Serle Kaytavaz

(fantastik povest)
TÖPSEZ KÜL BUYINDA


Lager yokıga talgan ide. Argı yaktagı palatkanıñ işege äkren genä açıldı da annan ike şäülä kürende.

- Alabaynı sızgırıp çakıra kürmä. Hafiz abıy sizep alsa,

kiräkne birer, - dide şäülälärneñ berse. Läkin Alabaynı çakırıp torası kalmagan ide inde. Ul, şäülälärne kürep aluga uk, kolakların torgızdı. Ämma, bolarnıñ Nayät belän Naif ikänen kürep alıp, çabıp kilep tä citte.

- Bezneñ, belän balıkka barasıñmı, Alabay? - dide Naif. Annan soñ, lager karavılçısı Hafiz kart yäşägän yortka taba karap kuydı.

- Nu, Hafiz abıy ezli çıksa, elägä inde bezgä...

- Eläkmäskä mömkin! - dip kırt kiste Nayät. - Bolay küp söyläşep torsak, ber balık ta eläkmäskä mömkin! Çaptık, äydä, Alabay!..

Alabay suga taşlangan karmaklarnı şaktıy gına küzätep utır­dı da, ul-bu kürenmägäç, «Balık çirtsä, mine dä uyatırsız» digändäy, yalkau gına isnäp kuyıp, Nayätneñ ayaklarına yılışıp, çerem itä başladı.

Nayät tä, Naif ta cidençe klasska küçkän malaylar. Naif buyga kına ozınrak, gäüdägä dä kalınrak. Şuña kürä ul Nayättän ölkänräk bulıp kürenergä mömkin. Läkin Nayätneñ borın östendä härçak yaltırap torgan küzlege alarnı yäş çamasında kabat tigezläp kuya, hätta Nayätne beraz citdiräk tä itep cibärä. Şuşı küzlege häm küp belüe öçen, lagerga kilüeneñ ikençe könendä ük, «professor» digän kuşamat taktılar. İke malaynıñ bolay tiz duslaşıp kitüenä dä näq menä şul Nayätneñ küp belüe häm kızıklı närsälär söylärgä yaratuı säbäp buldı.

Lagerda malaylarnıñ tagın ber yakın dusları bar. Ul da bul­sa, Äminä isemle kız. Äminä belän bez soñrak tanışırbız, ä häzergä malaylarnıñ Äminäne balıkka ni öçen iyärtmäülären belep ütik. Mo­nıñ ike säbäbe bar ide: berençedän, Äminä bik pöhtä kız, ä balık totkanda buyalmıyça-pıçranmıyça bulmıy. Häyer, anısına da süz äyt­mäs ide Äminä. Tik ikençe säbäp tä bar bit äle: ägär balıkka tönlä röhsätsez kitkännären belep alsalar, bette baş! Andıy kurkınıç as­tına niçek kuyasıñ di Äminäne?! Şulay itep, üzläre genä kitte malaylarTöpsez külgä.

- Nişläp çirtmi ikän bu balık? - Naif, avır sulap, karmagın kül eçenäräk taşladı. - Tañ aldınnanrak töşäse kalgan bezgä. Tañ aldınnan alarnın äbät vakıtları...

- Aşıkma. Tizdän alar kötüläre belän çıgaçak. İh, balık salırga çiläk almadık...

- Çiläk, imeş. Çıbıkka tezärlek tota alsak, bik rähmät!

Nayät süz köräştermäde.

- Balıklar söyläşä belä mikän? - dide Naif berazdan.

- Söyläşä. Cirdäge böten can iyäse söyläşä. Agaçlar da, ülän­när dä.

- Ülännär dä disenme? - Naif, ışanmıyça, Nayätkä karap kuy­dı.- Kayan beläseñ?

- Beläm.

Nayät şundıy ışanıçlı itep äytte, anıñ süzenä karşı kiler­lek tügel sıman ide.

- hämmä can iyäse söyläşä, - dip kabatladı ul. - Tik bez alarnıñ tellären genä añlamıybız.

- Ä elek keşe dä, balık kebek, suda yözen yörgän, imeş. Annan soñ gına korıga çıkkan...

- Keşeme?! - dip kölemseräde Nayät. Bu anıñ bähäsläşergä cıyınganda bula torgan kölemseräve ide. - Yalgan! Keşeneñ Cirgä çit planetadan kilüe ällä kayçan isbat itelde inde!

- Kem isbat itte? Kem? - Naif tezlänep ük utırdı. Läkin, dus­tınıñ karşı äytergä cıyınmavın kürgäç, beraz tınıçlana töşte. - Şul-şul menä. Berkem dä isbat itmäde. Ä keşeneñ barlıkka kilüe million yıllar belän, äkrenläp üseş belän añlatıla. Därestä ütkän­sezder iç?!

