән-үзе бик канәгать булды: Нияз аңа кызыгып, хәтта сокланып карый, дип уйлады. Бер мизгелгә аларның күзләре очрашты. ә менә кызның туп-туры сөзеп карый торган күзләре—гел элекке Сәримәнеке иде.
—Ник туктап торабыз. әйдә безнең белән.
Сәримә Ниязны култыклап алды. Кызлар шаркылдап көлеп җибәрделәр.
Нияз Серимә турында берни дә белми иде. Ул хәзер Казанда пединститутта укый икән. Алар барысы бергә Сәримә яши торган тулай торакка керделәр.
—Чәй эчәбезме?
—Юк.
—Бездә шундый гадәт: эчәм дисәң, эчерәбез, эчмим, дисең икән—кыстамыйбыз.
Кызлар тагын көлештеләр.
—Мин озакка кермәдем, күреп кенә чыгыйм, дидем.
Нияз урыныннан торып ишеккә таба юнәлде.
—Мин синең белән,—диде Сәримә.
Алар урам буйлап озак кына сөйләшеп бардылар. Урам тулы халык, этә-төртә йөгереп үтәләр, каядыр ашыгалар. Сәримә, никтер, авызына су капкандай, иреннәрен кыскан.
Нияз беренче булып сүз башлады:
—Син чын шәһәр кызы булгансың, карале, сина бик күпләр күз төшерәләр.
—Алар сиңа карыйлар,—диде Сәримә.
—Нишләп миңа?
—Авыл кешесе монда әллә каян күзгә ташлана.
Нияз Сәримәнең үкчәле түфлиләре белән керт-керт атлавына туры китереп вак атларга тырышмады. Эре-эре атлап барды. Алар гүя бергә түгел, ә аерым-аерым каядыр атлыйлар.
—Ә син монда нигә килдең?
—Мин авыл хуҗалыгы институтында укыйм.
—Ә-ә,—Сәримә иреннәрен генә кыйгайтып мәсхәрәле елмаеп куйды.
—Әйдә, бу бакчага кереп утырыйк.
Алар бер бакчага кереп, эскәмиягә утырдылар. Монда Сәримә ничектер авыл кызлары кебек гадирәк булып калды.
—Менә без дә үсеп җиттек, акыл утырттык,—диде Нияз ни әйтергә, нәрсә турында сөйләшергә белмичә.
Сәримә көлеп җибәрде.
—Укытучы булып авылга кайтырсың инде.
—Белмим әле.
—Нәрсәсен беләсең аның? Авылда укытучылар кирәк, көтә торганнардыр.
Сәримә иреннәрен тешләде, түфли үкчәләре белән саргайган каен яфракларын изгәләде, йөзендә уйчанлык сирпелеп алды.
—Минем монда бер таныш лейтенантым бар. Кияүгә сорый... Ничек уйлыйсың, чыгыйммы?
—Чык...
41
Табип күзлек өстеннән генә ишектә күренгән таза, чибәр егеткә күз салды. Бер дә авыру кешегә охшамаган, нинди хәсрәт китергән аны монда, дип уйлап алды.
Гөлчирә табипларда булды. Бары да яхшы, бала табачаксыз, бернинди дә патология юк, диделәр. Гөлчирә табип бүлмәсеннән куанып чыкты, киләчәк көнгә зур өметләр туды. Ул ана булачак! Бары да яхшы!
Хәмиткә табип белән сөйләшү җиңел булмады. Эшнең нидәлеген аңлаткач, табип аңа бик күп сорау бирде.
—Күп эчәсеңме? Тартасыңмы?
—Бераз була инде.
—Агуланганың юкмы?
—Юк, бервакытта да агуланганым исемдә юк.
—Кайда хезмәт иттең? Нинди частьта? Менә шушы сорау Хәмитне айнытып җибәргәндәй итте. Кайда? Ракета частьләрендә.
—Тоцкий полигонында. Оренбург өлкәсендә,—диде Хәмит.
