§ 11. TÖRKİ KAHANLIGI
...Gunhoy şähäreneñ barça keşelären yäş Sarımbät han kırıp beterä, barı tik güzäl Mayyane genä isän kaldıra, anı üzeneñ tugan Şibä şähärenä alıp kayta häm aña öylänä. Alar ber-bersen yaratışalar. Könnärdän ber könne Mayya hanga varis büläk itäçägen, ä üzeneñ üläçägen äytä. Ul irenä üzen daladagı Kara külneñ tekä yarı östenä cirlärgä kuşa.
Mayya ir bala taba häm ikençe könne ülep tä kitä. Han anıñ soñgı telägen üti — anı Kara kül buyında cirli. Sarımbät härkönne anıñ kaberenä bara, üzeneñ Mayyase östendä yäş tügep kayta...
Yıl artınnan yıl ütä, han kartaya, ämma kön sayın üzeneñ hatını kaberenä barıp yöri. Nihayät, ul tähettän vaz kiçä, anda üzeneñ ulın utırta häm, därviş kıyafätendä kiyenep, yançık asıp, tayakka tayanıp, tugan şähäre belän bähilläşep kitep bara.
Sarımbät Kara kül buyına, Mayya kabere yanına kilep çıga häm şunda yalgızı gına yäşi başlıy. Yıllar ütä. Äüvälge han ap-ak çäçle kartka äverelä. Anıñ yanına keşelär kilälär, üz kaygı-häsrätlären ciñeläytergä, añardan akıl alırga yörilär.
Sarımbät üzenä Mayya belän yänäşä kaber kazıy häm şuña töşep yoklıy başlıy. Menä bervakıt irtän uyanıp kitsä, üz karşında Gunhoynıñ elekkege hökemdarı kart Olay hannı kürä. Olay Sarımbätkä äytä, tege çakta sin bik küp yat kan — minem kabilämneñ kanın koydıñ, ämma üzeñneñ täübäñ belän gayıbeñne yudıñ, di. Sarımbät, üzeneñ äüvälge doşmanınıñ şundıy süzlären işetkäç, yılap cibärä, Gunhoynı niçek cimerüen, anıñ keşelären niçek kırıp beterüen küz aldına kiterä, üze ülgäç tä şuşında, Mayyase belän yänäşä kümüen ütenä. Därviş han ikençe könne ülä, häm Olay anıñ telägen üti.
...Bik yırak zamannardan birle Kara kül yarında yänäşä ike kaber — Sarımbät han belän güzäl Mayya kaberläre kalku bulıp yıraktan kürenep tora. Monda yırak-yıraklardan keşelär kilälär, ber-bersen şulay yaratkan keşelärneñ ruhına baş iyep, olı ihtiramnarın kürsätälär.
Yöz yıldan soñ Olay hannıñ onıgı citäkçelegendäge Gunhoy kabiläse Şibäne basıp ala häm şähärne cimertä. Mayya belän Sarımbät kaberennän gayre hämmä närsä yuk itelä, yandırıla, tar-mar kiterelä.
Yäş han izge urınnı kararga kilä häm ireksezdän yılap cibärä. «Sarımbät han niçek yaratırga ikänen kürsätep kaldırdı,— di ul.— Barısı da ütä, cimerelä, yukka çıga, ämma mähäbbät kala...»
Kürenekle rus yazuçısı D. İ. Mamin-Sibiryak ütkän yözdä Urta Aziyädä yazıp algan borıngı rivayättä şundıy hällär tasvirlangan. Bu rivayätne kırgızlar da, kazaqlar da häm törki telle başka halıklar da tudırgan buluı mömkin. Läkin, niçek kenä bulmasın, bu rivayät üzeneñ tamırları belän iñ berençe räsmi törki däüläte yäşägän yırak zamannarga barıp totaşa. Gärçä törki telle halıklar anda bik borıngı däverlärdä ük yäşäsälär dä häm törle isemnär («hunnu-hunnar», «tele» h. b.) belän atalsalar da, alarnıñ ber urtak däülätläre bulmagan äle. «Törki» iseme belän atalgan, üzeneñ etnik yöze bulgan häm törki telle halıklar küpçelekne täşkil itkän Törki kahanlıgı menä şundıy däülät bulgan. Ul 552 yılda, tatar halkınıñ milli däülätläreneñ iñ soñgılarınnan berse bulgan Kazan hanlıgı cimerelügä qadär näq 1000 yıl elek barlıkka kilgän.
Bezgä mäğlüm Aşin ıruınnan çıkkan, Könbatış Kıtay bilämälärendä yäşägän hun kabiläse 460 yılda uk äle cucannarga buysıngan (cucannar — Üzäk Aziyäneñ küçmä kabiläläre). Ozak ta ütmästän alar Altayga küçenep kitkännär häm anda, cirle kabilälär belän bergä oyışıp, «törkilär» («tü-kyu», «törketlär») digän isem algannar. 545 yılda alar uygırlarnı, ä 551 yılda cucannarnı tar-mar itkännär, häm menä ber yıldan, 552 yılda, Törki kahanlıgı tözelgän; anı kayçak Böyek Törki kahanlıgı dip tä atıylar. Anıñ berençe hökemdarı Bumın (kayber çıganaklarda—Tumın) «İl hanı», ikençe törle äytkändä, «kahan» (kagan) digän däräcä algan. Bu isem olug, böyek han digänne añlatkan. Läkin Bumın şul uk 552 yılda ülgän. Bumın kahan häm beraz soñrak enese İstämi kahan cenazasına küplägän halıklarnıñ väkilläre cıyılgan. Alar arasında «Otuz tatar» («Utız tatar») kabiläläre berlegeneñ väkilläre dä bulgan. Älege kabilälär, şulay uk «Tokuz tatar» («Tugız tatar») berlege kabiläläre hakında Altın Urda turındagı bülektä kiñräk söyläner. Häzergä biredä bu tatar kabiläläre hakında VII—VIII yözlärdäge kaber taşları—borıngı törkilärneñ yazma istäleklärendä telgä alınuın äytü belän genä çiklänäbez. Alar—tatarlar hakındagı berençe yazma tarihi mäğlümatlar.
555 yılga Üzäk Aziyäneñ küp halıkları häm kabiläläre Törki kahanlıgına buysınalar. VI yözneñ 60 nçı yıllarında törkilär Urta Aziyädäge Eftalitlar däüläten tar-mar itälär. Gomumän, kahanlık Altaydagı, Üzäk häm Urta Aziyädäge küp kabilälärne berläştergän. Ozak ta ütmästän, törki kabilälär böten Yıvraziyä dalaların basıp algannar. Kahanlık könçıgışta Kıtay imperiyäse belän çiklängän bulgan, ä koyaş bayışı yagında Kırımga qadär diyärlek barıp citkän.
Törki kahanlıgında, hunnar urdasınnan ayırmalı bularak, baştan uk feodal mönäsäbätlär tugan, (hunnar imperiyäse isä ıruglık cämgıyate cimerelüneñ soñgı çorında, anıñ sıynfıy cämgıyätkä äverelä başlagan däverendä yäşägän, anda äle härbi demokratiyä östenlek itkän.) Vakıtlar ütü belän Törki kahanlıgınıñ eçke eşlärenä Suy dinastiyäse hakimlek itkän Kıtay imperiyäse tıkşına başlagan. Törki cämgıyateneñ üzendä dä eçke karşılıklar kilep çıkkan. Şular näticäsendä VII yöz başında kahanlık ikegä ayırılgan: Könbatış Törki kahanlıgı häm Könçıgış Törki kahanlıgı barlıkka kilgän.
