§ 7. HUNNAR HÄM HALIKLARNIÑ BÖYEK KÜÇEŞE
Monnan 1600 yıllar elek, bezneñ eranıñ IV ğasırı azagına taba, halıklarnıñ Böyek küçeş çorı başlana. Könbatıştan, Baltik buyınnan könçıgışka taba küplägän borıngı german kabiläläre ütep kerä häm üzläreneñ yulında könçıgıştan kilüçe küçmä kabilälärneñ tagın da köçleräk taşkını belän kara-karşı oçraşa. Bu ike agım ber-berse belän oçraşkaç, üzara kuşılıp, kuätle yaña taşkın barlıkka kiterälär. Anda östenlekne küçmälär—hunnar ala. Küçenü böten Könçıgış häm Könbatış Evropaga cäyelep, kabilälärneñ aralaşuı näticäsendä yaña etnik berläşmälär häm halıklar barlıkka kilä.
Halıklarnıñ Böyek küçeşe antik dönyadagı kolbiläüçelek stroyın yukka çıgargan. Yıvraziyä tarihında yaña tarihi çor başlangan— feodal mönäsäbätlär barlıkka kilgän. Kolbiläüçelek stroyınıñ yukka çıguı baştarak antik tsivilizatsiyäneñ cimerelüenä kitersä dä, yaña ictimagıy mönäsäbätlär gomere betkän iske mönäsäbätlärne alıştırgan. Yaña, berençel feodalizm çorı başlangan.
Şulay itep, urta ğasırlar çorındagı böten İske Dönyanıñ säyäsi häm etnik yöze üzgärügä hunnar säbäpçe bulgan. Ä kemnär soñ alar? Hunnar — b. e. k. IX ğasırdan uk hunnu iseme belän mäğlüm bulgan törki telle küçmä kabilälär. Alar şul çordagı Üzäk Mongoliyädä häm Tönyak Kıtayda yäşägännär. Vakıtlar ütü belän alarda ıruglık-kabilä mönäsäbätläre üzgärä başlap, b. e. k. II ğasırda başında Mode torgan yarımfeodal däülät oyışkan. Tagın küpmeder vakıt ütkäç, karşılıklar nıgrak kiskenläşkän, häm küçmä däülät ike öleşkä ayırılgan: könyak hunnular üz cirlärendä torıp kalgannar, ä tönyaktagıları Cidesu yagına, häzerge kırgız-kazaq dalalarına taba küçenep kitkännär. Alarnıñ da ber qadärese dalada kalgan, ikençe öleşe isä, iñ zur küpçelege, arırak, könbatışka, könyak Uralga taba yulın dävam ittergän.
Menä şuşı hunnar inde (könyaktagı elgäre hunnulardan ayırıp näq menä alarnı hunnar dip atagannar) IV ğasırda koyaş batışı yagına üzläreneñ ataklı pohodların başlagannar. Alar İdelne kiçep, Azov (Azak) diñgezenä häm annarı Kırımga qadär barıp citkännär. 375 yılda hunnar, borıngı german kabilälären täşkil itkän gotlardan häm sarmatlardan oyışkan Germanarih patşalıgın tar-mar itep, Üzäk Evropaga kilep kergännär, elekke Rim imperiyäse cirlären yaulap algannar. Könbatış Yıvraziyäneñ gayät zur territoriyäsendä, İdel belän Reyn arasında, yaña imperiyä — hun imperiyäse barlıkka kilgän.
Tagın 60—70 yıl ütkän. V ğasırnıñ 30 nçı yıllarında imperiyä ikegä ayırılgan: könbatıştagı yartısı belän Attila, ä könçıgıştagısı belän Blada idarä itä başlagan. 445 yılnı Attila üzeneñ köndäşen ütertkän häm Yıvraziyäneñ zur öleşenä tulı hakimiyätle huca bulıp äverelgän. Dähşätle cihangir häm talantlı ğaskär başı Attila 453 yılda ülgän. İmperiyä tarkalgan, ayırım kabilä berlekläre ayırılıp çıkkan, hunnar üzläre başka törki kabilälär, şulay uk alannar, gotlar, slavyannar häm madyarlar belän kuşılıp, yotılgannar. Könçıgış Evropada hunnarga gına karıy torgan arheologik istäleklär häzergä az tabılgan. Monı alarnıñ härvakıt küçenep yörüläre häm başka kabilälärgä kuşılıp betüläre belän añlatıp buladır.
Hunnar Evropa häm Aziyädäge küp halıklarnıñ häm, älbättä, berençe çiratta törki telle halıklarnıñ yırak tarihında zur ez kaldırgannar. Sezneñ iğtibarga, üzläreneñ zamandaşları kaldırgan mäğlümatlarga tayanıp, bu yırak çorlardagı küçmälärneñ tormış-könküreşe hakında kıskaça gına tasvirlamalar täqdim itäbez. Alar tagın şunısı belän dä kızıklı, çönki hunnar tarihta mäğlüm berençe törki kabilälär bulıp isäplänälär.
Grek avtorı Ammian Martsellinnıñ «Tarih» digän ataklı yazmalarında elgärege urta ğasırda yäşägän bu sugışçan häm köçle küçmälärgä tasvirlama birelgän. Avtor ul hezmätne IV ğasırnıñ soñgı çiregendä, yağni hunnar Evropa dalalarına basıp kergän çorda yazgan.