Сорашу-тикшеруләрдән соң, анализлар ачыклангач, табип бик тыныч булырга тырышып:
—Хатыныгызны чакырыгыз!—диде.
Гөлчирә кереп Хәмит янына утырды.
Табип бик күп сөйләде, күп сүзләре аларга аңлашылмады. Радиация, диде, ионнар, гамма, диде.
Ләкин Хәмит тә, Гөлчирә дә табипның сүзләрен ишетмиләр иде, алар ул сүзләрне ишетер дә, аңлар да хәлдә түгел иде. Һәм, ниһаять, табип тирән сулыш алып, йомгаклап куйды:
—Аяныч, бик аяныч, сезне тынычландырыр сүз әйтә алмыйм. Балагыз булмаячак, кадерлеләрем,—диде аларга туры карамыйча гына.
Хәмит тетрәнеп куйды. Гөлчирәнең күзләреннән өзлексез яшь коелды.
Ир белән хатын утырган җирләреннән торып, әкрен генә ишеккә юнәлделәр. Табип, башын күтәреп, алар артыннан карап калды. Алар аңа бик нык кечерәеп калган сыман тоелдылар. Кеше бит кояшка үрмәләгән агачтай үсәргә, өскә үрләргә омтыла. Ә болар көчсезлектән, гаҗизлектән, үткән гомерләре, язмышлары өчен күңелләрендә ургып торган рәнҗүдән бөкшәеп, бөрешеп калганнар иде...
42
Алар балалар йортыннан үзләренә тәрбиягә бала алырга булдылар.
Балалар йорты. Киң генә бүлмә. Түрдә зур-зур өч тәрәзә. Идәндә төсе уңа башлаган зур палас. Палас өстендә кайсы утырган, кайсы мүкәләп йөрүче балалар уен белән мәш киләләр.
Балалар йорты хуҗасы Хәмит белән Гөлчирәне кисәтеп куйды: "Берсен дә кулыгызга алмагыз". Тик монда килеп керү белән, аларга төбәлгән нәни күзләр аларны битараф калдыра алмады. әнә берсе зәп-зәңгәр зур күзләрен мөлдерәмә тутырып карап тора, әнә икенчесе утырган урыныннан сикереп торып, кулын сузып алар янына ук килеп басты, әнә өченчесе, мама! папа! дип елап ук җибәрде. Гөлчирә үзенә таба сузылган бу сөякчел ябык кулга сузылмый булдыра алмады.
—Син минем әниемме?—диде күбәләктәй очып аның янына килеп баскан кызчык.—Син мине алырга килдеңме?
Гөлчирәнең сузылган кулына сабый чытырдап ябышты да, аякларын күтәргәләп, кулга алуын үтенде.
—Йә, ярый, Лена! Синең хәлеңне белешергә килгән апа бу, ә әниең башка көнне килер.
Ул арада җиде-сигез бала Гөлчирә белән Хәмитне урап алдылар.
—Минем әниемме син?
—Син минем әниемме?
Балаларның һәркайсы аларны үз әнисе, үз әтисе итәргә теләде.
—Мине дә күтәр әле,—диде Хәмит янында бөтерелгән сары чәчле малай.
—Ә мине! Ә мине!—дип үрсәләнә башладылар балалар.
Телләре яңа ачылып килә торган бу сабыйлар язмышларының ачылыгын бөтен тулылыгы белән аңлап бетермәсәләр дә, әти-әни назыннан мәхрүм икәнлекләрен сизенәләр иде бугай. Илереп-илереп бу ят апа белән абыйга карап торганнан соң, бер-икесе инде кабат үз урыннарына барып утырдылар һәм нәүмизләнеп уенчыклары белән уйный ук башладылар.