Könbatıştagısı, nigezdä, Urta Aziyä cirlären bilägän häm un törki kabiläne berläştergän. Ul bezgä tanış İstämi kahannıñ ulı Datou kahan idarä itkändä köç-kuätkä ireşkän. Könçıgış Evropa dalalarında Häzär kahanlıgı üsep çıkkannan soñ, Törki kahanlıgı üzeneñ Kırımga tikle Könbatış bilämälären yugaltkan, läkin Altaydagı çiklären saklap kalgan. VII yözneñ 60 nçı yılları azagına Könbatış Törki kahanlıgınıñ töp çiklären Kıtay basıp algan. Gärçä VIII yöz başına kahanlık Kıtayga buysınudan kotılsa da, tönyaktan yaña kabilälärneñ basıp kerüe 740 yılda Könbatış kahanlıknıñ cimerelüenä kitergän.
Könçıgış Törki kahanlıgına, cirläre yänäşä bulganlıktan, Kıtay imperiyäsennän saklanu öçen tagın da kübräk köç kuyarga turı kilgän. Baştarak ul üz bäysezlegen saklıy algan, läkin berazdan yañadan şul uk imperiyägä bäyle bulıp kalgan. VII yöz azagında törkilär Kıtayga karşı zur kütäreleş oyıştırgannar, häm kahanlık üz kuäten kabat nıgıtkan. VII yöz azagında häm VIII yöz başında däülätneñ çikläre şaktıy kiñäygän, Könbatış kahanlıknıñ könçıgış töbäklärenä qadär barıp citkän. Ämma Kıtay belän, bu yulı inde Tan dinastiyäse imperiyäse belän, üzara mönäsäbätlär yañadan kiyerenkelängän. VIII yözneñ 30 nçı yıllarında bulıp ütkän katı bäreleşlärdä kahanlık üz iregen kabat saklap kalgan. Bu sugışlarda Bilge kahan (ul 716—734 yıllarda idarä itkän) häm bigräk tä anıñ enese, urta ğasırlarnıñ ataklı kaharmanı, ğaskär başlıgı, hanzadä (prints) Kültägin zur härbi ostalık kürsätkännär.
Könçıgış Törki kahanlıgı soñgı kahan Ozmıştägin idarä itkän çorda, 745 nçe yılda, Uygır kahanlıgı belän katı sugışta tar-mar itelgän. Kahanlıknıñ borıngı tatar häm ugız ğaskärlärennän torgan armiyäseneñ bu bäreleşe hakında uygır hanı Muyınçurnıñ kaber taşına yazılgan. Bu istälektäge mäğlümatlarga karaganda, älege sugış kırına 30 meñ tatar çıkkan. Ul yırak zamannar öçen bik zur san bu.
Törki kahanlıgınıñ iqtisadı häm mädäniyäte hakında berniçä süz. Anda hucalıknıñ nigezen terlekçelek täşkil itkän. İgençelek belän dä şöğıllänä başlagannar. Borıngı törkilär şulay uk metall eşkärtüdä dä osta bulgannar; arheologik kazular vakıtında, törle eş häm sugış korallarınnan başka, mäğdän eretü korılmalarınıñ kaldıkları da tabılıp tora. Yon, tire, kün eşkärtü, alardan kiyem-salım tegü, kayış-sbruy äyberläre citeşterü şaktıy zur üseş algan bulgan. Citeşterü häm säüdä üseşe akça äyläneşenä kitergän: däülät başlıkları isemennän törkilär VII yözdän ük üz akçaların suga başlagannar, mäsälän, Söyäb, Taraz, Utrar şähärlärendä sugılgan akçalar mäğlüm. Äye, bezneñ yırak babalarıbız şul vakıtlarda uk inde şähärlärdä dä yäşägännär, şuña kürä borıngı törkilär cämgıyaten barı tik küçmä, dala dönyası dip kenä küz aldına kiterü döres ük bulmas.
Yazu barlıkka kilü törki mädäniyäteneñ, ayıruça Könçıgış Törki kahanlıgı cämgıyateneñ iñ zur kazanışı, tsivilizatsiyä bilgese sanala. Uzgan ğasırda uk Tönyak Mongoliyäneñ Urhun yılgası buyında borıngı törki—run yazulı kaber taşlarınıñ tabıluı bötendönya tyurkologiyä fänendä gacäyep zur açış buldı. İsemnäre yugarıda telgä alıngan Bilge kahan häm Kültägin, şulay uk törki kahannarınıñ ğaskär başlıgı häm kiñäşçese ziräk Tönyokuk istälegenä kuygan taşlardagı yazular çın mäğnäsendä tarih häm tel gıyleme fänen şakkatırdı. Bu yazmalar böyek hannarnıñ häm ataklı ğaskär başlıklarınıñ tormışın, säyäsi vä härbi eşçänleklären Törki kahanlıgınıñ gomumi tarihı yaktılıgında tögäl häm açık itep tasvirlıylar, borıngı törkilärneñ telen öyränüdä bäyä birep betergesez zur fänni baylık bulıp sanalalar.
Borıngı törkilärdä şulay uk taştan keşe sınnarı yasau sängate şaktıy kamilläşkän bulgan. Alarda ğadättä bilenä koral askan häm kulına savıt totkan sugışçı surätlänä—mondıy sınnar sugışlarda hälaq bulgannar hörmätenä kuyılgannar. Tau-taşlarga häm kıyalarga çokıp räsem yasau sängate dä törkilärdä taralış algan. Alarda sugışçı caydaklar, şulay uk bars, tau käcäse, döyä häm başka cänlek surätläre yasalgan. Bizäkläü-ğamäli sängateneñ küp kenä törläre öçen çäçäk ornamentı bik tä has bulgan; gomumän, çäçäk bizäge törki-dala sängateneñ bay vä ayırılgısız öleşe sanalgan häm ul törki halıklarnıñ sängate öçen äle dä şulay.
Bizäkläü-ğamäli sängate dip gomumän halık sängateneñ tormış-könküreştä kiñ kullanış algan, törle bizäklär belän bizälep eşlängän töre atala. Moña altın-kömeştän, başka törle metalldan, pıyala, kün, tukıma, agaçtan, balçıktan yasalgan zärkän (yüvelir) äyberlär, savıt-saba, eş häm sugış koralları, ös, baş häm ayak kiyemnäre, balalar uyınçıkları, at sbruyları, arba-çana, keşe tormışı öçen kiräk bulgan bütän küp törle äyberlär kerä. Bolarnı eşläüdä sänğatneñ näkış, koyu, börtekläü, karaltu, kırlau, basma, altın häm kömeş yögertü, asıltaşlar belän bizäü, kayu, çigü häm başka bay alımnarı kullanıla.
Tulayım alganda, Törki kahanlıgı, tarih fäne raslavınça, borıngı törki kabilälärne bergä tuplauda, berläşterüdä möhim urın totkan. Halkınıñ küpçelege borıngı tatarlar bulgan Könçıgış kahanlıgı, süz dä yuk, tatar halkı däülätçelegeneñ başlangıçı bulıp tora.