Şul çor Evropa keşesenä hunnar çile-peşle it belän tuyınuçı vähşilär bulıp kürengännär. Anıñ yazuına karaganda, hunnarnıñ kigännäre kinder külmäk tä tire kiyem, kıygaç başlık, ayaklarında—käcä tiresennän tegelgän yomşak iteklär. Alar gomer buyı küçenep yörilär, häm alarnıñ tugan ciren berkem dä äytä almıy. Bala ana karınında ber urında yarala, ikençe ber töştä dönyaga kilä, tagın da yırakta kükräk söte imep täpi basa.
Hunnar atlarga karata ayıruça kaygırtuçanlık kürsätkännär. Kartlar, balalar häm hatın-kızlar öste yabulı, köymäle arba tiräsendä, köndälek tormış, könküreş şöğılläre belän mäşgul. Ä balaçaktan uk atta yörergä künekkän ir-yegetlär häm üsmerlär cäyäü yörüne hurlıkka sanagannar, hunnar kılıç, avır oçlı uk häm ozın arkan belän korallangannar. Doşman belän bik siräk oçrakta gına kul sugışına çıkkannar (andıy çakta kılıçtan osta faydalangannar), ä ğadättä doşmanga yıraktan uk yaudırgannar häm, çapkan şäpkä arkan ırgıtıp, anı iyärennän tartıp töşergännär.
Gomumän, urta ğasırnıñ yazma çıganaklarında küçmälärne tasvirlaganda ike törle karaş ayırılıp tora. Beriş yazuçılar, tarihçılar häm säyähätçelär küçmäçelekne çiktän tış tänkıytlägännär, dala keşeläre tormışınıñ kara yaklarına gına basım yasagannar: alarnıñ doşmanga karata ayausızlıgın, ciñelgännärgä karata rähimsezlegen, könküreştä talımsızlıgın, dönyada barı tik köç-kuätkä genä tabınuların küpertep kürsätergä tırışkannar. Alar hätta küçmälärneñ tışkı kıyafätlären dä önämiçä surätlägännär, evropalılarga häm iranlılarga alarnıñ mongolça yözläre ber dä oşamagan. Bu avtorlar dalalılarnıñ at öçen can atuların da kotnı alırlık itep bozıp surätlägännär. Borıngı yazmalarda häm rivayätlärdä fantastik kentavrlar—yarımkeşe, yarımat obrazları barlıkka kilgän.
İkençe ber törkem urta ğasır avtorları dala halkın ideallaştırgannar. Küçmälärneñ tabiğat eçendä kaynauları, hayvannarnı, bigräk tä atnı yaratuları, alarnıñ atta yörü ostalıgı, kamilläşkän sugış künekmäläre, tuganlaşu yolaları, ölkännärne häm ata-baba ruhın ihtiram itüläre, kırıs dala kanunnarı, karaklık häm uynaşlık öçen rähimsez cäza birü yolaları zamandaşlarında «dala kaharmannarı» obrazın tudırgan. İl cıyınnarında yulbaşçılar saylaganda gadi küçmälärneñ üz fikerlären äytä aluları, şundıy hokukları bulu urta ğasır evropalıların gacäpkä kaldırgan.
Ämma tegelärneñ dä, bolarnıñ da yazmalarında küçmä halıklarnıñ tarihın häm tormışın surätlärgä, anı döres itep birergä tırışu sizelep tora. Könküreşne küzätülären yau-sugışlarnı tasvirlau belän aralaştırıp, alar küçmälärneñ säyäsi, sotsial-iqtisadıy tormışın mömkin qadär tulırak kürsätergä tırışkannar, şunıñ belän Yıvraziyä dönyasındagı küp kenä törki telle halıklarnıñ borıngı tarihın açarga yärdäm itkännär.
§ 8. KÖNÇIGIŞ YıVROPADA HÄM URTA İDEL BUYINDA BERENÇE TÖRKİLÄR
Urta İdel buyına, Tatarstannıñ borıngı cirenä törki kabilälär berençe tapkır kayçan kilep çıkkannar soñ? Ozak vakıtlar buyına bu cirlärdä törkiläşü bezneñ eranıñ VII ğasırı tirälärendä, yağni biregä borıngı bolgarlar küçenep kilü belän genä başlangan, elek bu yaklarda fin-ugor kabiläläre genä yäşägän dip isäplänelde.
Älbättä, İdel-Ural töbägeneñ bik borıngıdan fin-ugor halıklarınıñ tugan cire buluında bernindi şik yuk. Näq menä şuşı cirdä ul halıklarga mönäsäbäte bulgan borıngı arheologik kulturalar häm istäleklär äledän-äle tabılıp, açılıp tora. Bu kabilälärneñ kayberläre, mäsälän, yazmalarda surätlängän meryalar häm muromnar, soñrak yukka çıkkannar, başkaça äytkändä, könçıgış cirlärne borıngı rus halkınıñ koloniyäläve näticäsendä alar tarafınnan yotılıp betkännär. Ä könçıgıştarak yäşägän fin-ugor kabiläläre mondıy assimilyatsiyägä yulıkmagannar. Alar häzerge mordva, mari, udmurt, komi-permyak, ä Ural aryagında hant häm mansilarnıñ (elekkege ostyak häm vogullarnıñ) borıngı babaları bulıp sanalalar.
