Урланган бәхет - 3

Ниязның әнисе Гөлчирәнең аларга килеп керүен көтмәгән иде. Ул күптән инде кыз турында авыл гайбәтләрен ишетеп, аптырап-йөдәп, ышанырга да, ышанмаска да белми яши иде, Гөлчирә аңа бик кайгылы күренде, йөзе саргайган, үзе тыртылган, ябыгып киткән кебек тоелды.
Алар бераз сүзсез утырдылар. Гөлмәрьям кыздан хәлләрен сорашты, Гөлчирә елый ук башлады.
—И Гөлмәрьям апа, авыл тулды инде гайбәт белән. Авылда яшәрлегемне калдырмадылар. Китәрмен, ахыры, авылны ташлап чыгып китәрмен. Өйне саттым, юлга акча бар.
—Кая китмәкче буласың соң, бала?
Гөлчирәнең түгеләргә торган барлык кайгы-хәсрәтен, үзе белән соңгы көннәрдә булып алган күңелсезлекләрне түкми-чәчми аның кайгысын аңлардай, хәленә керердәй берәүгә күптән инде сөйлисе килеп йөргән иде. Ул яшьләрен тыймады. Ниязның әнисен үз әнисе кебек якын итеп, киңәш сорап кыз аңа килгән иде. Ул гына ышаныр, аңлар, бәлки, киңәш бирер...
—Китәм, Гөлмәрьям апа, Пермь якларыннан әнинең туганнарыннан хат алдым, чакыралар,—дип алдады Гөлчирә бераз тынычлана төшкәч.—Монда бер көнгә дә кала алмыйм. Ул якларда урман эшендә акча эшләп була, ди, шунда китәм.
Гөлмәрьям пар бөркеп торган самавырын өстәлгә китереп утыртты.
—Ярый, Гөлчирә, сөйләштек, яшермичә барын да сөйләвең өчен рәхмәт. Башыңны имә, кызым, бирешмә,—диде Гөлмәрьям, ни дип сүз башларга белмичә.—Ниязның хатлары киләме соң?
—Юк, Гөлмәрьям апа, аның хатларын күптән алганым юк инде.
—Соң, җаным, ул бит миңа Гөлчирәгә дә хат яздым, дип яза. Ничек инде алмыйсың?
—Белмим, мина аның хатлары килгәне юк, язмый ул миңа.
Гөлчирә яшьле күзләрен сөртеп алды, ә яшьләре бертуктаусыз актылар да актылар.
Гөлмәрьям Гөлчирәне үз баласы кебек ике кулы белән кочаклап, басынкы тавыш белән юата башлады.
—Кирәкми, кызым, елама... Тынычлан...
Гөлмәрьям бу сөйләшүдән Нияз белән Гөлчирә арасында Сәримәнең кулы уйнаганын аңлады. Ана улының стенадагы сурәтенә карады, күкрәгендә шундый ачы сыкрану кузгалды.
И бала, бала. Ярату, мәхәббәт дигән изге хисеңә кара куллар сузылган икән бит. Ничек кенә соң сине бу хәлдән йолып алырга?
Гөлчирә китәр алдыннан соңгы төнен Ниязлар өендә кунды. Гөлмәрьям аңа йомшак мендәрләрен салды, өстенә калын юрганын япты.
—Иртәнгә өй бик суына, салкын тия күрмәсен,—диде.
Гөлчирәне авылны чыкканчы озата барды.
—Хат яз, кызым, үземә атап хат яз!—диде һәм җәяүләп карлы юлдан җиңел-җиңел атлап киткән Гөлчирә артыннан бик озак карап торды.
23
Янтирәк белән Бөгелмә арасы ерак. Бераз юл үткәч, Гөлчирә авылга таба борылып карады, туган авылы булмаса да, Янтирәк аның өчен бик кадерле, якын иде.
—Хуш, Янтирәк!—диде Гөлчирә пышылдап.—Мин китәм инде, кайтырмынмы, юкмы, әйтеп булмый. Хуш! Хуш, яшьлегем үткән авыл, хуш, ялгыз каен!
Ул кызу-кызу алга атлады. Китәргә, китәргә, ераккарак китәргә. Янтирәкнең бер генә кешесе дә булмаган ят җирләргә китәргә!
Көн әллә ни салкын түгел, җиле дә тымызык кына иде. Кинәт җил чыгып, буран күтәрелде. Ул көч-хәл белән Сакман тавын менеп җитте дә, тирә-ягына каранды.
Буран. Кул җитеме арада берни күренми. Кире кайту турында уйларга да ярамый. Буран битне чеметә, салкын җанга үтә. Атларга, атларга...
Тездән кар ерып бара торгач, Гөлчирәнең колагына ат пошкырган тавыш ишетелде. Юлаучы утыртса, станциягә тиз барып җитәрмен, дип уйлап та өлгермәде...
—Һайт, юл бир, тапталасың!—дигән тавыш Гөлчирәнең колагын ярды, өмет дигән нәрсә юкка чыкты.
Ул юл кырыендагы тирән карга батты. Ат пыр тузып чабып үтеп китте. Кыз үксеп елап җибәрде.
Ничек итсә итте, буранга каршы атлап, Гөлчирә станциягә барып җитте. Аның яныннан ат белән узып китүчеләр—Сәримә һәм аның әтисе, тире җыючы Халик булган икән. Станциядә Сәримә аның янына килеп басты:
—Гөлчирә? Кая киттең?
—Бәхет эзләп,—диде Гөлчирә, аңа күтәрелеп карамый гына.
—Яман исемеңнән качмакчы буласыңмы?
—Әйе, качмакчы булам.
—Кач, әйдә, кач. Яманаттан җәяүләп качу кирәк.