§ 12. KİMÄK KAHANLIGI
XI yözdäge farsı tarihçısı äl-Gardizineñ yugarıda äytelgän «Häbärlärneñ kürke» digän kitabında VII—VIII yözlärgä karagan ber kızıklı rivayät kiterelgän. Äydägez, bez dä şunıñ belän tanışıp ütik.
...Tatarlarnıñ hökemdarı ülep, ike ulı kala; ölkäne patşalık itä başlıy, keçe ulınıñ könçelege kuzgala, ul Şad isemle bula. Abıysın ütermäkçe itä, tik uñışsızlıkka oçrıy häm üze belän känizäk (kol) kızın alıp, kaçıp kitä. Ber zur yılga aga torgan cirgä barıp tuktıylar. Anda agaçlar üsä, kiyek koş-kort bik küp. Hanzadä şunda çatır kora häm kön itä başlıy. Üzeneñ känizäk yuldaşı belän ul kön sayın auga yöri. İt belän tuklanalar, ä keş, tiyen häm as tirelärennän üzlärenä kiyem tegep kiyälär.
Könnärdän ber könne alar yanına kardäş tatarlardan cide keşe kilep tuktıy. İsemnäre İmi, İmäk, Tatar, Bayandar, Kıpçak, Länikäz, Aclad ikän. Bu keşelär üz cirlärendä hucalarınıñ atların kötkännär, ä ber zaman kötüleklärdä ülännär korıp betkän. Yaña kötülek ezläp, Şad yäşi torgan cirgä kilep çıkkannar. Alarnı kürgäç, kız bolarga: «İrteş», digän, ä ul süz «tuktagız» digänne añlatkan. Şunnan yılga da İrteş iseme algan. Kıznı tanıp, barısı da tuktap kalgan häm üz çatırın korgan. Sunardan küp tabış belän Şad ta kaytıp töşkän häm kunaklarnı sıylagan. Kötüçelär şunda kışka çaklı torıp kalgannar. Menä kar yaugan, alar inde kaytıp kitä almagannar. Yaña cirdä ülän kuyı bulgan. İmäk, Tatar, Kıpçak häm barısı böten kışnı şunda ütkärgännär. Yaz citkäç, cir yañadan matur töskä kergän. Alar ber keşelären, tugandaşlarınıñ hälen belep kilü öçen, elekkege cirlärenä, tatar cäylävenä kaytarıp cibärgännär. Ul kaytıp citkäç kürä — anda korı yalan gına kalgan: doşman yavı kilep, bötenesen talap, kırıp kitkän. Tatar kabiläseneñ isän kalgannarı, kötüçene kürep, tau ışıgınnan çıkkannar. Ul alarga Şadnıñ yaña cirläre turında söylägän. Şunnan soñ alar, cıynaulaşıp, İrteşkä taba yul algannar. Barıp citkäç, Şadnı üzläreneñ başlıgı sanap, baş iyep sälamlägännär häm qader-hörmät kürsätep yäşärgä kereşkännär. Bu hakta işetkän başka keşelär dä monda kilä başlagannar. Cide yözläp keşe cıyılgan. Alar ozak vakıtlar buyına Şadka hezmät itkännär; annarı, bik nık işäyep kitkäç, tau aralarına küçenep taralışkannar, häm yugarıda atalgan cide keşe isemendä cide kabilä barlıkka kilgän...
Bu hikäyättä söylänelgän tatarlar näq menä 745 yılda Könçıgış Törki kahanlıgı cimerelgännän soñ koyaş bayışı yagına küçenep kitkän borıngı tatar halkınıñ ber öleşe bulgan. Ul vakıtta alarnıñ ber öleşe uygurlarga buysınıp kalgannar, berazdan kidannar belän soyuzga kergännär (kidannar—Tönyak Kıtay cirendä yäşägän küçmä kabilälär; kübräk kara kıtaylar dip yörtelgännär), ä berkadärese könbatışka kitkän. Menä şular inde Könbatış Seberdä däülät—Kimäk kahanlıgı barlıkka kilüdä möhim urın totkannar. Kahanlıknıñ töp cirle halkı şulay uk törki telle kabilälär, bezgä inde mäğlüm kıpçaklar belän kardäş kimäklär bulgan. Döresräge, älege kabilälär berlegeneñ zur ber öleşe, könbatış törkeme, kıpçaklar dip yörtelgän. Soñrak, Altın Urda häm annan soñgı tatar hanlıkları yäşägän çorda kıpçaklar tatar halkınıñ etnogenezında bik zur rol uynagannar («etnogenez» grekça ike süzdän tora: «etnos»—halık häm «genezis» — başlangıç, häm ikese bergä halıknıñ kilep çıgışı digänne añlata). Dimäk, bu kabilälärneñ—häm borıngı tatarlarnıñ, häm kimäklärneñ, häm kıpçaklarnıñ — başlangıç tarihı üzara bik nık bäylängän, alar kardäş kabilälär bulgannar.
Kimäklär üzläre—tagın da borıngırak isemnäre «yämäklär» — VII yözdä Könbatış Törki kahanlıgına kergännär häm Altaydan tönyaktarak küçenep kön itkännär. Kimäk kabiläläre berlegeneñ üsep kitüenä Könçıgış Törki kahanlıgınıñ tarkaluı da nık täesir itkän, çönki şul tarkalu näticäsendä kimäk-kıpçaklarga tatarlar, bayandarlar häm başka törki kabilälär kilep kuşılgannar. Äl-Gardizineñ yugarıdagı hikäyäsendä bu hakta bik açık tasvirlangan.
Urta ğasırlarda yäşägän garäp-farsı geografları häm säyähätçeläreneñ yazmalarında kimäklär häm kıpçaklar turında, alarnıñ yäşägän urınnarı häm kürşeläre, hucalık itüläre, goref-ğadätläre häm dini tabınuları hakında gomumän bik kızıklı mäğlümatlar birelgän. Mäsälän, alar yazgança, kimäklärneñ küpçelege İrteş tiräsendä, ä kıpçaklar Ural taularına tabarak yäşägännär. Kayber hezmätlärdä kimäklärneñ hätta tagın da könyaktarak yäşägänlege äytelä. X yöz urtasındagı garäp geografı İbne Häukal, mäsälän, üz yazmasına terkägän kartasında kıpçak-kimäk kabiläläre Aral diñgezennän tönyaktarak dalalarda ugızlar belän bergä küçmä kön itälär dip kürsätä. Böyek farsı şagıyre Firdäüsi üzeneñ dönyaküläm mäşhür «Şahnamä» poemasında hätta Kaspiy diñgezen Kimäk diñgeze dip tä atagan, şunnan çıgıp küçmä kimäklärneñ Kaspiyga qadär barıp citülären faraz itärgä mömkin.
Kimäk kahanlıgı, mäsälän, Törki häm Uygır kahanlıkları kebek ük, bigräk tä IX—X yözlär aralıgında, başlangıç feodal däülät berläşmäse räveşendä bulgan. Anıñ başında varislık buyınça hakimlek itüçe kahan torgan. Añardan tış näseldän-näselgä kilgän ölkä başlıkları — bäklär idarä itkän, alar barısı 12 bulgan, başkaça äytsäk, kahanlık 12 bilektän, kenäzlektän torgan. Kayberläre, äytik, kıpçak biläre, hätta han dip tä atalgan. Ä kahan — böten däülätneñ başlıgı — olug han, başkaça äytkändä, hannarnıñ hanı digänne añlatkan. İranlılardagı kebek. Alar üzläreneñ olug şahların «şahinşah» dip yörtälär bit. Kıskası, Kimäk kahanlıgı elgäre urta ğasırnıñ yarıysı uk zur däüläte bulgan.