Läkin törki halıklarnı da biregä soñgı däverlärdä genä kilep çıkkannar dip näticä çıgarırga yaramıy. Soñgı berniçä distä yılda İdel häm Ural buylarında ütkärelgän arheologik tikşerenülär näticäsendä bik kıymmätle mäğlümatlar alındı. Alar borıngı törkilärneñ bezneñ yaklarga kilep töplängän vakıtların yırakkarak küçerergä mömkinlek birälär. Süz bezgä inde mäğlüm bulgan, IV ğasırda yäşi başlagan İmänkiskä arheologik kulturası turında bara. Bu näq halıklarnıñ Böyek küçeşe başlangan häm hunnarnıñ berençe tapkır Evropaga kilep çıkkan çorı. İmänkiskä kulturasınıñ törkilärgä karavı inde bähäs uyatmıy, tik menä üzennän soñ şundıy kulturanı kaldırgan kabiläneñ tarihi iseme genä häzergä bilgele tügel.
Alar, hätta turıdan-turı hunnar bulmagan oçrakta da, hun kabiläläre berläşmäse belän bäyle bulgannar dip faraz itärgä mömkin, härhäldä, hunnar urdası sostavındagı törki kabiläläreneñ kaysıdır ber tönyak törkeme borıngı Tatarstanga — anıñ dalalı könyak öleşenä kilep çıkkan buluı bar. Şunısın da äytergä kiräk, bu farazlau yaña arheologik mäğlümatlar — bezneñ respublika öçen genä tügel, ä böten Urta İdel öçen dä unikal bulgan tabıldıklar belän raslana.
Monnan berniçä yıl elek Tatarstannıñ Aksubay rayonında, Sölçä yılgası buyındagı Tatar Sönçäläye avılı yanında kır eşläre bargan vakıtta ike bronza kazan tabıla. Bu tabıldıknı hunnar belän cirle kabilälär arasında bulgan mädäni yäki säüdä elemtäse näticäse genä dip kararga yaramıy. Hikmät şunda, älege kazannar köndälek savıt-saba bulıp sanalmagannar. Alar berkayçan da rizık äzerläü öçen totılmagannar: alarnı utka asmagannar, çönki kazannıñ töbe ayak sıyfatında kiñ yassı itep, buıntıklap eşlängän. Anı utka utırtırga mömkin bulmagan, çönki astagı utın kisäüläre yanuga ul avıp kitär ide. Gomumän, bu kazannar köndälek tormışta totu öçen artık kıymmätle äyber bulgannar.
Hun kazannarı kabilä başınıñ hakimlek bilgese bulıp sanalgannar: här yulbaşçınıñ şundıy kazanı bulgan häm ul anı härvakıt üze yanında yörtkän. Gärçä soñgırak çorga karasa da, bu hakta hätta yazma çıganaklarda da äytelä. Mäsälän, rus yılyazmaçısı bolay dip terkäp kuygan: kıpçak hanı Konçak küçengän çakta Sula yılgası aşa üzeneñ kazanın da alıp çıga (Sula—Dneprnıñ sul kuşıldıgı). Şul räveşçä, küçmä halıklarda— şul isäptän hunnarda da—kazan härvakıt yulbaşçı belän bergä yörtelgän. Bu yola äle soñgırak däverlärdä dä saklangan. Halık rivayätlärendä äytelgänçä, İske Kazanga nigez saluçı Altın bäk belän Ğalim bäkneñ ber hezmätçese yılgaga altın kazan töşerep cibärä, şuña kürä başta yılganı Kazan dip, ä annarı yar buyında tözelä torgan nıgıtmalı korılmanı Kazan şähäre dip atıylar... Älbättä, altın kazanda berkayçan botka da, aş ta peşermägännär—ul hätta Kazan barlıkka kilgän çorlarda da äle bi (bäk) hakimiyäte bilgese tösendä yörtelgän.
İdel buyına hunnar urdası sostavında başka törki kabilälär dä kilep utırgannar. Bezneñ yaklarda alar, imän kiskälelär belän ber ük vakıtta yänäşä yäşägännär. Tatarstannıñ könyak, Kama aryagı rayonnarında, Çirmeşän häm Sölçä yılgaları buyında häm tagın da könyaktarak alarnıñ borıngı torulıkları tabıldı. Alarnıñ keramik äyberläre — kul belän äväläp yasalgan küplägän balçık savıt vatıkları—İmänkiskä keramikasına bik tä ohşagan. Şul uk vakıtta alar üzlärenä has bilgeläre belän imänkiskänekelärdän ayırılıp ta toralar. Döres, monda matdi kulturanıñ bu torulıklarda saklangan başka äyberläre dä isäpkä alına. Kızganıçka karşı, imänkiskälelär dä häm alarnıñ kabilädäş kürşeläre dä bezgä üzläreneñ isemnären dä, tel mirasların da kaldırmagannar. Ämma arheologiyä mäğlümatları açık dälillilär: Urta İdel buyına bolgarlar kilep utırgançı uk anda törki telle kabilälär yäşägännär häm İdel-Ural töbäge halıklarınıñ, şul isäptän tatar halkınıñ elgäre urta ğasırlar tarihına beraz öleş kertep kaldırgannar.