—Юк, яманаттан түгел. Яман кешеләрдән ераграк китмәкче булам,—диде Гөлчирә.
Гөлчирә поезд белән бик озак барды. Ак бәскә төренгән урманнар, торбалары туктаусыз төтенләп торган таныш булмаган шәһәрләр, ярымҗимерек авыллар күзгә чалынып-чалынып үттеләр.
Аннан кыз йөк машинасының кабинасында бик озак селкенде. Машина кара урман эченнән тар гына юлдан барды. Урман, урман, шушы иксез-чиксез урманнардыр инде—аның алдагы язмышы.
Машина урман уртасында юан бүрәнәләрдән салынган озын шыксыз йортлардан торган бер җиргә килеп туктады. Авыл да түгел, шәһәр дә түгел.
—Килеп җиттек. Шушы инде Камский дигән поселок,—диде машина йөртүче.—Әнә тегәндәрәк контора булыр, шунда барырсың.
Кайдадыр барлык тавышларны басып, колакны ярып түгәрәк пычкы чиный. Гөлчирәгә шул түгәрәк пычкы аның хәлен аңлап, аны кызганып елыйдыр кебек тоелды. Ул зур гына бер склад яныннан үтте, анда юан бүрнәләрне зур-зур тырнаклар белән эләктереп, трактор чанасыннан склад янына бушаталар. Аның гомерендә дә бу кадәр күп, бу кадәр юан, озын бүрәнә күргәне юк иде. Кая китә икән бу кадәр агач? Саллар итеп агызуларын көтеп шушында өелеп ята инде болар, дип уйлады кыз.
Гөлчирә кадрлар бүлеген эзләп тапты һәм өстәл артында утыручы күзлекле кешегә документларын сузды.
—Ибраһимова Гөлчирә...—диде күзлекле ябык абзый аның паспортын кулына алып.—Гөлчирә инде алайса, татар баласы икәнсең.
—Әйе, татар кызы.
—Авыр эшкә килгәнсең, кызым, бездә эш тә, яшәү дә бик катлаулы. Нинди язмыш җилләре китереп ташлады сине бу якларга? Үзең бик яшь, үзең бик нәфис, дип әйтимме...
Абзый кешенең бу сүзләреннән Гөлчирә комачтай кызарды, ләкин аның нинди язмыш җилләре дигән соравына жавап бирергә теләмәде, кулындагы бияләен бертуктаусыз бөгәрләде, тарткалады. Юлда очраган hәp кешенең соравына үз язмышыңны сөйлиләрмени? Ләкин дәшми калу да мөмкин түгел иде:
—Дөнья күрәсем килде,—диде Гөлчирә.
Бу аның иң төгәл җавабы иде.
Күзлекле абзый бөтен йөзен җыерчыкларга күмеп, кызга туры карап, бик юмарт елмайды.
—Ярый, ярый. Дөнья күрергә теләү дә бик күркәм эш,—дип кенә куйды.—Ибраһимова, Ибраһимова... Ботак чабарга туры киләчәк, кызым, балта тотканың бармы?
—Булмаска, бар... Мин бит авыл баласы. Балта да тотканым бар, көрәк тә, пычкы да.
—О-о! Ябык кына булсаң да бик кыю күренәсең.
Әллә инде күзлекле абзыйның Гөлчирә белән озаграк сөйләшәсе килде, әллә татарча сөйләшү аңа бик рәхәт булып китте, ул сораштырды да сораштырды. Атасы, анасы, белеме, авылы, хәтта сөйгән егете бармы, юкмы икәнен дә сорады. Гөлчирә агайның соңгы соравына бары бер сүз белән җавап бирде:
—Юк.
24
Иксез-чиксез тайга. Кая карама—шәм кебек төп-төз чыршылар. Төптә юаннар, ә очлары күккә тигән. Шул мәһабәт агач төпләрендә бик кечкенә кешеләр вак бөҗәкләр кебек мәш киләләр.
Менә Гөлчирә үзенә билгеләнгән пычкычы янына килеп басты.
—Ә, килдеңме? Ботак кисәргәме?—диде урыс кешесе, бүрегенең колакчын бавын өскә күтәреп бәйли-бәйли.—Яңа кыз бугай, беренче көнеңме?
Ничаклы сорау яуды кызга, ә ул дәшәргә ашыкмады.
—Исемең ничек?
—Гөлчирә.
—Ничек, ничек?
—Гөл-чи-рә.
—Ә-ә, бездә "гөл"ләр бик күп. Аларны белеп бетерәсең юк, телең сынар, барысы да Гуля. Син дә Гуля булырсың. Ә мин Иван Александрович.
—Иван Александрович,—дип кабатлады Гөлчирә.
Ә үзе мине Гуля ди, гүя мин унтугыз яшьлек җиткән кыз түгел, ә бер бөҗәк, теләсәң, исеме белән ата, теләмәсәң, бөҗәк кенә дип дәш. Кызга бик күңелсез булып китте.
—Юк, мин Гуля түгел, ә Гөлчирә. Гөлчирә диярсез. Мин бит сезгә зурлап исемегез һәм атагыз исеме белән дәшәргә тиеш, ә мине—бары Гуля. Юк инде, минем үземнең тулы исемем бар—Гөлчирә Ибраһимова. Ә әтиемнең исеме Нургата иде.
—Димәк, Гөлчирә Нургатовна.
—Әйе.
—Телем сынар бит синең исемеңне әйткәндә,—Иван Александрович көлеп җибәрде.
—Бездә мәктәптә урыс теле укытучысының исеме Глафира Никандровна иде, беребезнең дә теле сынмады. Сезнеке дә сынмас, бәлки бераз гына йомшарыр. Мин сезгә Гөлчирә Нургатовна дип атагыз димим, мин яшь әле, Гөлчирә диярсез.