İrteş buyındagı Yämäk şähäre bu däülätneñ başkalası sanalgan. Kahan üzeneñ yarannarı belän şunda yäşägän. Könbatıştagı kıpçaklar törkemennän ayırmalı bularak, kimäklär inde yarımutraklanıp yäşi başlagannar häm cir eşkärtü belän dä şöğıllängännär. Urta ğasırlardagı garäp geografları şulay uk kimäklärneñ boday, arpa, hätta döge igülären yazıp kaldırgannar. Alarda kimäklärneñ başka şähärläre buluı turında da mäğlümatlar bar. Könçıgışnıñ ataklı ğalim-geografı äl-İdrisi yazmalarına karaganda, bu şähärlär yahşı nıgıtılgan bulgan, Kimäk ileneñ başkalasında bazarlar häm tabınu sarayları görläp torgan. Älbättä, ul çaktagı yarımküç-mä halıklarnıñ şähärlärendä yartılaş cirgä kazıp salgan öylär dä, tirmälär dä şaktıy bulgan.
Kimäk ğaskäre caydaklardan häm cäyäüle sugışçılardan torgan. Koralları nigezdä töz ozın kılıçtan häm beraz bögelgän kılıçtan gıybarät bulgan, söñge häm uk-cäyälär belän dä korallangannar. Alar arheologik tikşerülär vakıtında tabılıp toralar. Kazıganda tagın törle könküreş äyberläre, eş koralları häm küp kenä bizänü äyberläre kilep çıga; andıylardan, mäsälän, metall közgelär, muyınsalar, törle asılmalar, surätle töymä, dirbiyä-sbruy, ayıllar oçrıy.
Törki telle küp kenä başka halıklardagı kebek, kimäklärdä dä kaharman sugışçılar häm kürenekle keşelärneñ taş sının kuyu yolası yäşägän. Bu sınnar dala kıpçakları häm Törki kahanlıgı halıklarınıñ taş häykällärennän gadiräk itep yasalgan buluları belän ayırılıp toralar. Kimäklär mäcüsilär bulgannar häm İrteş yılgasına tabıngannar, yılganı keşeneñ allası itep isäplägännär, şulay uk utka, koyaşka häm yoldızlarga da izge itep karagannar. Garäp geograflarınıñ mäğlümatlarına karaganda, kimäklär häm kıpçaklar hätta astrologiyä belän dä şöğıllängännär, yoldızlar «telennän» faydalangannar. Kimäk cämgıyateneñ ber öleşe, berençe çiratta yugarıgı katlavı, maniheylık dine häm islam kabul itkän.
Maniheylık — bezneñ eranıñ III ğasırında Mani atlı farsı keşese tarafınnan nigez salıngan dini täğlimat. Üz dinen Mani farsı cirendä, Urta Aziyädä häm hindstanda taratkan. Maniheylıknıñ nigezendä yahşılık belän yamanlıknıñ, yaktılık belän karañgılıknıñ köräşe turındagı dualizm täğlimatı yata («dualizm» latinça «dualis» süzennän yasalgan, ike başlangıçnıñ tiñdäşlege digän mäğnädä). Ul Kıtaydan alıp İspaniyägä qadär barıp citkän, Rim mäcüsilege, hristian häm islam dinnäre tarafınnan ezärleklängän, kısrıklangan. Maniheylık Uygır kahanlıgında hakimlek itüçe din bulgan.
İslam—hristian häm budda dinnäre belän bergä dönyaküläm taralgan öç dinneñ berse. Bezneñ eranıñ VII ğasırında Garäp yarımutravında (häzerge Sögud Garäbstanı) Möhämmäd tarafınnan nigez salıngan. Täğlimatnıñ nigeze berdänber Allaga tabınudan häm Möhämmädne anıñ cirdäge väkile, Päygambär itep tanudan gıybarät. İslamnıñ töp öyrätmäläre izge kitapta — Korändä yazılgan. Garäp dönyasında, Yakın häm Urta Könçıgış illärendä, Yırak Könçıgış, Könyak-Könçıgış Aziyä, Üzäk Afrikanıñ küp kenä illärendä bik kiñ taralgan. Könbatış Evropada häm Amerikada küp kenä islam cämgıyätläre bar. Elekke SSSRdagı törki telle häm kayber farsı telle halıklarnıñ küpçelege islam dine totuçılar — möselmannar.
Kimäk cämgıyatendä run yazuı da kullanılgan. Tarihi häm arheologik çıganaklar şunı dälilli. İrteşneñ yugarıgı agımı buyında ber hatın-kız kaberennän tabılgan metall közgegä, mäsälän, bezneñ telgä küçergändä, şuşındıyrak mäğnädä yazu yazıp kuyılgan: «Kürenekle hatın üzeneñ könçelegennän buşanır. Anıñ bähetle könnäre başlanır...»
Tulayım alganda, elgäre urta ğasırdagı kimäklär çorı fän dönyasına şaktıy yahşı bilgele. Törki kahanlıgı tarkalgannan soñ barlıkka kilgän Kimäk kahanlıgı tatar halkınıñ, barınnan da elek, Seber tatarlarınıñ etnik häm säyäsi tarihında berkadär ez kaldırgan. Näq menä kimäklär Seber tatarlarınıñ barlıkka kilüendä borıngı, Altın Urdaga qadärge çorda katnaşkan kabilälärneñ berse bulıp sanala.
§ 13. HÄZÄR KAHANLIGI
Häzär kahanlıgı—Könçıgış Evropanıñ İdel buyı, Tönyak Kavkaz häm, gomumän, Urta Yıvraziyä halıkları tarihında zur ez kaldırgan berençe feodal däülät. Häzärlärneñ Könçıgış Evropa dalalarına kilep çıgularınnan alıp ayırım däülät tözülärenä qadärge kıskaça tarihları belän bez yugarıda tanışkan idek. Şunda uk, häzärlärdän başka, bolgarlar, barsillar, bäläncärlär, savirlar häm alannarnı, döresräge, törki telle kabilälär arasında yäşäp nık törkiläşkän tönyak alannarın telgä alıp kittek, häm menä alar VII ğasır başlarında häzär kabiläläre berlege tözilär, şul uk ğasır urtalarında ul çın mäğnäsendä däülätkä—Häzär kahanlıgına äverelä. VII ğasırnıñ 80 nçe yıllarına kahanlıknıñ hakimlege Kaspiy häm Azov arasındagı Tönyak Kavkaz dalaları belän genä çiklänep kalmıy, ä Kara diñgez buylarında Kırımga qadär barıp citä.