Ber zaman imänkiskälelärne hätta könçıgış çıganaklarınnan mäğlüm bulgan bortaslar belän berdäy itep karau fikere kütärelgän ide — ul çakta imänkiskälelärne «könçıgış-bortas kabiläläre» dip atıy da başladılar. Tik bu fiker fänni yaktan huplana almadı: berençedän, bortaslar, imänkiskälelärdän ayırmalı bularak, bolgarlarga qadär ük kilep utırmagannar, ä bolgarlar belän ber çorda yäşägännär; ikençedän, İmänkiskä kulturası İdel Bolgarınıñ töp etnik territoriyäsen bilägän, ä bortaslar bolgarlarga kürşe bulıp kön itkännär, alarnıñ ike arası öç könlek yul sanalgan.
Bortaslarnı mordvalarnıñ da, marilarnıñ da, hätta mişär tatarlarınıñ da babaları dip sanap karadılar. Mondıy farazlar, citärlek qadär dälillänmäü säbäple, ä kayberläreneñ nıklı fänni nigeze bulmaganlıktan, fän dönyasında berniçek tä huplau taba almadı. Bortaslarnıñ nindi dä bulsa häzerge berär halık belän etnik bäyläneşe mäsäläse äle kiläçäktä häl iteler dip kötärgä kala.
Ä häzer bez Yıvraziyä dalalarında yäşägän, tatar halkınıñ äüvälge urta ğasırlar tarihında tege yäki bu däräcädä ez kaldırgan törki kabilälär tarihına beraz küzätü yasap alıyk.
§ 9. YıVRAZİYÄ DALALARINDAGI KÜÇMÄ TÖRKİLÄR. AVARLAR, BOLGARLAR, HÄZÄRLÄR
Hunnar urdası tarkalgannan soñ oyışkan berläşmälärdän berse itep Üzäk häm Urta Aziyädän bezneñ yaklarga kilep çıkkan küçmä avar (abar) kabilälären ayırıp kürsätergä kiräk. Könbatışka taba häräkät itkändä alar üzlärenä başka küp kenä törki kabilälärne buysındırgannar. Avarlar Könçıgış Evropaga kilep utırganda alarnıñ berläşmäsendä törkilär dä, mongollar da häm Könyak Ural ugorları da bulgan. İdelne kiçkäç, alar alannar belän bäyläneşkä kergännär häm, şunnan faydalanıp, Azov buyı bolgarların üzlärenä buysındırgannar. Süz uñayı belän alannarnıñ Tönyak Kavkaz häm Azov yanı dalalarında yäşäüçe, iran telle kabilälär buluın äytergä kiräk. Kavkaz alannarı bügenge osetinnarnıñ babaları bulıp isäplänälär, ä dala alannarı törki dönyası tarafınnan yotılıp betkännär.
VI ğasırnıñ 60 nçı yıllarında avarlar könbatışka taba kitkännär, Dunay buyına citep, anda Avar kahanlıgın oyıştırgannar; Vizantiyä ğaskärlärenä karşı berniçä tapkır yauga çıkkannar, läkin 626 yılda Konstantinopol yanında tar-mar itelgännär. Avarlar berläşmäse yäşäüdän tuktagan, anıñ sostavındagı kayber kabilälär, bigräk tä Azov buyı kabiläläre, VII yözneñ 30 nçı yıllarında barlıkka kilgän Bolgar berlegenä kergännär. Şunı äytü urınlı bulır, ul avarlar bügenge avarlarnıñ babaları tügel. Bu—lingvistik ohşaşlık kına. Bez beraz tanışıp ütkän avarlar törki telle bulgannar, ä bügenge avarlar—iberiy-kavkaz telläreneñ lezgin-avar törkemenä karıy torgan Kavkaz halkı. Şul uk törkemgä, mäsälän, gruzinnar, abhazlar häm başkalar da kerä.
Hunnar belän tege yäki bu däräcädä Yıvraziyä dalalarınıñ başka küçmä halıklarınıñ da, şul isäptän borıngı bolgarlarnıñ da tarihı bäyle (alarnı fändä protobolgarlar, yağni berençel bolgarlar dip tä atıylar). Bu bolgarlar turında iñ äüvälge tarihi mäğlümatlar bezneñ eranıñ V ğasırında alarnıñ hunnar sostavında Dunay yagına kilep çıgu vakıygaları belän bäylängän. Ul vakıtta bolgarlar könyak german kabiläläre—langobardlarga karşı ike tapkır yauga çıkkannar häm ikesendä dä ciñgännär.
Bolgarlar älege vakıygalardan soñ da berniçä tapkır germannar, monısında inde gotlar, yağni könçıgış-german kabiläläre belän bäreleşkännär, läkin ciñelgännär. Bu hällär 481 häm 489 yıllarda bulgan. VI ğasır başında alar, Könçıgış Rim imperiyäsendä hakimlekkä omtıluçı kayber dairälärne yaklap, Vizantiyäneñ eçke nizaglarında katnaşkannar. Şuşı çordan başlap bolgarlar Vizantiyä, Siriyä häm ärmän yazma çıganaklarında, mäsälän, Pavel Diakon, Feofilakt Simokatta, Zahariy Ritor, Moisey Kagankatvatsi häm başkalarnıñ yazmalarında daimi räveştä iskä alınalar.
Bolgarlar, äledän-äle Balkayga häm Vizantiyägä pohodlar yasap torsalar da, başlıça Könçıgış Evropa dalalarında — Tönyak Kavkazda, Kara diñgez buyı kiñleklärendä häm Azov buylarında küçenep yörgännär. Läkin bolgarlarnıñ nigezdä Kavkaz tavı itäklärendä yäşäüçe ber öleşe akrınlap yarım utrak kön itä başlagan—cäyen alar cäyläülärgä çıkkannar, kışın avıllarda, hätta üzläre könyakka yau çapkanda basıp algan keçkenä şähärlärdä yäşägännär.