Гөлчирә белән Хәмиткә балалар йортыннан бала алу өчен бик күп кәгазьләр тутырырга, раслатырга туры килде, шулай да, алар зур түземлелек белән ул кәгазьләрне тутырып, зәп-зәнгәр күзле, өч яшьлек бер нәни малайны үзләренә балалыкка алдылар. Арада иң ошаганы—шул булды. Хәмит кебек үк зәнгәр күзле, коңгырт-сары чәчле бу малай—Саша Якушев иде. Хәмит баланың докүментларын алды, Александр Якушев—Атлас Якупов булыр, дип уйлады. Бик матур чагы, теле ачылып бетә язган. Бала шатлыклы күзләрен ялтыратып Гөлчирә белән Хәмитне йөгереп килеп икесен берьюлы кочаклап алды да, әле берсенә, әле икенчесенә карап:
—Папа! Мама!—дип кычкырды.
Алар өендә моңарчы булмаган, булганы да сүнә барган җылылык, яктылык, нур артты. Гөлчирә баласы булган көннән эшкә чыкмады, расчет алды. Хәмит тә:
—Эшләмәссең, баланы кеше итеп үстерергә кирәк,—диде.
Эштән кайту белән Хәмит улын кулына алып:
—Әти, диген, әти, диген, әти, әти,—дип аның белән әнгәмә кора.
Бала:
—Әти, әни,—диде.
Урыс һәм татар сүзләрен буташтырып, сөйләшеп аларны куандырды...
43
Гөлчирә белән Хәмитнең бәхетле көннәре озакка бармады. Хәмит көн дә эштән хәлсезләнеп кайтып егыла, күзгә күренеп сула барды. Ашаган азыгының тәмен тоймый, ашаганы үтми, коры сөяккә калды, күзләре начар күрә башлады. Табиплар радиация галәмәте, нурланыш чире, диделәр, катаракта дигән диагноз куйдылар.
Озакламый аның буыннары шеште, аяклары йөрмәс булды.
Табиплар Подольск шәһәрендәге фәнни-тикшеренү институтына юллама бирделәр. Гөлчирә улы Атлас белән Хәмит янына Подольскига күчеп килде. Фатир табып, тегү фабрикасына эшкә урнашты. Көн саен Хәмит янына йөрде.
—Саумы, Хәмит!
—Саумы, Гөлчирә.
Хәмитнең зураеп калган сукыр күзләрендә җан өшеткеч томан. Атлас, әтисенең кулын тотып, аларның сөйләшүен тыңлап утыра. Хәмит бертуктаусыз улының чәчләреннән сыйпый.
—Син мине, Гөлчирә, гафу ит инде. Мин сине бәхетле итә алмадым...
—Мин бик бәхетле синең белән, Хәмит. Бу уйларыңны оныт, минем өчен борчылма. Сина терелү кирәк, терел генә...
—Күпме җәфалар күрдең син минем белән, Гөлчирә! Күпме хурлыклар. Ни кадәр түземлек, сабырлык кирәк иде сиңа! Мин синең язмышыңны харап иттем.
—Юкны, сөйләмә, Хәмит! Без синең белән әле матур итеп яшәрбез,—дип юата Гөлчирә, үзенең күзләреннән чишмә булып яшь ага.
Ул көнне Хәмит көн уртасына кадәр һушында иде, кулын Гөлчирәгә сузды да хырылдый башлады һәм тынсыз калды.
—Хәмит! Хәмит! Ни булды сиңа? Үлмә! Үлмә!..
44
Гөлчирә белән Атлас зираттан соң гына кайттылар. Тәрәзәгә кояшның алтын нурлары төшкән, бүлмә эчендә барлык нәрсә кызгылт булып күренә. Гөлчирә бүген ятимлек һәм ялгызлыкнын чын мәгънәсен аңлады. Ул улы Атласны кочаклап алды һәм күкрәгенә кысты. Шулай кочаклашып алар озак кына утырдылар.