VIII yözdä, ayıruça anıñ ikençe yartısında, Häzär ile Vizantiyä häm Garäp hälifälege belän Kavkaz aryagı häm Kırım öçen özleksez sugışlar alıp bargan. 731 yılda häzärlär garäplär ğaskären tuzdırgannar häm bäysezlek säyäsäte alıp bara başlagan Albaniyäne yasak tüläp torırga mäcbür itkännär (monda süz Kavkaz Albaniyäse dip yörtelgän, häzerge Azärbaycannıñ başlangıçı sanalgan Albaniyä turında bara). Moña cavap itep, hälifä küpsanlı ğaskär cibärgän. Garäplär Häzärlärne tar-mar itkännär häm alarnıñ könyaktagı cirlären biläp ala başlagannar. Kahan garäplärne köç-häl belän genä tuktata algan. Altı yıldan soñ garäplär yänä höcüm başlagannar. Häzärlärneñ Kavkazdagı başkalası Sämändär häm tulayım kahanlıknıñ bäysez yäşäve citdi kurkınıç astında kalgan. Garäplär kahanlıknıñ islam dinenä küçüen taläp itkännär, häzär kahanı bu taläpne ütärgä mäcbür bulgan.
Älege sugışlar näticäsendä häzär ileneñ küp kabiläläre tönyakka — İdelneñ tübänge agımına häm Don buylarına küçep kitkännär. Däülätneñ başkalası VIII ğasır başında Kaspiyga yakınrak, İdel tamagınnan yırak tügel urnaşkan İtil şähärenä küçerelgän. Utrak tormış başlagan häzärlär igençelek häm balık totu belän şöğıllängännär. Bay häm üzençälekle mädäniyät barlıkka kilgän. Anıñ nigezen bügen fändä Saltı Mayak arheologik kulturası dip yörtelgän kultura täşkil itkän. Gärçä anı Häzär kahanlıgınıñ däülät kulturası dip atasalar da, anı tudıruda häm üsterüdä bolgarlar häm alannar zur rol uynagannar. Bu kultura hakında bez aldagı bülektä kiñräk tuktalırbız. Ä häzergä säyäsi vakıygalarnıñ niçek dävam itüläre belän tanışıyk.
VIII ğasır azagında Häzär kahanı möselman dinennän baş tartkan. Kavkaz aryagındagı cirlär öçen garäplär belän yänädän sugışlar başlanıp kitkän. Bu sugışta kahanlıkka Vizantiyä bulışkan. Ul monı barınnan da bigräk häzärlär arasında hristianlıknı taratu maksatı belän eşlägän. Läkin kahan häm anıñ yakınnarı däülätneñ bäysezlegen saklau öçeñ başka din ezlägännär. VII yöz başlarında Vizantiyädän küçenep utırgan yevreylär totkan yähüd dine şundıy din bulgan. Läkin asılda bu dinne aksöyäk häzärlär genä kabul itkännär, töp halık isä möselman häm mäcüsi bulıp kalgan; hristiannar da bulgan. Kahanlıktagı din törlelege, häzärlärdä din totu irege gomummäğlüm häm ul IX—X ğasırlarnıñ garäp-farsı tarihi geografiyäsendä şaktıy kiñ yaktırtılgan. Şul çordan hätta mäzäkle berniçä gıybarä dä kalgan: imeşter, savirlar (häzärlär) comgada mäçetkä, şimbädä sinagogka, ä yakşämbedä çirkäügä yörilär ikän. Bu, älbättä, ber keşe ber ük vakıtta häm möselman, häm yähüd, häm hristian bulgan digän süz tügel. Ul, häzärlär arasında tegese dä, busı da häm öçençese dä bulgan, cıyıp äytkändä, häzär cämgıyatendä teläsä kaysı dinne totu röhsät itelgän, digän süz. Däülät eşlärendä dä demokratiyä yäşägän: sud eşçänlegendä cide kazıy (sudya)— yähüdlärdän, möselmannardan, hristiannardan ikeşär häm mäcüsilärdän beräü hökem itkän. İtil, nigezdä, möselmannar şähäre sanalsa, Sämändärdä, mäsälän, hristiannar kübräk bulgan.
Bezgä inde mäğlüm häzärlär, alardan aldagı küpçelek däülätlär halıklarınnan ayırmalı bularak, çın mäğnäsendä sıynfıy berençe feodal cämgıyät tözi algannar. Häzär ile böten Könçıgış Evropada zur däülät bulıp isäplängän, anıñ belän urta ğasırlarnıñ küp däülätläre häm halıkları sanaşırga mäcbür bulgannar. Alay gına da tügel, alarnıñ kübese aña buysınıp yäşägän. Kiyev Ruse, mäsälän, baştarak çorda aña salım tüläp torgan, hätta berençe rus kenäzläre kahannar (hakannar) dip yörtelgännär. Häzär kahanı İosifnıñ Kirtiba (Kordova), yağni garäp-ispan hälifälege, väzire Hasday ibne Şafrutka yazgan hatında Häzärgä buysıngan başka illärneñ häm halıklarnıñ kızıklı isemlege kiterelgän. Hasday başta üze
İosifka hat cibärgän, anda farsı säüdägärlärennän Vizantiyädän yırak tügel, moñarçı üze belmägän nindider «yähüd patşalıgı» hakında işetüen äytkän. Bu Hasday, iseme möselmança bulsa da, çınlıkta yähüd bulgan häm, tabigıy, tönyak taraftagı üzeneñ dindäşläre belän kızıksıngan. Şuña kürä ul häzär kahanınnan bu il turında, anıñ halıkları hakında centekläbräk yazuın soragan. İosif üzeneñ cavap hatında rähätlänep häm bik täfsilläp, hätta beraz maktanıp kitep, Häzär ileneñ kuäte, anıñ şähärläre, däülätneñ tarihı, halkı, aña, İosifka, buysıngan halıklar häm kabilälär turında yazıp cibärgän. Şul hattan ber özek täqdim itäbez:
«Min siña şunı häbär itäm: min G-r-gan yılgası betkän cirdä, İtil digän yılga buyında yäşim. [Bu] yılganıñ başı koyaş çıgış tarafında 4 aylık yul yıraklıktadır. Yılga buyındagı avıllarda häm kalalarda kup işle halıklar yäşilär, beräüläre — dala-yalannarda, ä kayberläre nıgıtmalı şähärlärdä kön itälär. Menä alarnıñ isemnäre: Bor-t-s, Bol-g-r, S-var, Arisu, Ts-r-mis, V-n-n-tit, S-v-r, S-l-viyon. Här halık turında täğaenläp äytep beterep bulmıydır häm alarga san da citmäster. Alar hämmäse dä miña hezmät itälär häm yasak tülilär».
Bu hattagı yılga häm kabilä atamaları, älbättä, östämä añlatma birüne sorıylar. İtil — bezgä mäğlüm İdel. G-r-gan—Gurgan, garäpçä—Curcan digän süz, Kaspiy diñgezeneñ könyak-könçıgış yarlarına qadär barıp citkän ölkä. Diñgez üze dä şuña nisbätle Gurgan, Curcan (yäki Häzär) diñgeze dip atalgan. «G-r-gan yılgası betkän cirdä» digän añlatma hatnıñ kıskartılgan redaktsiyäsendä «G-r-gan diñgeze yanındagı yılga buyında» dip ukıla. Sez, qaderle balalar, nigä äle İdelneñ başlangan cire könçıgışka karıy, ul tönyak-könbatıştan agıp kilä bit, dip sorarsız. Hikmät şunda, iñ aldagı ber bülektä inde yazılgança, Könçıgış geografiyäsendä bu yılganıñ yugarıgı agımı bulıp Kama tamagınnan östäge häzerge İdel tügel, ä şuşı Kama häm, tagın arırak barıp, anıñ könçıgıştan aguçı sulyak kuşıldıgı—Agıydel sanalgan. Çönki ul yılgalar da borıngıdan İtil dip atalgan (häzer İdel). Alarnı Kara İtil häm Ak İtil dip tä yörtkännär.