Bolgarlar berläşmäsendä alarnıñ üzlärennän kala tagın kayber kardäş kabilälär dä, mäsälän, kutrigurlar häm utigurlar (onagurlar) da bulgan. Alar bolgarlar berlegeneñ könbatış törkemen täşkil itkännär. Berlekneñ könçıgış törkemenä bolgarlarga tugandaş barsillar, savirlar (sabirlar) häm häzärlär kergän. Läkin tora-bara avarlar, könçıgıştan Törki kahanlıgı basımına tüzä almıyça, kutrigurlar häm utigurlar belän bolgarlarnıñ ber öleşen üzlärenä iyärtep, könbatışka taba küçenep kitärgä mäcbür bulgannar. Bolgarlarnıñ Törki kahanlıgı tarkalgannan soñ uz cirlärendä utırıp kalgan töp öleşe, berläşep, VII yözneñ 30 nçı yıllarında Böyek Bolgar digän kuätle yaña berlek oyıştıra algan. Ä könçıgış kabilälär, yağni savirlar, barsillar häm häzärlär, üz çiratlarında, berläşep Häzär kahanlıgı dip atalgan yaña däülätkä oyışkannar.
Häzärlär—törki telle kabilälär, VI ğasırdan Tönyak-Könçıgış Kavkazda häm Kaspiy buyı dalalarında küçmä tormış itkännär. Häzärlär dä Könçıgış Evropaga hunnar urdası belän bergä kilep çıkkannar. Baştarak alar Tönyak Dagstannıñ Kaspiy yar buylarında häm Tübän İdelneñ uñyak dalalarında küçenep yörgännär. Savirlar belän bergäläp, alar hätta İran belän Vizantiyä arasındagı köçle sugışlarda da katnaşkannar. Ä savirlar şul uk hunnar berlegendäge törki kabilälärdän bulgannar, soñrak häzärlär belän kileşep alar yaña berläşmä tözegännär.
VI yözneñ 60 nçı yıllarında häzärlär Törki kahanlıgı buysınuında kalgannar. Yöz yıllap vakıt ütkäç, alar annan ayırılıp çıkkannar häm üzläreneñ däüläten—Häzär kahanlıgın oyıştırgannar. Gomumän, häzärlär häm Törki kahanlıgınıñ töp halkı, fändä kabul itelgänçä, bik borıngı Aşin — «büre» ıruınnan çıkkannar, ä büre böten törki dönyası başlangıçınıñ simvolı bulıp isäplänä.
Urta ğasırlar başındagı Şärık säyähätçeläre häm geograflarınıñ mäğlümatlarına karaganda, häzärlär üzläreneñ sotsial üseşläre belän tora-bara hunnarnı gına tügel, ä Törki kahanlıgı halıkların da uzıp kitkännär — alarda inde ölgerep citkän sıynfıy cämgıyät barlıkka kilgän, hönärçelek häm säüdä üzäkläre bulıp şähärlär üsep çıkkan.
Häzär kabiläläre berläşmäsendä, häzärlärneñ üzlärennän tış, bolgarlar da, alda telgä alıngan savirlar, şulay uk bezgä inde mäğlüm barsillar, bäläncärlär häm alannar da bulgan. Häzärlär üzläre tagın ak häm karalarga ayırıp yörtelgännär — mondıy bülü etnik yäki sotsial yaktan buluı mömkin. Ägär etnik yaktan bülü bulsa, ak yözlelär häm kara yözlelär, evropeoid häm yungoloidlar h. b. şundıy sıyfatlarga karap ayırunı añlatkan. Ä sotsial yaktan ayıru cämgıyättä tübän häm yugarı katlaularga, kara halıkka häm aksöyäklärgä bülenüne beldergän.
Kayber ğalimnär häzärlärne häzerge vakıtta Kırımda, Litvada Häm Polşada yäşäüçe törki halık bulgan karaimnarnıñ babaları dip sanıylar. Kürenekle tarihçı L. N. Gumilev häzärlärneñ Ästerhan tatarlarınıñ kilep çıgışında bilgele ber rol uynauları turında äytä. Gomumän, bezneñ tarih fänendä häzärlär X yözdä üzläreneñ däüläte cimerelgännän soñ Urta Yıvraziyä dalalarındagı törki-kıpçaklar mohitendä taralıp, yotılıp betkännär dip karala.
Bolgarlar häm häzärlär, alar belän bergä oyışıp yäşägän başka kabilälär hakında añlaşılmauçılık kalmasın öçen, kıskaça tagın şunısın östäp äytergä mömkin. Barlık bu kabilälär: häzärlär dä, bolgarlar da, şulay uk savirlar da häm bütännäre dä kan-kardäşlär bulgannar. Ägär dä häzärlär Aşin ıruınnan başlanıp kitkännär ikän, bolgarlar añar yakın Dulo ıruınnan çıkkannar. X yöz çıganagında äytelgänçä, bu ike halık ber teldä söyläşkän. Savirlar häm yugarıda telgä alıngan başka kabilälär, bolgarlarga da, Häzärlärgä dä kardäş bulıp, törle çorlarda här ike berlekkä kergännär. Nihayät, häzärlär dä, bolgarlar da häm alarnıñ kabilädäşläre dä üz vakıtında hunnar urdasınnan çıkkannar, tik soñınnan, bigräk tä häzärlär, hunnar imperiyäse tarkalgannan soñ barlıkka kilgän Törki kahanlıgı buysınuında kalgannar. Ämma annarı, bu bäylelektän kotılıp, üz däülätlären oyıştırgannar.