—Булды, таныштык,—диде урыс.
Үзе бик озак пычкысын кабыза алмый азапланды, әллә кызның кыюлыгы аны уйга калдырды. Чыннан да, башка кызлар берсе дә болай сөйләшмәделәр, Гуля инде дигәч, бик риза булалар иде. Шулай "Кудрявая Гуля", "Длинная Гуля". “Толстая Гуля"лар барлыкка килде. Ә бу—Гөлчирә, Гөлчирә, Гөлчирә.
—Онытмасам, Гөлчирә дип атармын, онытсам искә төшерерсең.
Урыс пычкысын кабызып җибәрде. Пычкының чылбыры бик каты сызгырып, тешләре арасына кысылып калган агач чүбен чәчеп җибәрде һәм җиңел генә агачның кутырлы кәүсәсенә барып та керде. Пычкы чүбе су чәчрәгән кебек сибелә башлады. Бераз шулай шау-гөр килеп агачның яртысына кереп җиткәч, пычкы туктап-туктап пошкырып та алды. Иван Александрович пычкыны тартып алды һәм шатор-шотыр килеп агачның икенче ягына чыкты. Тагын шау-шулы пычкы агачка керде. Пычкы ыңгырашты, улады, елады, сызгырды. Пычкы чүбе бөтерелеп-бөтерелеп очты, кар бураны кебек өермәләп-өермәләп сибелде.
Гөлчирә үзенең кайда икәнен дә онытып, аның эшләгәнен карап торды.
Агач кинәт дерелдәп алды, чайкалды, бер генә мизгелгә тынып калгандай булды һәм салмак кына бер якка авыша башлады. Киселеп бетмәгән агач үзәге ниндидер теш камаштыра торган тавыш чыгарып, сынып чыкты. Иван Александрович кызның җиңеннән тотып, аны читкә әйдәде.
—Якын торырга ярамый, китереп бәрүе бар,—диде.
Агач коточкыч тавыш күптарып, вак-төяк агачларны сытып, кар өстенә ухылдап барып төште. Агач төшкән урында буран купты, кар көрте күккә омтылды һәм әкрен генә кире төшә башлады. Куе ботаклы мәһабәт агач күздән югалды, аны тоташ болыт пәрдәсе каплады. Аннан бер-бер артлы әле уңда, әле сулда шулай ук ухылдап агачлар ауганы ишетелде.
—Синең, Гөлчирә, ботак кискәнең бармы соң?
—Юк. Өйрәнермен әле.
—Кеше өйрәнмәгән эш булмас, тик менә көчең җитәр микән?
—...
—Балтаңны менә болайрак тот, кәүсәгә якынрак чап, төп калдырма.
—Анысын гына белермен инде,—диде чая кыз, сер бирмәскә теләп.
—Ашыкма, алдан сөйләшмә, олыларны тыңла.
Чыршылар бик юан, куе ботаклы. Гөлчирә кисеп аударылган агачның янын башта яхшылап таптап чыга. Аннан, аскы иренен тешләп, бар көченә кизәнеп, ботакка чаба, бер-бер артлы ботакларны чукый башлады.
25
Шахтада тәмәке тартырга, шырпы кабызырга ярамаганны һәркем белә. Кайчакта электрдан чаткы чыгып та шартлау очраклары булгалый.
Забой кайвакыт гүләп тора, андый көннәрдә забойга кермиләр, хәвефсезлек кагыйдәләре шуны таләп итә. Аварийщиклар штректа сынган кругларны алмаштыралар, бортны чистарталар, лава астындагы штрекның беркетмә кругларын сүтеп куялар, икенче смена килгәч, лаваны шартлатканда, аннан күмер бертуктаусыз агып торырлык булсын.
Шахтада эшчеләр күп: забойчылар, проходчылар, мастерлар, шартлатучылар, вентиляция эшчеләре. Тик алар бер-берсен күрмиләр. Шахтада беркем дә юк кебек. Һәркем үз урынында. Кечкенә поездлар тимер юл буйлап йөреп тора.
Беркөнне кинәт лавадан күмер ишелеп төшеп, Ниязны муеныннан ук күмеп куйды. Бәхетенә, аның өстенә коелган вак күмер озак каплап тормады, чокырга шуышты, агып китә башлады. Нияз тиз генә штрекка чигенде һәм Галимҗан аганы тартып чыгарды. Тагын лава җимерелә башлады, өстәге штректан лава җимерелүен ишетеп, мастер килеп җитте.
—Сез исәнме? Гомерегез озын булсын!—дип үзе елап ук җибәрде...
Арып-талчыгып кайтуга, Ниязны Сәримәдән килгән хат көтеп тора иде. Бу хат Ниязны пычаксыз суйды.
Гөлчирә язган хатларында авылга килгән яңа кеше турында хәбәр бирмәде. Ни өчен? Әллә чыннан да... Әллә Гөлчирә Ниязны алдап ятамы? Ышаныргамы Сәримәнең язганнарына? Булмас, булмас! Гөлчирә андый кыз түгел. Ул тагын Гөлчирәгә хат язып салды. Кем ул Арслангали? Нинди егет?..
Берничә атнадан Ниязга әнисе язган хат килеп җитте. Гөлмәрьям улына Гөлчирә белән булган хәлләрне бәйнә-бәйнә язган иде. Гөлчирәнең гел юкка рәнҗетелүе, Сәримәнең мәкерле эшләре, Арслангалинең явызлыклары, гаепсез кызның авылдан чыгып китәргә мәҗбүр булуы турында иде хат. Ана улын шәлтәләп тә алган иде: "...хатлар язмагансың, синең хатларың булмаганга, Гөлчирә бик гарьләнде",—дип язган. Хатта язганнар Ниязның күзләрен ачты, менә ни өчен Гөлчирәдән хатлар килмәгән икән.