İnde kabilälär hakında. Bor-t-s—anısı, bähässez, bortaslar; Bol-g-r—bolgarlar; S-var—suvarlar. Monda Urta İdel buyındagı İdel Bolgarınıñ halkı bulgan bolgarlar häm suvarlar hakında süz bara (bu turıda alda kiñräk tuktalırbız). Arisu kabiläsen kayber tikşerüçelär erzya-mordvalar kabiläse dip, kayberläre arlar— udmurtlar dip näticä çıgaralar. Ts-r-mis—çirmeşlär, yağni marilar; V-n-n-tit halkı turında häzergä qadär açık süz äytelmägän. Kayber tarihçılar alarnı votyaklar, yağni şul uk udmurtlar dilär. Beräüläre alarnı tönyak ugor kabilälärenä kertä, ä ikençeläre slavyan kabilälärennän berse bulgan vyatiçlar dip atıylar. S-v-r digänen şulay uk tönyak slavyannarga kaytarıp kaldıralar. Soñgı atama— S-l-viyon hakında fändä küp bähäslär buldı, bu mäsälägä haman nokta kuyılganı yuk. Küplär anı slavyannar dip, yağni könçıgış slavyannar, tulayım slavyan-rus kabiläläre dip isäplilär.
İosif, bu halıklarnı üzenä buysınuçılar dip atap, çit il keşeläre aldında, älbättä, beraz maktangan. Ul kahanlıknıñ ütkändäge kuäte turında yazgan, çönki anıñ çorında bu kabilälärneñ häm halıklarnıñ kübese Häzär ilenä buysınudan çıkkan bulgan inde. Ni genä bulmasın, älege mäğlümatlar VIII—IX ğasırlarda bu däülätneñ danlı häm kuätle çorında häzär federatsiyäseneñ nindi bulganlıgın küz aldına kiterergä mömkinlek birä.
Häzär kahanlıgı küp illär häm halıklar belän säüdä itkän, çitkä ere häm vak terlek, tire, meh äyberläre çıgargan, balık cileme satu belän dan kazangan. Bu cilemne märsin balıgı kuıgınnan yasagannar häm yözem şärabenä ütä kürenmäle tös birü öçen kullangannar. İdel bolgarlarınnan häm ruslardan bal häm balavız, kıymmätle mehlar, Şärıktan tukılgan äyberlär satıp algannar. Häzärlär boday häm döge ikkännär, kavın-karbız häm ciläk-cimeş üstergännär.
Kahanlıkta şähär kulturası da nık üskän. İtil VIII—X ğasırlarda Könçıgış Yıpropanıñ iñ zur şähärlärennän berse, Häzär ileneñ başkalası bulgan. Şähär ike öleştän torgan. Könbatış yagında kahan, bäk häm alarnıñ yakınnarı yäşägän, idarä häm ğaskär korılmaları urnaşkan. Kahan üze taş sarayda torgan. Küpçelek yortlar saman kirpeçtän öyep, östenä balçık sılap eşlängän bulgan, tirmälär dä tezelep kitkän. Könçıgış öleşe Häzärän dip atalgan — anda hönärçelär, säüdägärlär häm, gomumän, şähär halkı yäşägän, möselmannar şähäre dip yörtelgän. Biredä Camiğ mäçet, 30 mähällä mäçete, başlangıç häm urta gıylem mäktäbe vazifasın ütägän mädräsälär bulgan. Şunda uk hristiannar, yähüdlär häm mäcüsilär dä kön itkännär.
Kahan däülät başı sanalsa da, anıñ hakimlege çikle bulgan; böten eşlär belän anıñ yärdämçese — bäk idarä itkän. Kayber çıganaklarda ul mälik, yağni garäpçäläp patşa dip tä atala. Şulay buluına karamastan, kahan yanına ul ayak kiyemen salıp kerergä tiyeş bulgan.
Kahannıñ çın mäğnäsendäge hakimlege, vlaste bulmasa da, anıñ kultı zur. Ul biyek urında zur tähettä utıra, ä bäkneñ urını kahannıñ uñ yagında, tübändäräk. Kahan yıl sayın öç tapkır gına halıkka kürenep ala. Anı kürügä barça halık yöze belän cirgä kaplana, aña kütärelep karau tıyıla: ul koyaşka tiñ! Kahan Häzärlärneñ doşman belän sugışkan cirenä kilä kalsa, anıñ sugışçıları cirgä kaplanırga, ä doşman sugışnı tuktatırga tiyeş bulgan. Kahan ülsä, anı bik tä tantanalı häm şul uk vakıtta serle itep cirlägännär: kabere östenä zur pulat salgannar, kaberne nıklap yäşergännär, monı eşläüdä katnaşkan keşelärne soñınnan yuk itkännär.
Häzär kahanlıgı X ğasırnıñ 60 nçı yıllarında yäşäüdän tuktagan: aña 965 yılda Kiyev kenäze Svyatoslav cimergeç höcüm yasagan. Häzär cirläre başka däülätlär häm kabilälär berläşmäläre buysınuına küçkän. Tübän İdeldä İdel Bolgarınıñ yogıntısı köçäygän, ä Azov, Don buyları häm Tönyak Kavkaz bäcänäklärneñ yaña oyışkan berläşmäsenä buysıngannar. Häzär kahanlıgınıñ cimerelüenä Svyatoslavtan tış il eçendäge karşılıklarnıñ köçäyüe häm tönyaktan küçmä kabilälärneñ höcüm itep toruları da nık täesir itkän.
§ 14. BÖYEK BOLGAR İLE
VI ğasırnıñ 80 nçe yıllarında Azov buyı bolgarların häm alarga kardäş başka kabilälärne Törki kahanlıgı üzenä buysındırgan. Läkin bu könçıgış törkilärenä karşı köräştä bolgarlar, bergä oyışıp, kabilälärneñ zur häm kuätle berlegen tözi algannar. Bu berlek tarihta Böyek Bolgar digän isem belän
mäğlüm. Bolgarlarnı berençe bulıp berläştergän keşe Dulo ıruınnan çıkkan kenäz Organa ikänlege bilgele (üz vakıtında hunnarnıñ başlıgı, dähşätle Attila da şuşı ıruga karagan). 632 yılda Böyek Bolgar däüläteneñ hanı bulıp Organanıñ ber tuganınıñ ulı Kubrat tähetkä utırgan. Kayber çıganaklarda, mäsälän, Vizantiyä tarihçısı İoann Nikuisskiy hronikasında Kubrat çukındırılgan häm Vizantiyädä imperator İrakliy sarayında tärbiyä algan dip birelgän.