§ 10. YıVRAZİYÄ DALALARINDAGI KÜÇMÄ TÖRKİLÄR. TÖREKLÄR, BÄCÄNÄKLÄR, KIPÇAKLAR
Töreklär (guzlar) Könçıgış Evropaga Urta Aziyädän kilgännär. Kayber tarihçılar alarnı tönyak sälcük törekläre törkemenä kertälär, ä başkaları kıpçak kabiläläre berlegendäge aldıngı törkem itep karıylar. Bäcänäklärne kısrıklap kilep, töreklär Vizantiyä belän Rus arasındagı bäreleşlärdä dä katnaşkannar. 1064 yılda alarnıñ Konstantinopolğä yauga çıguları uñışsız betkän, çigenep kaytkaç, Kara diñgez buyı dalalarında küçmä tormış alıp bargannar. Berazdan, XII yözdä, alar «kara büreklelär» dip yörtelgän kabilälär berlegenä kergännär, hätta anı başlap oyıştıruçılar bulgannar. Annarı, bu berläşmädän çıgıp, ruslarga buysıngannar häm yöz yıllar çaması Kiyev kenäzläreneñ törle pohodlarında katnaşkannar. Mäsälän, 1184 yılda alar, ruslar yagında torıp, İdel bolgarlarına karşı yauda bulgannar. Kara büreklelärneñ yazmışı hakında şunı äytergä kiräk: alar Aral buyında, bügenge Üzbäkstanda yäşäüçe häzerge karakalpaklarnıñ babaları sanalalar.
Bäcänäklär Urta Aziyädäge küçmä kabilälär bulgannar häm anda «kangıllar» dip atap yörtelgännär. Läkin alar annan bezgä tanış töreklär tarafınnan kısrıklap çıgarılgannar häm İdel aryagı dalalarına küçenep kitkännär. Biredä alar, cirle sarmatlarnı häm ugor kabiläläreneñ ber öleşen üzlärenä buysındırıp, yaña kabilälär berläşmäse barlıkka kitergännär. Häzärlär belän bäreleştän soñ bäcänäklärneñ ber öleşe könbatışka taba küçenep kitkän, ä kalgannarı ugızlarga buysınırga mäcbür bulgannar (ugızlar Urta Aziyäneñ könbatışında, Aral-Kaspiy töbägendä yäşägännär. Alar—häzerge törekmännärneñ borıngı babaları, törek-guzlardan üzgäräk kabilälär). Näq menä İdel aryagında kalgan şuşı bäcänäklärne 922 yılda ataklı garäp säyähätçese İbne Fadlan İdel Bolgarına säyähäte vakıtında oçratkan bulgan.
Könbatışka kitkän bäcänäklär ike törkemgä bülengännär. Alarnıñ berse, törki bäcänäklär dip atalganı, Don häm Donets yılgaları arasında, ä könçıgıştagısı, häzär bäcänäkläre dip yörtelgännäre, Azov-Don buyı dalalarında küçep yörgännär. Bäcänäklär häzärlärneñ berkadär ciren basıp algannar häm şul yaklarda küçenep yörgän macarlarnı kısrıklap çıgargannar, tik könbatışka taba häräkät itkändä Kiyev Ruse belän bäreleşkännär. Häzär bäcänäklären slavyannar tar-mar itkännär, ä törki bäcänäklär köçleräk bulıp çıkkannar. Alar berniçä tapkır Dunay Bolgarına häm Vengriyägä höcüm oyıştırgannar, Vizantiyä belän bäyläneşkä kergännär. X yöz azagında, guzlar yavınnan kaçıp, bäcänäklär Rus cirenä kilep kergännär häm 1006 yılda Kiyevne kamap algannar. Yaroslav Mudrıy alarnı tar-mar itkän häm bäcänäklär berläşmäse yäşäüdän tuktagan. XI yöz urtasında äle bäcänäk urdalarınıñ kaldıkları Kara diñgez buyı dalalarında küçenep yörgännär, läkin töreklär tarafınnan ciñelügä duçar bulgannar. Alarnıñ ber öleşen Vizantiyä üzenä buysındırgan häm Dunay belän Balkan arasındagı çik buyına sakçı otryadlar itep urnaştırgan. İkençe öleşe törek kabiläläre berläşmäsenä kergän. Küpçelek tikşerenüçelär başlıça bügenge Moldovada häm aña kürşe rayonnarda yäşäüçe törki halık bulgan gagauzlarnıñ kilep çıgışında bäcänäklärneñ katnaşı zur buluın äytälär.
XI ğasır başında Tübän İdel buyına häm İdel belän Dnepr arasındagı dalalarga kıpçaklar—törki telle kabilälärneñ zur häm kuätle berläşmäse huca bulgan. Alar bezgä iskitkeç bay säyäsi häm etnik tarih sähifäläre kaldırgannar.