Күпмедер вакыттан соң, Гөлмәрьям улына Гөлчирәнең адресын салып җибәрде.
Кыз белән егет арасында җылы хатлар йөри башлады. Алар отпуск алып авылга кайту турында планлаштырдылар. Нияз Гөлчирәне эшләгән урыныннан килеп алачагын язды...
26
Бәхетле бүген Сәримә. Ул көн саен Арслангали белән. Менә бүген дә кулындагы сәгатенә күз сала-сала аның яныннан Арслангали атлый. Сәримә аны култыклап алган, үзе кая басканын белми, аяк астында җирне сизми, күбәләк кебек җилпенә. Өстендә өрфиядәй җиңел күлмәк, аякларында шыгырдавыклы чүәкләр. Арттан көнче күзләр карап калалар. Арслангали аның кулын беләге белән җиңелчә генә кысып куя: күрсеннәр!
Тик бу бәхетле көннәр озакка бармады: Сәрименең гәүдәсе үзгәрде, күкрәкләре авырта, күңеле болгана башлады.
Маһибәдәр, күпне күргән хатын, кызындагы үзгәрешләрне бик тиз сизде. Чарасын күрә башлады. Арслангали белән сөйләшеп уртак тел таба алмагач, ул колхоз рәисе аша эш йөртергә булды. Арслангали колхоз рәисе Хәсән Харисовка:
—Минем аның белән булганым юк, ул үзе теләсә кем белән ятып, мине кулга алмакчы була,—дип кырт кисте.
Арслангали бу сөйләшүдән соң озак тормады, документларны алып, моннан тизрәк таярга булды.
Арслангали кошовка чанада район үзәгенә докүментларын алырга бара. Карлы юлда чана салулаган саен ул күзләрен ача, аннан тагын күзләрен йомып, уйларына чума. Ә уйлары башыннан ашкан. Кайда гына эшләсә дә, шул ук бер нәрсә: аңа һәрчак җил каршы. Бу яңа урыннан тагын уңмады, урманчылык буенча әлләни майтармады, агач утырту буенча планны үти алмады. Ул бит зур планнар белән килгән иде, элеккеге мәхәббәт маҗараларын онытып, яңача эш һәм яңача тормыш башлау иде планы. Нияте—берәр чибәрне очратып, яратып һәм яраттырып өйләнеп җибәрү, йорт салу, балалар үстерү иде. Тагын бөтенесе җимерелде, тагын ялгышты, нәфес дигән явызны тыя алмады. Беткән баш инде, беткән баш! Дурак.
Ә ат салмак кына атлады да атлады.
"Койрыкка басканчы, тизрәк китәргә,—дип уйлады Арслангали.—Сәримә белән буталып беттем. Корсаклы, имеш, әллә кайчан, әллә кемнәр белән чуалган башы белән, син генә мине хур иттең, кеше күзенә күренерлегемне калдырмадың, дип елый, тиз көндә өйләнмәсәң, мин сине нишләтергә белермен, дип яный. Яхшы чакта таярга, таярга! Телесә ни эшләсен. Минем койрыкны тота алмас ул. Китәм, Пермь якларына китәм. Эт белән дә эзләп таба алмас җиргә китәм...
27
Арслангали, поездга утыргач, ерак-ерак юл алып, ниһаять, ялгызлык рәхәтенә чумды. Шул вакыт вагонга беләгенә кызыл чүпрәк бәйләгән бер хатын килеп керде. Арслангали чакырылмаган бу хатынга сөенмәде, аның никтер ачуы килде, тик ул, табигате белән тиз аралашучан булганлыктан, үзенең халәтен сиздермәде, ирен читләре белән генә хатынга елмайды. Кечкенә гәүдәле, җитез хәрәкәтле бу хатынның Арслангали яшен билгеләргә тырышып карады, яшь кыз түгел, әмма картайган дип тә әйтеп булмый. Хатын-кыз шундый инде ул, дип уйлады Арслангали. Бер караганда, аңа утыз-утыз биш, икенче карасаң—ерермене дә биреп булмый. Хамельон кебек үзгәреп кенә торалар алар.
Бу хатын белән Арслангали арасында ниндидер күзгә күренмәгән җеп сузылгандай булды, алар бер-берсенең күзләренә карашып бик тиз аңлаштылар.
Хатын тиз-тиз генә соры чүпрәге белән тузаннар сөрткән булды, аннан Арслангали белән сөйләшәсе килүен сиздереп, кушеткага утырды.
Арслангали бу хатынның кечкенә гәүдәсенә бер дә килешмәгән олы күкрәкләренә игътибар итте. Тимер юлчылар формасы эченә тыгызлап тутырылган булса да, ике якта ике баш чаклы булып тызраеп торган тыгыз күкрәкләр Арслангалинең күңелен әллә нишләтте. Аларны капшап карыйсы килде, хәтта иреннәрен тидерәсе килеп китте.
—Кая юл тотасыз?—диде хатын тупас, ирләрчә калын тавыш белән.
—Курортка.
—Себердә нинди курорт, ди?
—Миңа дигенен салып куйганнар,—дип көлде Арслангали.
Хатынның йөзенә нәфрәт күләгәсе ятты: сөйләшүен кара, мактанчык, франт. Үзен әллә кем дип белә, ахыры, әллә кая түгел—тайгага, урман эшенәдер әле. Авыл эте. Авылында яшәрлеге калмаган шалапайлар урманга кача. Бу да шуларның берсе инде, дип уйлады хатын. Шулай да, үзен тиз кулга алды. Мондый таза чибәр егетләрне ул аз күрмәде, җылы сүзгә теләсә нинди туң йөрәк тә эреп төшә.