Гөлчирә соңгы өч ай вакытны күз алдына китерде. Өч ай элек ул Хәмитне бу институтка озата килгән иде. Ак халатлы табип аның күңеленә өмет чаткылары кабызган иде. Бәлки табип нидер эшләп җиткермәгәндер, ниндидер кыйммәтле дару табылмагандыр. Ул аны, бәлки, юри генә юаткандыр, чөнки Гөлчирә белән сөйләшкәндә, аның аскы ирене калтырап-калтырап ала иде.
Гөлчирә хастаханәгә килгән саен аңа шикәр кебек ап-ак халат бирәләр иде. Хәмит аны күргәч, күгәргән иреннәре белән елмая, кулларында кан тамырлары зәп-зәңгәр, бармаклары нечкә, йөзе балавыз кебек сап-сары иде.
—Син шәфкать туташы булсаң, мин күптән терелгән булыр идем,—дип шаярта Хәмит.
—Терелерсең, болай да терелерсең,—ди Гөлчирә.
ә Хәмит кайнар, коры иреннәре белән аның яңагыннан үбеп ала. Гөлчирә аны китәр алдыннан үбә:
—Сау бул, иртәгә мин килгәндә терелгән бул,—дип елмая.
Хәмит аларны тәрәзәдән карап озатып кала.
Инде хәзер Гөлчирә зиратка йөри, көн дә бара, Атласны җитәкләп бара.
Бүген дә алар Хәмитнең кабере янына килделәр. Озак басып тордылар. Зират өстендә зур тилгән әйләнә, канатларын селкетми, гүя ул очмый, ә тын гына канат җәеп су өстендә йөзә. ә җир астында Хәмит ята. Гөлчирә аны күз алдына китерергә тырыша.
...Алар кояш түбәнәйгәч кайтырга кузгалдылар.
—Хуш, Хәмит, без киттек,—ди Гөлчирә.
—Хуш, әти, без киттек,—дип кабатлый Атлас.
Алга таба ничек яшәргә? Авылга кайтыр иде, өе юк, элекке эшенә урманга кайтырга теләмәде. Гөлчирә шушы Подольскида яшәргә калды. Монда Хәмитнең кабере, аны да ялгыз калдыру ярамас. Эше дә авыр түгел, хатын-кыз эше. Тора-бара, бәлки, улы белән икесенә фатир бирерләр.
Атласны йокларга салгач, Гөлчирә тәрәзә янына килде. утырды, ике кулы белән яңакларын учлап, шәһәргә күз салды. Төн караңгы, шәһәр урамнарында утлар, еракта зур заводлар, кайдадыр паравоз сызгырта.
Шулай уйга талып утырганда, ул үзенең җилкәсенә улының кулы кагылганын тойды һәм колак янында аның пышылдаганын ишетте:
—Әни, әни!
—Нәрсә, улым, ник йокламыйсың?
Гөлчирә аны кочаклап алды, тезләренә утыртты. Улының ябык гәүдәсе бүген бигрәк тә җиңел кебек тоелды.
—Әни, син мине кире балалар йортына илтеп бирмисеңме?
Гөлчирә соңгы көннәрдә, кайгысына күнегә барып, еламый башлаган иде. Улының сүзләрен ишәткәч, түзмәде, үксеп елап җибәрде. Баланың да олы кайгысы бар икән бит! Балалар йортына кире бирмәссеңме, ди. Гөлчирә яшьләрен тиз генә сөртеп алды һәм якты елмаеп:
—Юк, улым, мин сине беркемгә дә бирмим. Син бит минем бердән-бер юанычым,—диде һәм Атласны тагын да ныграк кочаклады, чәчләреннән үбеп алды.—Аңлыйсыңмы, балам, минем синнән башка беркемем дә юк...
—Минем дә беркемем юк, әни,—дип пышылдады сабый һәм борылып Гөлчирәнең муенына сарылды. Ул да елый иде.