Läkin kayber tarihçılar bu häbärgä şik belderälär häm Kubrat tügel, ä anıñ agası Organa Konstantinopoldä yäşägän häm çukındırılgan dip raslıylar. Kubrat isä mäcüsi bulıp kalgan, ul vakıtlardagı barlık törkilär kebek ük Täñregä tabıngan («täñrelek» — ber allalıknıñ başlangıç forması ul), citmäsä törki süze belän «han» dip atalgan häm iseme dä törkiçä bulgan. Osta säyäsätçe häm talantlı ğaskär başlıgı bulgan Kubrat üzäkläşterelgän däülät tözi algan, häm şul çor çıganaklarında bu däülät haklı räveştä «Böyek» dip zurlap yörtelgän.
Böyek Bolgar ile Azov buyı, Donnıñ tübänge agımındagı häm Taman yarımutravındagı cirlärne biläp torgan. Başkalası Tamandagı elekke grek şähär-portı Fanaguris (Fanagoriyä) bulgan. Tamatarha da zur şähärlärdän sanalgan, soñrak rus çıganaklarında ul Tmutarakan iseme belän mäğlüm.
Däülätneñ halkı yarım küçmä tormışta yäşägän. Don buylarında küçmälärneñ cäyläüläre tezelep kitkän bulgan. Kayberläre yılga buylap ber, ber yarım çakrımnargaça suzılgan. Läkin keşelärneñ küpçelege daimi avıllarda häm cir öyemnäre belän äyländerep alıngan nıgıtmalı şähärlärdä yäşägän. Alarnıñ kayberläre taş stenaları 7 metrga qadär kalınlıkka citä torgan çın kirmän räveşendä bulgan. Tirmälärdä dä, öylärdä dä yäşägännär. Tik tirmälär küçenep yörü öçen genä tügel, ä avıllarda, hätta şähärlärdä utrak kön itü öçen dä caylaştırılgannar. Bu urta ğasırlardagı böten küçmälär dönyası öçen has bulgan.
Älege avıllar häm toraklar, matdi kulturanıñ başka tör kaldıkları belän bergä, Saltı-Mayak arheologik kulturasın täşkil itälär. Älege kulturanıñ iseme ike borıngı istälek: Ukrainanıñ Harkov ölkäsendäge Saltovo (Saltı) kaberlege häm Voronec ölkäseneñ Mayak şähärlege atamalarınnan yasalgan. Gärçä Saltı-Mayak Häzär kahanlıgınıñ däülät kulturası sanalsa da, asılda anı borıngı bolgarlar häm alannar tözegän, şuña kürä ul ber ük däräcädä Böyek Bolgar kulturası dip tä sanala. Älege kulturaga, avıl häm yort kaldıklarınnan tış, küp sanlı kaberleklär, törle-törle hezmät häm sugış koralları, könküreş äyberläre, balçık häm pıyala savıt-saba, bala uyınçıkları h. b. kerä. Alar barısı da yarıysı uk bay, aldıngı mädäniyät, nık üskän iqtisad, härbi eşlärneñ yugarı däräcädä buluı turında söyli. Borıngı bolgarlar run yazuın da üzläştergännär. Ul monda Häzär ile aşa Törki kahanlıgınnan kilep citkän. Siräk-miräk bulsa da, täñkä akçalar da tabılgalıy. Alar başlıça VIII—X ğasır başında sugılgan garäp dirhämnäre häm öleşçä Vizantiyä akçaları. Saltı-Mayak kulturası VIII—IX ğasırlarnı eçenä ala.
Bez kıskaça tanıştırgan kultura urta ğasırlar başındagı Yıvraziyä törkiläreneñ iñ zur arheologik kulturalarınnan berse bulıp isäplänä. Soñrak ul İdel bolgarları mädäniyäte nigez taşlarınıñ bersenä äverelgän. Bu hakta aldagı bülektä irkenläbräk söyläşerbez, ä häzergä Böyek Bolgardagı säyäsi vakıygalar belän tanışunı dävam itik.
Kubrat VII yözneñ 50 nçe yıllar ahırı—60 nçı yılları başında ülgän (kayberäülär irtäräk, tögälräk vakıtnı kürsätälär—642 yılda, dilär). Anıñ üleme çınında üze tözegän berläşmäneñ yäşäüdän tuktavına kitergän. Gomumän, mondıy arada barlıkka kilgän däülätlär, nindi genä yañgıravık kemnär belän atalmasınnar, kuätle monarh hakimlek itkändä genä yäşi algannar häm ul ülügä, kagıydä bularak, tarkalgannar, cimerelgännär. Böyek Bolgar belän dä şulay bulgan.
Vizantiyä monahı Täübäçe Feofannıñ 810—815 yıllarda terkäp kaldırgan yılyazmasında ber borıngı bolgar rivayate kiterelä. Anda söylängänçä, Kubratnıñ biş ulı bula. Ul alarga hiçkayçan ber-bersennän ayırılmaska, başkalar östennän hakimlek itü häm kollıkka töşmäs öçen härçak berdäm yäşärgä vasıyät äytep kaldıra. Bu rivayät soñrak könbatışta kiñ tarala. Anda şundıy ber vakıyga kiterelä: menä han, ülär aldınnan, ulların üz yanına çakırta, alarga ber bäyläm sıyık tal çıbıgı kiterergä kuşa häm härkaysına şul bäylämne sındırıp kararga boyıra. Berse dä buldıra almıy. Şunnan soñ han bäylämnän ber çıbık suırıp ala da ciñel genä sındırıp birä. Menä, di ul, bäylämne yäş, köçle keşe dä sındıra almadı, ä ayırım ber çıbıknı ülep yatuçı hälsez kart ta sındırdı. Tormışta da näq şulay: bergä tuplangan bolgarlarnı berkem ciñä almas, ä ayırılgan här urdanı doşman ciñäçäk häm üzenä buysındıraçak...
Rivayättä Kubrat ullarınnan öçeseneñ iseme atalgan: ölkäne—Batbay, ikençese—Kotrag, öçençese—Asparuh (ike keçeseneñ isemnäre kürsätelmägän). Ämma häzärlär häm protobolgarlar tarihın tikşerüçe M. İ. Artamonov häm S. A. Pletneva, tarihi çıganaklarga nigezlänep, Kubratnıñ ike genä ulı: Batbay belän Asparuh kına buluın raslıylar. Kotrag isemen alar bolgar kabilälärennän berse kotraglar belän bäylilär. Gomumän, hannıñ biş ulı turındagı rivayät Böyek Bolgar ilendä bulgan biş etnik törkem, biş ere kabiläne gäüdäländerä.
Bu çorda Böyek Bolgar cirläre könçıgıştan höcüm itep toruçı häzärlär tarafınnan nık kimetelgän bulgan. Kubratnıñ ulları Kavkaz aldı tiräsendäge könyak töbäklärgä genä huca bulıp kalgannar. Batbayga Kuban buyı cirläre, Asparuhka şul yılganıñ yugarıgı agımı buyları häm häzerge Stavropol kalkulıgı tigän.
Häzärlär bolgarlarnı torgan sayın kısrıklagannar. Asparuh onagurlar kabiläse belän könbatışka taba küçenep kitkän: başta Dunay yılgası tamagına barıp utırgan, monda aña elegräk ayırılıp kitkän bolgar kabiläläre—kutrigurlar häm bu yaklarga küptän tügelräk töplängän slavyannar kilep kuşılgannar. Bolgarlarnıñ kuätle sugışçan oyışması slavyannarnı da üz eçenä algan, häm alar tizdän, kuätle berlekkä tuplanıp, Vizantiyäneñ 50 meñle ğaskären, yağni şul çordagı iñ zur daimi armiyäne tar-mar itkännär. Bu häl 679 yılda bulgan, ike yıldan soñ, 681 yılda, könbatışta yaña bolgar däüläte—başkalası Pliska şähäre bulgan Dunay Bolgariyäse barlıkka kilgän.