Арслангали хатынның күз төпләрендәге җыерчыкларына, ирен тирәли сибелгән ачы язмышка үпкә билгесе булган беләнер-беленмәс сырларга күз төшерде һәм ул хатынның бөтен үткәнен күз алдына китерде: мәктәптә озак укымаган, бик яшьли эшли башлаган, иргә иртә чыккан, уңмаган, хәзер ялгыз, ни өе, ни баласы юк...
Арслангалинең бу хатын өстендәге кысан кительне ычкындырып җибәрәсе килде. Аңа вагон һавасы тынчу булып тоелды һәм ул тәрәзәгә таба шуышты, куллары бу хатынга сузылмасын дип, кечкенә өстәлгә бармакларын җәеп куйды. Ул тагын үзенең кыргый хисләренең баш күтәрүеннән куркып калды.
Ул кырын күзе белән хатынга карап алды: сизенмиме? Күрмиме?
Хатын аңа ышанучан караш ташлап елмая иде. Вагон бик каты селкенеп куйды. Арслангали тәрәзәгә күз салды: поезд ике состав арасында тар гына урынга керә иде, тәгәрмәчләр шыкылдавы сирәгәйгәннән-сирәгәя, поезд туктарга җыена иде. Проводница хатын вагоннан ашыгып чыгып китте.
28
Көн буе эшләп, арып, кәүсә өстери торган каты юлдан Гөлчирә олы юлга таба атлады. Юлга чыгып җиткәч, киез итекләрен кардан чистартып, сырыган чалбарына ябышкан бозларны бәреп-бәреп төшерде. Кайдадыр бик еракта урман яңгыратып, радио тавышы ишетелә. Поселокка чаклы ике чакырым атлыйсы. Шулай инде, дип уйлады Гөлчирә, карлы юлдан шыгыр-шыгыр атлаганда, кемдер радио тыңлап җылы өйдә утыра, кемдер балта һәм пычкы белән акча эшли. Тормыш шулай бик катлаулы.
Арттан ат тоягы тавышы ишетелде. Гөлчирә сөенеп куйды: баракка кадәр бер чакырым булса да ул атка утырып кайтыр. Кәүсә ташучылар шулай еш кына аны утыртып алып кайталар. Җигүле ат аның янына ук килеп туктады.
—Һәй, утыр, кызый!—дип кычкырды кемдер.—Утыр!
Гөлчирә ат тоткан кешегә карады һәм үз күзләренә ышанмады, өнеме, төшеме? Чана өстендә Арслангали иде. Гөлчирә таныса да, танымагандай:
—Утырмыйм, үтеп кит!—диде аңа карамый гына, үзе чана яныннан атлый бирде.
—Нәрсә? Тешләмәм,—дип шаяртты Арслангали.—Икәүләп тизрәк барып җитәрбез. Җылынырбыз.
—Күземнән олак!—дип кычкырды Гөлчирә үзен-үзе белештерми.
Монда да эзләп тапкан, каян белгән ул минем монда икәнне? Гөлчирәнең арыган гәүдәсе тагын да авырайды. Ул бу минутта, булдыра алса, бу бәндәне чәйнәп атыр иде.
Делянкада әле һаман эш кайный, җиргә агач ухылдап ава, балта тавышлары яңгырап тора.
—Тапмас, дип уйлаган идеңме? Озак эзләдем. Мин бит синнән башка яши алмыйм, Гөлчирә,—диде Арслангали.
29
Туң ишекне шыгырдатып ачып, Гөлчирә эчкә үтте. Кызлар мичкә якканнар, берсе мичкә якын утырган, бит алмалары уттай яна. Өстәл өстендәге керосин лампасы томан эчендә булып күренә—бүлмә эче төтен.
Эштән соң бик арыган булса да, Гөлчирәнең баракка кайтасы бер дә килми. Хатыннар арасында аңа бик читен, нинди генә сүзләр, нинди генә яман хәлләр турында сөйләшмиләр алар. Гөлчирәнең дә кем икәнен беләселәре килеп сорашалар. Гөлчирә сорауларга ачык кына жавап бирми. Бу йомылып яшәү аңа шундый авыр. Кичләрен алар кайсы кая китә, Гөлчирә берүзе кала. Еш кына урамда ялгыз йөреп керә. Янтирәкне, су буйларын, ялгыз каенны, Ниязны искә төшереп, тәкатьсездән күзләренә яшь килә. Ә Арслангали белән очрашудан уттан курыккан кебек курка.
Арслангали исә һаман да Гөлчирә белән аңлашуга исәп тота, тәкәббер кыз монда юашлангандыр, ачуы басылгандыр, сагынгандыр, дип фикер йөртә. Ничек кенә булса да, ул Гөлчирәнең күңелендә үзенә карата ышаныч, ихтирам хисе уятырга тиеш. Нинди сүзләр табарга? Нинди бүләк бирергә? Ничек итеп ул боз йөрәкне эретергә? Бер әйбер дә алмаса?..
Юк, ул аны барыбер үзенеке итәргә тиеш. Нинди генә юллар белән булса да. Монда кемне кем белә? Кем күрә? Күрсә дә сөйләми. ә ул әллә кая китә алмас.