Гөлчирәгә һәр тиенне санап тотарга туры килде, фатирга түлисе, Атлас өчен балалар бакчасына. әмма Гөлчирә акча дип тормады, Хәмитнең кечкенә сурәтеннән фотографиядә зур гына портрет ясатты. Портрет бик матур чыкты. Хәмитнең солдатта хезмәт иткән чагы, күзләре шаян ялтырыйлар, иреннәрендә елмаю, гүя ул үлмәгән, менә шушы рәсемнән чыгып, алар белән сөйләшә, көлешә башлар сыман. Портретны Гөлчирә карават янына, стенага элде. Тар бүлмә киңәеп, яктырып киткәндәй булды. Тора-бара ачы кайгы бераз чигенә башлады.
45
Нияз институтның өченче курсында укый иде. Институттан бик арып, хәлдән таеп кайтып керде. Тулай торак бүлмәсенең ишеген ачып керү белән ишектә кемдер күренде.
—Һәй, кайсыгыз анда зачет биреп кайтты?
Бу күрше бүлмәдән Ниязның курсташы Илгиз иде.
—Мин,—диде Нияз.—мин агрономиядән зачет бирдем. Имтиханнарны алдан биреп, кайтып китәргә җыенам.
—Синнән булыр! Син бит төн йокламыйсың, китап кимерәсең. Күз яшьләре түгеп, Нияз, Нияз, дип авыз суы корытучы кызларны да күрмисең. Авылда сөйгәнең көтәдер. Укытучымы? Табибәме?
—Бәйләнмә әле, Илгиз, беркемем дә юк минем.
—Йә, йә! Алдашма, ышаныр, дисеңме?
—Миңа дигән фәрештәдәй кыз, мине ялгыз калдырып, кара гүрдә ята.
—Ничек, ничек? Кара гүрдә?
—Әйе!
—Башкалары сине сагынып көтеп, тезелешеп торалардыр әле.
—Җитте, Илгиз, башым авыртып тора.
Нияз караватына ауды, башы әйләнгәндәй булды, әллә Илгиз белән бу тузга язмаган сөйләшүдән, әллә арудан аның күз аллары караңгыланып китте.
Ул арада шау-гөр килеп бүлмәдә яшәүче егетләр кайтып керде. Берсен-берсе уздыра-уздыра урамда, институтта булган вак-төяк хәлләр турында зурдан кубып сөйләшә башладылар. Яшьләр, яшелләр, тормышның каймагын гына җыярга өйрәнгән кавем, дип уйлады Нияз, аларның сүзләрен тыңламады. Урамга чыгып йөреп керергә уйласа да, ул уеннан кире кайтты, башы әйләнде, күзен ниндидер кара пәрдә каплагандай тоелды.
Ул төне буе саташып йоклады. Забойга төшкән имеш, кап-карангы, маңгаендагы лампасы сүнгән, әллә каян тычкан күзе кебек кенә ут сирпелә. Караңгылык эченнән Гөлчирә килеп чыга. Ул, Ниязга үпкәле караш ташлап, алдадың, оныттың, ә мин сине көткән идем. Ник килмәдең? Ник килмәдең?—дип кычкыра.
Нияз басытрылып уянып китте, Башы чатнап ярыла. Ул күзләрен ачты, тәрәзәдән сирпелеп кергән якты аның күзләрен авырттыра. Нәрсә соң бу? Новосибирскида табиплар:
"Егет, терелдең терелүен, әмма сак булу кирәк, бигрәк тә күзләреңә көч китермә, сукыраюың бар. Баш мие травмасы белән шаярырга ярамый",—дигәннәр иде. әллә башланамы? әллә чыннан да көч китердемме, дип уйлады Нияз.
Торып басмакчы булды, башы әйләнеп, ава ук башлады, күз алды караңгыланды. Ул маңгаена кулын куйды, температурасы юк. Нәрсә соң бу?
—Егетләр, торыгыз, зинһар, миңа әллә нәрсә булды,—диде Нияз егетләргә.
Шул арада аның караваты янына егетләр килеп бастылар.
—Нәрсә булды, Нияз? Нәрсә булды?