Kıpçaklar Tönyak Altaynıñ b. e. k. II—I meñellıklarınnan uk mäğlüm küçmä kabiläläre bulgannar. Ul çaklarda äle alar Seber häm Üzäk Aziyä tarihında nindi dä bulsa zur rol uynıy almagannar. Bezneñ eranıñ VIII ğasırınnan alar zur berläşmä räveşendä Kimäk kahanlıgına kergännär. Bu kahanlık Könbatış Seberdä İrteşneñ urta agımı basseynındagı borıngı tatarlar tarafınnan tözelgän. Kıpçaklar şul däülätneñ könbatış tarmagın täşkil itkännär. IX yöz urtasınnan kıpçaklar tarihında zur sotsial-iğtisadıy üzgäreşlär kilep çıkkan: milek tigezsezlege, östen katlaularnıñ ayırımlanuı üz çiratında cämgıyättäge yugarı türälärneñ üz bilämälären kiñäytüenä, basıp alularga kitergän.
Başka Altay-Ural kabiläläre belän bergäläşep, kıpçaklar zur ber agım bulıp könbatışka taba häräkät itä başlagannar, hunnardan soñ kabilälärneñ ikençe zur küçeşe bulgan bu. Bäcänäklärne häm töreklärne çigenderep, kıpçaklar XI yöz başında İdel aryagın häm ozak ta ütmi İdel belän Don arasın basıp algannar. 1055 yılda alar Dneprga kilep citkännär häm, şulay itep, İdel belän Dnepr arasındagı gayät zur cirlärneñ hucasına äverelgännär, ul alarnıñ ikençe tugan ilenä äylängän. Bu cirlär soñrak farsıça «Däşti Kıpçak» isemen algan (tärcemä itkäç, «Kıpçaklar dalası» digänne añlata). Ä ruslar anı «Step polovetskaya» dip, yağni «Polovetslar dalası» dip atagannar. Polovetslar — ruslarnıñ yılyazmalarında kıpçaklarnıñ ikençe ataması, «polovıy»—aksıl-sarı digän süz. Fändä moña tögäl genä başka añlatma yuk. Şulay da tagın ber fiker yäşäp kilä: «polovets» rusça «pole»dan, kır keşese, küçmä digän mäğnä belderä.
XI yözneñ ikençe yartısında ike bik zur kıpçak kabiläläre soyuzı: Dneprdan Donga qadärge cirlärdä könbatış, ä Don belän İdel arasında häm Tübän İdel buyında könçıgış berleklär barlıkka kilgän. Kobyak han citäkçelegendäge könbatış berläşmäne 1183 yılnı Svyatoslav häm Ryurik ğaskärläre cimergännär. Könçıgıştagısı isä, kiresençä, köçäygän, häm Konçak han idaräsendä kıpçak kabiläläreneñ kuätle feodal berläşmäse hasil bulgan. Könbatış kıpçaklarınıñ ciñelüenä häm Kobyak hannıñ üterelüenä cavap itep, şul uk 1183 yılnı Konçak han Ruska karşı sugış häräkätläre başlagan, Pereyaslavlne häm Putivlne algan, Svyatoslavnıñ ulı İgor ğaskären tar-mar kitergän, ä kenäzneñ üzen äsir itkän. Bu vakıygalar «İgor polkı turında cır» digän mäğlüm poemada açık surätlängän, annarı şul poema A. P. Borodinnıñ «Knyaz İgor» digän mäşhür operasına syucet itep alıngan.
Ruslar belän daimi aralaşu näticäsendä kıpçaklarnıñ keçeräk ber öleşe XII yözneñ urtasınnan hristian dinenä küçä başlagan; mäsälän, hätta Konçaknıñ ulı Yuriy iseme belän çukındırılgan. 1190—1193 yıllarda ruslarnıñ kıpçaklarga karşı yau çabuları alarnıñ köçen tämam kakşatkan, häm kıpçaklar mongollarnıñ basıp aluları çorında ruslar belän bäyläneşkä kergännär. Kıpçaklarnıñ, ruslar belän bergä, 1223 yılnı Azov diñgezennän tönyakta, Ukrainanıñ häzerge Donetsk ölkäsendäge Kalka yılgası buyında mongollarga karşı bergäläp sugışka çıguları bilgele. Ruslar häm kıpçaklar anda ciñelügä duçar itelgännär.
Yıvraziyä dalalarında urta ğasır küçmäläre turında söylägändä tagın ike halıknı: madyarlarnı (vengrlarnı) häm alarnıñ ber ük isemdäge diyärlek çordaşları macarlarnı kıskaça telgä almıy bulmıy. Madyar-vengrlar IX yözneñ berençe yartısında İdel aryagınnan—Könyak Uraldagı üzläreneñ töp cirlärennän kilgännär: X yöz başında Don belän Dnepr arasında, Häzär ileneñ tönyak-könbatış çikläre buyında alar Lebediyä dip atalgan kabilälär berlege oyıştırgannar. Anıñ eçenä şulay uk bu yaklarda yäşäüçe bolgarlar, alannar häm slavyannar kergän. Şul uk vakıtta İdel aryagınnan bäcänäklär dä küçenep kilgännär häm vengrlarga karşı sugış başlagannar. Madyarlarnıñ töp köçläre Dunay yagına yauga kitkän buludan faydalanıp, bäcänäklär Lebediyäneñ kalgan halkın kırıp betergännär. Könbatıştan äylänep kaytkan madyarlar, cirläreneñ buşap kalganın kürep, kire Dunayga, Pannoniyägä küçenep kitkännär. Alar şunda töplänep kalgannar häm Vengr däüläte oyıştırgannar. Äytergä kiräk, vengrlarnıñ kabilädäşläre, alar belän ber ük diyärlek teldä söyläşüçe, bügen Ural aryagında, Tömän ölkäsendä yäşäüçe halıklar da bar. Alar—hantlar häm mansilar—Hantı-Mansi milli okrugınıñ töp halkı. Vengr-madyarlar da, hantlar da, mansilar da Ural telläre ğailäseneñ fin-ugor törkemenä karıy torgan ugor törkemçäsenä kerälär.