Менә ул, тыкрыклар буйлап үтеп, Гөлчирә яшәгән барак янына якынлашты. Соңгы көннәрдә ул кич саен шушы барак тирәсендә таптанды, очратыр, сөйләшер кебек тоелды. Ләкин Гөлчирә чыкмады. Менә ул тәрәзә рамына якын килде, тәрәзә пыяласының туңмаган бер почмагыннан барак эченә күз салды. Өстәл янында Гөлчирә нидер эшләп утыра, битенә лампадан тонык кына яктылык төшкән, бу яктылыкта ул бигрәк чибәр булып күрәнә.
Арслангали барак эченә керергә җөрьәт итмәде, урам буйлап китеп барды.
Күпмедер вакыттан Гөлчирә белән яшәүче кызлар шау-гөр килеп урамга чыктылар һәм клубка таба киттеләр. Арслангали кире әйләнеп килде һәм тәрәзә пыяласы аша тагын бүлмә эченә күз салды. Гөлчирә һаман баягыча утыра, әллә чигү чигә, әллә төймә тага.
Арслангали, бар кыюлыгын җигеп, бүлмә ишеген ачты һәм үзе белән салкын ияртеп, итекләренә кунган карны да какмыйча, бүлмә эченә атлады.
—Саумы, Гөлчирә? Әллә үзең генәме?
Гөлчирә, сискәнеп, башын күтәрде һәм куркынган күзләрен Арслангалигә текәде.
—Сиңа ни кирәк?
—Ярар, ярар. Тыныч кына. Ашамам. Ул ашыкмый гына тунын, итекләрен салып ишек төбенә куйды, аннан Гөлчирә янына урындыкка утырды.
—Чигү чигәбезме?
Кыз нәрсә уйларга, нәрсә әйтергә белми югалып калды. Шул минутта Арслангали Гөлчирәне җайсыз гына үзенә таба тартып, кысып кочаклады һәм иреннәренә үрелде. Гөлчирә башын артка ташлап:
—Коткарыгыз! Каравыл!—дип кычкырды.
—Юләр! Кычкырма! Барыбер беркем дә ишетмәс.
Гөлчирә аның беләген тешләп алды. Арслангали, авыртуга түзә алмыйча, аны кочагыннан ычкындырды. ә Гөлчирә йөгереп кенә мич яныннан утын агачы алды, аның күзләреннән зәһәр очкын очты:
—Якын килмә! Якын килмә! Башыңа бирәм! Үтерәм!—дип кычкырды кыз һәм чөйдән пәлтәсен алып, ишектән чыгып йөгерде...
30.
Соңгы вакытларда Нияз үз-үзен белештермичә, бәхеттән канатланып, очынып-очынып йөрде. Гүя ул җир кешесе түгел, йолдызлар арасында. Алдагы матур тормыш турындагы хыяллар аңа канатлар куйды. Тиздән алар авылга кайтырлар, никах укытырлар, дусларын җыеп, туй ясарлар. Аннан... Аннан...
Нияз соңгы сменасына эшкә килде. Лавага төшәр алдыннан, зәңгәр күккә сокланып карап торды. Аннан соң Галимҗан ага артыннан атлады. Соңгы тапкыр, соңгы тапкыр, дип уйлыды Нияз, аннан отпуск, Гөлчирә, авыл...
Нияз шулкадәр җилкенде, гүя аның кулында авыр көрәк түгел, ханым-туташлар җилпенә торган япон вееры, ташкүмер дә гүя күмер түгел, бодай кибәге. Вентелятор да тузанны яхшы суыра.
Ара-тирә Галимҗан белән Нияз сөйләшеп тә алалар.
—Ну, егет, авылга, ялга, дисең инде син?—диде Галимҗан, тешләрен ялтыратып елмаеп.
—Әйе, Галимҗан абый, иң элек Гөлчирә янына барам, аның белән авылга китәбез.
—Кайчан юлга?
—Иртәгә кичке алтыга билет алдым, каршы ал, дип телеграмма бирдем. Өч көннән анда булам.
—Яхшы, яхшы. Тимерне кызуында сугарга кирәк.
Эш дәвам итте. Бүген алар аеруча тырышып эшләделәр. Смена бетә, дигәндә забойда кинәт чыбыркы шартлаган тавышлар килә башлады, ныгытма баганалары басымга түзә алмый шыгыр-шыгыр килделәр, өстән токым ишелә башлады. Галимҗан белән Нияз штрекка таба омтылдылар, тик гөрселдәп лава ишелде һәм икесе дә басылып калдылар.
Коткаручылар отряды озак көттермәде. Башта Ниязны казып алдылар. Аның башыннан кан саркып күзләрен каплаган, йөзе танырлык түгел иде.
—Пульс бар, тын ала,—диде шәфкать туташы.
—Ипләп, ипләп, башын тотыгыз.
Аннан Галимҗанның күмер астында сытылып изелгән үле гәүдәсен казып алдылар. Ниязны ашыгыч ярдәм машинасы хастаханәгә алып китте.
Нияз ике тәүлектән соң гына аңына килде. Башы чатнап ярыла, күзләре тәрәзә яктылыгын томан аша гына шәйли. Башы марля белән бәйләнгән. Бетте, бары да бетте, дип уйлады Нияз, ял да очты, Гөлчирә дә. Ә Гөлчирә аны каршыларга килер, көтәр-көтәр дә ни уйларга белми кайтып китәр. Инде ни эшләргә?..
Ниязга өч ай буе урыныннан кузгалырга ярамый, диделәр. Хәле бик җитди, мие бик каты селкенгән, күзләренең бик күп нервылары өзелгән. Сукыр калу ихтималы зур, диделәр.