—Бер күзем бөтенләй күрми, башым әйләнә.
—Дамир, бар "ашыгыч ярдәм" чакыр,—диде Хәлим исемле eгет.
Берничә минуттан "ашыгыч ярдәм" машинасы Ниязны хастаханәгә алып китте.
Бетте, очты, юкка чыкты бөтен планнар, дип уйлады Нияз. Ник соң бу дөнья гел аңа кире? Ник аның тормышы алдында сынаулар килеп баса? Ник гел үтеп чыкмаслык киртәләр?
Ниязны берничә көннән Мәскәүдәге Н.Н.Бурденко исемендәге нейрохирургия үзәгенә озаттылар.
Анда Ниязның баш миенә бик катлаулы операция ясадылар.
Июнь аенда Ниязны Мәскәү өлкәсенең Подольск шәһәрендәге фәнни-тикшеренү институтына күчерделәр.
46
—Якупова! Сине телефонга!
Гөлчирә нәрсә уйларга да белми телефонга йөгерде.
—Кем бу?
—Якупова кирәк.
—Мин тыңлыйм.
—Тиз генә балалар бакчасына килеп җитегез. Улыгыз авырый.
—Нәрсе булган?
Гөлчирә балалар бакчасына йөгереп килеп җитте. Атлас йокы бүлмәсендә караватта чалкан ята. Күзләре йомык. Кечкенә ябык бите сулган, карарга кызганыч.
—Ни булды минем балама? "Ашыгыч ярдәм" чакырдыгызмы?
Ул арада ак халатлы шәфкать туташы килеп керде. Ашыкмады, кабаланмады.
—Нәрсә булды балага?
Тәрбияче, ике кулының бармакларын бер-берсенә аралаштырып күкрәгенә куеп, сөйли башлады:
—Иртән берни дә юк иде, көндезгә таба битләре кып-кызыл булды, үлчим—температурасы утыз сигездән артык.
—Чәй калагы бирегез!
Шәфкать туташы Атласның авызын җай гына ачып, тамак төбен карады һәм башын селкеп:
—Балада дифтерия, хастаханәгә озатыгыз,—диде.
—Мин анда бармыйм,—дип ыңгырашты Атлас.
—Без анда сине тиз генә терелтәбез. Бер атна дигәндә йөгереп йөрерсең,—диде шәфкать туташы аңа бик ягымлы итеп.
—Кирәкми, мин анда бармыйм. Минем әтием дә хастаханәдә үлде, минем үләсем килми.
—Улым, алай карышма, табиплар сине бик тиз терелтерләр, әйдә, үзем озата барам,—дип пышылдады Гөлчирә.
Атласны фәнни-тикшеренү институтының балалар бүлегенә салдылар.
47
Нияз, хәле җиңеләйгәч, көн дә төшке аштан соң хастаханә аллеясендәге бер эскәмиягә чыгып утыра торган булды. Мондагы юкә агачлары исе аңа зур ләззәт бирә, күзләре күрсә, ул бакчадагы матурлык белән хозурланыр иде. Шулай да, юкә исеннән ул исереп киткәндәй була. Җәйге талгын җилдә яфраклар шыбырдашуын тыңлап утыра. Кинәт аның борынына каен яфрагы исе килеп киткәндәй булды, каен да бардыр, ахыры, монда, дип уйлады Нияз.
Аның янына фәнни-тикшеренү институтының баш табибы профессор Рәшит Гәрәевич Сабиров килеп туктады.
—Сез монда көн да чыгасыз бугай,—диде профессор, һәм Нияз янына утырды.
Профессор Нияз белән аның монда күчерелүенең беренче көненнән үк танышты. Татар егете, нинди җилләр монда ташлаган? Кем ул? Барысын да сораштырды. Нияз барын да яшерми сөйләде. Гөлчирә турында да, шахтер булуы, авыл хуҗалыгы институтында укуын да. ә профессор үзе турында сөйләде.