Urta ğasırlar Yıvraziyäsendä ugor-madyarlardan ayırılıp torgan törki macarlar da yäşägän. Kızganıç, elek tarihi ädäbiyätta kübesençä madyarlar, nigezdä vengrlar, döresräge, madyar-vengrlar turında gına yazılgan, ä madyarlarnıñ ikençe törkeme, açıklap äytkändä, törki telle kabilälär bulgan macarlar mäsäläse çittä kalgan (başta macgar räveşendä yörgän, tora-bara «g» härefe yugalgan). Hikmät şunda, häzerge tikşerenüçelär genä tügel, hätta urta ğasır geograflarınıñ kayberläre dä bu ike törkemne butaştırgannar. Geograflarnıñ üzlärenä älege kabilälär belän oçraşırga turı kilmägän, alar turında başlıça bütännär söylävenä tayanıp kına yazgannar. Ämma garäp-farsı tarihi geografiyäseneñ küpçelek yazmalarında näq menä ike törle kabilä hakında açık äytelä. Mäğlümatlarnıñ ber töre törkilär dip atalgan küçmä macarlar turında, ikençe töre ugorlar törkemenä kergän, häzerge vengr-madyarlarnıñ babaları bulgan, utrak tormışta yäşägän, cir eşkärtep kön itkän madyarlar turında ışandırırlık itep raslıy. Macar-törkilär başkortlar häm bigräk tä mişär tatarlarınıñ yırak etnik tarihında ez kaldırgannar. XIV ğasırda Tönyak Kavkaz cirendä Altın Urdanıñ Macar şähäre dä bulgan.
Soraular häm biremnär:
1. Halıklarnıñ Böyek küçeşe Yıvraziyäneñ säyäsi häm etnik dönyasına nindi üzgäreşlär kertkän? Kıskaça gına hunnar turında söylägez, alarga has sıyfatlarnı kürsätegez.
2. Urta İdel buyına häm borıngı Tatarstan cirenä iñ elgärege törkilär kayçan kilep çıkkannar? Alardan nindi arheologik istäleklär kalgan?
3. Hunnar imperiyäseneñ cimerelüe turında kıskaça söyläp biregez. Anıñ härabälärendä törki telle kabilälärneñ nindi yaña berläşmäläre oyışkan?
4. Törki telle avarlar hakında nilär beläsez? Borıngı bolgarlar belän häzärlärneñ nindi urtak sıyfatları bulgan?
5. Töreklär (guzlar) häm bäcänäklär kemnär alar? Könçıgış Evropanıñ yırak ütkänendä alar nindi ez kaldırgannar?
6. Kıpçaklar (polovetslar) turında söyläp biregez: İdel häm Dnepr buyı dalalarına alar kayçan häm kaydan kilep utırgannar, alar tormışınnan nindi säyäsi vakıygalar sezneñ hätergä nıgrak kerep kaldı?
TARİHİ ÇIGANAKLAR
X yöz başında yäşägän farsı geografı İbne Rustäneñ «Qaderle kıymmätlär» digän kitabınnan:
Bortaslar turında
«Bortaslar cire häzär belän bolgar cire arasında, berençesennän 15 könlek yul yıraklıgında. Bortaslar Häzär patşasına buysınalar häm 10 meñ atlı sugışçı birä alalar... Alarnıñ cirläre irken, urmannarı küp. Bik köçlelär häm batırlar bulıp, bolgarlarga häm bäcänäklärgä yau çabalar... Üzläre zifa buylı, çibär häm taza gäüdälelär. Ägär dä ki berärse ikençesen räncetsä yäki mäshäräläsä, orıpmı, kadapmı yaralasa, kıyırsıtılganı zarar kiterüçedän üç almıyça torıp alar arasında kileşü vä tuganlaşu bula almıy».
XI yöz farsı tarihçısı äl-Gardizineñ «Häbärlärneñ kürke» kitabınnan:
Bäcänäklär turında
«Oşbu bäcänäklär kötülär totalar; alarnıñ atları häm kuyları bik küp, häm dä altın vä kömeş savıtları küp, koralları küp. Alar kömeş bilbau yörtälär, sugış vakıtında üzläre kütärep yörtä torgan bayrakları häm söñgeläre bar; sugış vakıtında kıçkırta torgan bırgıları ügez başına ohşagan».
XI yözdäge tabiğat fännäre ğalime garäp äl-Marvazineñ «Cänleklär tabigate» kitabınnan:
Macarlar turında
«Macarlar — törki halık... Alarnıñ başlıgın 20 meñ caydak ozatıp yöri... Alar — tirmä (çatır) keşeläre, kötülek häm rizık ezläp küçenep yörilär... Alarnıñ cirläre küp, iñe-buyı yöz färsähka citä (färsäh — 5—6 km aralıgındagı ülçäm berämlege)... Baylıkları küp häm alış-bireş itü dä alarga mullık kiterä».