31
Тимер юл станциясендә халык күп түгел. Нияз утырган поезд килеп җитәргә ярты сәгать вакыт бар. Гөлчирә бераз утырып та торды. Түзмәде, йөреп килде. Дулкынланудан йөрәк түзми, хәрәкәт сорый. Ул буфетка да кереп чыкты. Нияз поезддан төшкәч, монда кереп чәй эчәргә кирәк булыр, өч көн буе юлда арып, йончып килер. Гөлчирәнең үзенең дә тамагы кипте. Буфетта кыздырылган балык, пирожкилар исә тамакны кытыклады. Кемнәрдер өстәл тирәли басып кына колбаса чәйни, чәй эчә, сүз куерта.
Гөлчирә буфетта озак тормады, чыгып тагын урынына барып утырды. Поезд килер вакыт җитте. Ул перронга чыкты. Йөк ташучылар уңга-сулга чабуладылар. Вокзалдан кызыл фуражка кигән дежурный чыкты, шул арада аны көтеп кенә торган кебек борылышта паровоз кычкыртып җибәрде. Перронга халык агылды. Паровоз, аждаһадай үкереп, Гөлчирәгә куе пар беркеп, чажлап үтеп китте, ә вагоннар әкренәя төште, тормозлары чыелдады.
Гөлчирә әле уңга, әле сулга башын бора-бора вагоннарны озатты. Нияз тәрәзәдән аны күрер, кул болгар, кычкырыр, дип уйлады кыз.
Кемдер ашыгып чабып үтте, аны бәреп era язды. Буферларын шыгырдатып, состав туктап калды.
Вагоннарның ишекләре ачылып китте, зур-зур чемоданнар, төеннәр тотып, кешеләр төшә башлады.
Гөлчирә муенын сузып кешеләр арасыннан Ниязны эзләде. Вагон тәрәзәләренә күз салды. Түзмәде, кешеләрне этә-төртә әле алга, әле арткы вагоннарга таба чапты. Ләкин бер җирдә дә Нияз юк иде.
Әллә йоклап калдымы? әллә поездга соңга калды микән? Әллә бөтенләй башка поездда киләме икән? Кыз нәрсә уйларга да белмәде.
Гөлчирә бер вагон янына килеп, ишектә басып торган проводницадан:
—Бу Новосибирск-Мәскәү поездымы?—дип сорады.
—Әйе, шул, шул,—диде хатын.
—Чынлапмы?—диде кыз аптырап.
Ул арада поезд кузгалып та китте.
Арслангали станциядә Гөлчирәне читтән генә күзәтеп торды. Гөлчирә аны күрмәде. Кызның вагоннар буйлап йөгерүен, каршыласы кешесенең төшмәвен, килмәгәнен аңлап, поезд китеп, перрон тынып калгач, ул әкрен генә кызга таба атлады.
Гөлчирә рәнҗеп, чарасызлыктан ни уйларга, үзен-үзе кая куярга белми, башын иеп перронда берничә минут басып торды. Килмәде... Килмәде... Кесәсеннән телеграммасын алып кабат-кабат килер көнен, сәгатен укыды. Барысы да дөрес. Нәрсә соң бу?
Арслангали өчен моннан да уңайлырак вакытның булуы мөмкин түгел иде. Гөлчирә аныкы! Фәкать аныкы! Киләсе кешесе килмәде. Ул аңа кайгысын сөйләр, елар, Арслангалинең җилкәсенә башын салыр, кочаклатыр, дип хыялланды.
Ул Гөлчирәнең уң ягына килеп басты.
—Каядыр китәргәме әллә, Гөлчирә?—диде бик ясалма, йомшак тавыш белән.
Гөлчирә сискәнеп китте, аңа таба борылды. Каршысында торган Арслангалине күреп, куркып калды.
—Беркая да китмим. Китәр җирем юк,—диде коры гына.
—Поселокка кайтасыңмы? Мин матай белән, алып кайтам. Әйдә, әйдә, киреләнмә.
Ул Гөлчирәне култыклап өстери үк башлады. Гөлчирә аякларын терәп каршы торды һәм бик озак тарткалашты.
Зур гәүдәле, егерме биш яшьләрдәге бер егет бу тамашаны күреп, битараф кала алмады. Аларга таба йөгереп килде.
—Җибәрегез кызны!
—Кыз түгел, ул минем хатын.
—Алдашма!—дип кычкырды Гөлчирә.
—Җибәр, егет, яхшы чакта!
—Ә син кем? Нәрсә? Күптән борының канаганы юкмы әллә?—дип җикерде Арслангали.
—Үзеңнеке канамасын!
Егет Арслангалинең якасына барып ябышты.
—Ярый, ярый, егетләр! Сугыша күрмәгез! Җитте! Булды!—дип Гөлчирә икесенең уртасына басты.
Арслангали тупас итекләре белән лап-лап атлап, алпан-тилпән матае янына китте. Матаен бик озак тырылдатып, әче төтен исе таратып, поселокка таба китеп барды.
—Сез кем?—дип сорады Гөлчирә, ниһаять, таныш түгел бу миһербанлы егеттән.
—Исемем Хәмит. Тракторчы. Отпускыдан килүем. Ә син кем?
—Гөлчирә исемле мин. Камский поселогыннан. Ботак чабучы булып эшлим.
Хәмит кызның җыйнак гәүдәсенә, сабыйларча саф йөзенә, ихлас карашлы күзләренә кызганып карап торды. Бу нәфис кызга авыл мәктәбендә укытучы яки китапханәче булып кына эшләргә иде. ә ул монда тупас балта тотып, ботак чаба...
—Бик авыр түгелме соң?
—Авыр иде, күнегәм.
—ә бу кеше кем?
—Бу бер "сагыз", "сагыз"ның да куркынычы, оятсызы, комсызы.
Хәмит барысын да аңлады. Кызны торган җиренә кадәр илтеп куярга кирәк, дип уйлады.