Bolgar hannarı dinastiyäse ildä 300 yılga yakın — başta 816 yılga qadär Asparuh, annarı Omutarh näselläre hakimlek itkän. Läkin akrınlap bolgarlarnıñ slavyanlaşuı köçäyä bargan, 865 yılda slavyan Boris (852—889) patşalık itkändä ük inde hristian dine kabul itelgän, ä 894 yılda bertugan Kirill häm Mefodiylar uylap tapkan slavyan yazuı kirillitsa ğamälgä kertelgän. Slavyan tele räsmi töstä çirkäü häm däülät tele bulıp äverelgän. Törki telle bolgarlar belän könyak slavyannar arasındagı etnik ayırma akrınlap yukka çıkkan. Asılda, bolgarlar küp sanlı slavyannar tarafınnan yotılıp betkännär, tik alarnıñ ataması gına etnonim—halık iseme bulıp saklanıp kalgan.
Kubrat hannıñ ölkän ulı Batbay Tönyak Kavkazda üz cirlärendä torıp kalgan häm häzärlärgä buysıngan. Tora-bara anıñ citäkçelegendäge bolgarlar, yağni kuban bolgarları, «kara bolgarlar» dip atala başlagannar. Bügen alar belän häzerge karaçaylar (karaçalılar) häm balkar halıkların bäylilär. «Bolgar» häm «balkar» süzläreneñ yakınlıgına iğtibar itegez. «Kara» süze gomumän törki telle küp kenä halıklarga has üzençälek. Ul alarnıñ kara tutlı bulularınnan alıngan. Mäsälän, karaçalardan tış kara nugaylar, bezgä mäğlüm kara häzärlär, kara kıtaylar bulgan (kara kıtaylar—alar kıtaylar tügel, ä VI—VIII yözlärdä tönyak-könçıgış Kıtayda yäşägän törki kabilälär). Şunısın da äytergä kiräk, fändä mäğlümlek algan Pereşepkino häzinäse dä—altın häm kömeş savıtlar, kıymmätle korallar, bizänü äyberläre, altın yözeklär h. b.— Batbay iseme belän bäyle. Ul Poltava ölkäseneñ Keçe Pereşepkino avılı yanında tabılgan.
Elegräk yıllarda bolgarlarnıñ Kotrag citäkçelegendäge öçençe törkeme Kubrat ülgännän soñ Urta İdel buyına kitkän dip yazalar ide. Läkin andıy hanzadäneñ bulmavı, ä kotraglar kabiläse genä yäşäve fändä isbatlandı inde. Şunıñ östenä, arheologik tikşerenülär kürsätkänçä, bezneñ yaklarga bolgarlar VII ğasır urtasındagı bez tasvirlagan vakıygalardan soñ uk kilep çıkmagannar äle. Azov buyında häm şul tirä töbäklärdä kalgan bolgarlar häzär kabiläläre soyuzına kergännär häm alar belän, ayırata alannar belän berlektä, yugarıda äytelgän Saltı-Mayak arheologik kulturasın barlıkka kitergännär häm VIII yöz azagına tikle diyärlek şunda yäşägännär.
Urta İdel buyına, bezneñ Tatarstan cirenä häm aña yänäşä könyak häm könyak-könbatış ölkälärgä bolgarlar näq menä VIII yöz azaklarında—IX yöz başlarında kilep utırgannar.
Soraular häm biremnär:
1. Törki kahanlıgı turında kıskaça söyläp biregez. Anda nindi halıklar häm kabilälär yäşägän? Bu däülät başlıklarınnan kaysılarınıñ isemnäre sezgä mäğlüm?
2. Mayya turındagı rivayätne söyläp kürsätegez. Borıngı törkilär tormışınnan tagın nindi häbärlärne beläsez?
3. Kimäk kahanlıgı niçek barlıkka kilgän? Kimäklär häm kıpçaklar kemnär alar?
4. Kimäk däüläteneñ mädäniyäten tasvirlap biregez.
5. Ütkän bülektän häzärlär tarihın iskä töşeregez häm alar däüläteneñ kayçan tözelüe hakında söylägez.
6. Häzärlär nindi dinnär totkannar? Häzär ilendäge dinnär iregen sez niçek añlıysız?
7. Häzär kahanlıgına nindi halıklar häm kabilälär buysıngan?
8. Böyek Bolgar turında nilär beläsez? Ul niçek barlıkka kilgän?
9. Borıngı bolgar hanı Kubrat häm anıñ ulları turındagı legendanı isegezgä töşeregez.
TARİHİ ÇIGANAKLAR
Könçıgış Törki kahanlıgınıñ ğaskär başlıgı Külteginneñ (731 yılda ülgän) istälek taşına Törki kahanlıgı başlıkları Bumın kahan häm İstämi kahan (VI yöz urtası) cenazalarına cıyılgan halıklar turında yazılgannardan (tärcemä räveşendä):
Utız tatarlar turında
«...alar can birdelär. [Alar öçen] yılauçılap häm ilerüçelär (häsrätlänüne belderüçelär) aldan bırgılar kıçkırtıp, koyaş çıgışı tarafınnan [illärdän], Bäkli dalası halkı, [şulay uk] tabgaçlar (kıtaylar), tibetleler, avarlar häm rumnar (vizantiyälelär), kırgızlar, oçkorıkkannar (?), utız tatarlar, kıtaylar (kara kıtaylar), tatabıylar (?), şundıy küp halık [cıyıldı], ilerdelär, häm yıladılar: bik danlı kahannar ide alar».
VI yözneñ ataklı Vizantiyä tarihçısı Prokopiy Kesariylınıñ häzärlär-savirlar turındagı «Tarih»ınnan:
Savirlar turında
«Bu kabilä bik küp sanlı. Ğadättägeçä, küp sanlı möstäkıyl tamırlarga bülgälängän. Alarnıñ başlıkları borıngıdan uk kayberläre Rim imperatorı belän, ikençeläre farsı padişası belän duslıkta buldılar. Älege häkimdarlardan härkaysı üz tarafdaşlarına mäğlüm külämdä altın cibärep tordı, tik här yılnı tügel, ä kiräk çıkkan sayın».
X yöz başında yäşägän garäp säyähätçese Ähmät ibne Fadlannıñ «Risala» («Yazmalar») kitabınnan:
Häzär kahanı häm İtil şähäre turında
«Häzär padişası hakında äytkändä isä, däräcäse belän ul hakan (kahan), ul dürt ayga ber märtäbädän arı kürenmi, anda da anı çittän genä kürergä mömkin. Anı «Olug hakan» dip atıylar, ä bulışçısın hakan bäk dip yörtälär. Häzär padişasınıñ Ätil yılgası buyında zur şähäre bar. Ul ike öleştän tora — anıñ ber yagında möselmannar, ä ikençesendä padişa häm anıñ yakınnarı yäşi... Bu şähärdä möselmannarnıñ Camiğ mäçete bar, anda alar namaz ukıylar häm comgaga yörilär. Anıñ biyek manarası bar...»