—Мин Дубровкадан, Камский аша кайтырмын, сине кертеп куярмын,—диде.
—Бик зур рәхмәт, Хәмит абый. Сез булмасагыз, мин беткән идем,—диде Гөлчирә Хәмиткә, барак янында машинадан төшкәч.
Хәмит аның белән җылы саубуллашып, китеп барды.
32
Нияз килмәде. Шикләнеп, икеләнеп торасы юк, ул үч ала, мыскыл итә, көлә, мәсхәрәли, дип уйлады Гөлчирә. Шул көнне үк кич бик озын хат язды. Барысын язды. Рәнҗешләрен, үпкәсен, үзенең аны гына, фәкать аны гына яратуын... Елый-елый, күз яшьләрен тамыза-тамыза язды кыз хатын. Ләкин бу хат Нияз кулына эләкмәде. Хат баракта бүлмәдән бүләмгә, кулдан кулга күчеп, таушалып бетте, әмма аны Ниязга алып барып бирүче табылмады. Авыр хәлдә, хастаханә койкасында үлем белән тартышып ятучы Ниязга аның хәлен тагын да кискенләндерер, дипме, әллә башка сәбәпләр беләнме, ул хатны тапшырмадылар...
33
Урман һавасы күкрәкләрне сафландыра, әмма Гөлчирәнең эче тулы әрнеш. Ул әле һаман Ниязның алдавын кичерә алмый, аңлый алмый. Бүлмәдәш кызлары Гөлчирәнең бу хәсрәтен, егетенең килмәвен, вәгъдәсезлеген бердәм булып үз хәсрәтләре кебек кабул иттеләр.
—Гөлчирә, син бик яшь әле. Бер Нияз гына димәгән. Менә дигән егетләр очрар әле.
—Бәлки башканы сөядер,—диде берсе.
—Мин аны моның өчен үлгәндә дә гафу итмәячәкмен,—диде Гөлчирә тирән көрсенеп.
—Бәлки хат язар әле...
—Нәрсә дип акланыр икән?
Галя исемле чуаш кызы Гөлчирә янына килеп утырды, аны җилкәсеннән кочып алды.
—Елама, Гөлчирә, күз яшьләре ярдәм итмәс, нык пул. Мин дә яратып парган ирем пелән мәңгегә аерылдым,—диде.
Ул үзенең язмышын, тарихын берничә сүз белән әйтеп бирде.
—Яшь идем. Алдандым. Авырлы пулдым. әни үтергәнче кыйнады да әпигә алып барды. Төшерттерде. Аннан... Аннан кияүгә чыктым... Яратып чыктым. Пала пулмады. Саням пер көнне пуып алды да, дөресен әйт, опорт ясаттыңмы?—дип кысты. Түзә алмадым, сөйләдем. Аерды. Миңа кысыр хатын кирәкми,—диде. Авылдан чыгып киттем. Их, капат унҗиде яшемә кайтып пулса, пелер идем,—дип көрсенде Галя.
Кызлар барысы да тын гына Галяны тыңладылар. Һәркайсының күңелендә үз язмышы, хәсрәте күзләрендә сөрем булып селкенеп торгандай тоелды.
—Мин, кызлар, моннан китәм, башка участокка күчәм,—диде Гөлчирә.—Сезнең белән ияләшкән, дуслашкан идек. Минем әле тагын бер борчуым бар.
—Нинди борчу тагын?
—Монда мин күрә алмаган, явыз, кара эчле, куркыныч берәү авылдан мине эзләп килгән. Кая барсам, шунда ул, эзәрлекләвенә түзәр хәлем калмады.
—Кем ул, кем?
—Мастер Махиянов Арслангали.
Кызлар барысы да авызларын ачып, беравыздан "Абау!"—диделәр.
34
Гөлчирә яңа участокта эшли башлагач, леспромхоз идарәсендә җыелыш булды.
Җыелыш шау-шулы үтте. Озакка сузылды. Бертуктаусыз тәмәке тарттылар, залда төтен селкенеп-селкенеп торды. Бер генә таныш йөз дә юк. Барысы ят, күбесе ирләр. Кинәт Гөлчирә үзеннән уң якта берничә кеше аша гына, алгы эскәмиядә таныш йөз күреп алды. Кем соң ул? Кайда күрде ул аны?
Гөлчирә хәтеренең бөтен почмакларын барлап чыкты. Һәм, ниһаять, моннан бер генә ай чамасы элек тимер юл станциясендә очраклы рәвештә танышкан, үзeн Арслангалидән коткарып, Камскигача озата килгән Хәмитне таныды.
Гөлчирәнең сул ягында утыручы ике татар кычкырып-кычкырып сөйләшәләр.
—Әле эшеңне алыштырмадыңмы?
—Юк әле.
—Кара аны, акча күп килә торган җиргә керегә тырыш. Эшләргә эше булсын. Монда безнең братны өнәп бетермиләр, алдыйлар, кысалар. Алдыңны-артыңны карап йөр. Төп башына утыртмасыннар.
Икенчесе сүзсез генә аны тыңлый, башын каккалап куя. Яңа килгән кешедер, ахры.
Тәнәфес игълан иттеләр. Кешеләр тоташ агым булып тышка агылды. Гөлчирә дә саф һавага ашыкты. Тышка чыккач, бер кырыйга барып басты. Шулчак ул, кешеләрне аралап, әллә каян елмаеп, ашыгып аңа таба килүче Хәмитне күрде. Мәрхәмәтле Хәмит, изге күңелле Хәмит абый.
Хәмиткә дә Гөлчирә бик кадерле, бик якын булып тоелды, ул әллә кайчангы танышын очраткан кебек:
—Саумы, Гөлчирә!—дип елмайды.