- Üttek, - dide Nayät tınıç kına. Naif anıñ bähäsläşü ğadätenä töşenep betkän ide inde. Ğadättä, Nayät kıçkırıp bähäsläşmi. Kileşkän keşe kebek, tınıç kına utıra birä. Ämma anıñ şul tınıçlıgında «Yuk şul, alay tügel şul» digän mäğnä yata. Şuña kürä Naif anıñ bähäsne tuktatmayaçagın, närsä bulsa da äytäçägen belep tordı. Läkin Nayät süzne gel kötelmägän yaktan başladı:

- Avılnı sagınasıñmı?

- Avılnımı? Soñ, sagınam inde...

- Nigä sagınasıñ soñ?

- Menä kızık. Avılnı nik sagınalar dimeni?! Tugan avıl iç ul. Äni anda, enekäş anda...

- Ä, menä şul-şul! - dip kütärep aldı Nayät. - Tugan avıl. Şuña sagınasıñ da. Ä häzer äyt inde, alaysa: ni öçen keşe haman kosmoska omtıla? Ni öçen dönyanıñ iñ zur akıl iyäläre, niçämä-niçä yıllar buyına, haman şunda, ğalämgä çıgu turında uylanalar? Çönki keşe üzeneñ tugan yagın sagına, şunda kire kaytırga teli. Anıñ tugan urını, tugan planetası kaydadır änä şul yoldızlar arasında!..

Naif, ireksezdän, Nayät törtep kürsätkän yakka, yoldızlarga karap tın kaldı. Nayätneñ süzläre, çınnan da, bik döres bulıp toyıldı aña. «Ällä soñ, çınlap ta şulaymı? - dip uyladı ul. - Keşe Cirgä yıraktan, yoldızlar yagınnan küçep kilde mikänni? Nik? Ni öçen? Niçek itep? Ä Cirdäge millionlagan böcäklär? Koş-kortlar, cänleklär? Alar da keşe belän bergä oçıp kilgänme? Sanı iksez-çiksez bit alarnıñ?!»

- Yuk-yuk, ışanmıym! - dip kıçkırıp cibärde Naif. - keşeneñ çittän kilüenä dä, oça torgan tälinkälär buluına da, bezne çittän küzätep yerüçe zatlar barlıgına da ışanmıym! Bolay gına, üzeñ dä ışanmıyça gına söyliseñ sin alarnı, fantastika ukıp kına!..

Naifnıñ tavışına kinät Alabay sikerep tordı. Sikerep tordı da, kükkä karap, yarsıp-yarsıp örä başladı.

- Ägär ışanmasañ, änä ayga kara, - dide Nayät. Ay zur bulıp, tulıp, kızarıp tora ide.

- Karadım. Şunnan?

- Alabay şul ayga karap örä, beläseñ kilsä. Ni öçen etlär ayga karap örälär? Alar keşelärgä karaganda da sizgerräk halık. Aynı üzläreneñ yırak babaları kaldırıp kitkän planetaga ohşatalardır inde, meskenkäylär...

Naif önsez kaldı. Tulgan ay aña taba yakınlaşıp kilä sıman ide...

«ÇULPAN» DAGI YOKISIZ TÖN

Balıktan kaytkaç, Naifnıñ küzenä yokı kermäde.

- Nayät, - dip pışıldadı ul, yänäşädäge karavatka taba borılıp. - Sin keşene çınnan da kosmostan kilgän dip uylıysıñmı?

- Şulay dip uylıym.

- Ä kaysı planetadan kilgän dip uylıysıñ?

- Yıraktan. Bik yıraktan.

Naif beraz süzsez yattı. Küräseñ, ul üze işetkän här närsä turında uylap, ülçäp bara ide.

- Nayät!

- Äye...

- Ä tege... bezne küzätep yörüçe oçkıçlar? Alarnıñ da buluı hakmı?

- Hak inde, hak. Äydä, yoklıyk. İrtägä söyläşerbez.

- Nayät?!

- Närsä?

- Ä nik küzätälär soñ alar bezne?

- He... Nik küzätälär, imeş. Küzätälär inde. Cirdä keşe ni eş beterep yata, yänäse. Barısın da küzätälär.

- Ä nigä çittän genä küzätälär soñ alar bezne? Nigä cirgä töş­milär?

- Yaramıy. Eksperiment, añlıysıñmı? Alar akıl yagınnan bez­dän bik küp tapkırlarga östenräk. Alar bezneñ belän täcribä ütkä­rep yatalar.

- Nindi täcribä?

- Kırmıska oyasın küzätkäneñ barmı?

- Bar.

- Menä sin kırmıska oyasın niçek küzätep torsañ, alar da bezne şulay öyränä ala.

- Niçämä-niçä ğasırlar buyınamı?

- He. Sineñ öçen genä ğasır bit ul. Ä alar öçen bezneñ ber ğasır ber minut kına bulırga mömkin. Barısı da çagıştırmaça, añlıysıñmı? - Nayät borılıp yattı. - Äydä, yoklıyk inde, aptırat­ma...

- Nayät?!

- Äye, - dip irenep kenä cavap kaytardı Nayät.

- Ä alar, bezne küzätep yörüçe zatlar... keşe kıyafätenä kerä alalarmı?

- Alalar.

- Niçek itep?

- Bik ciñel genä. Beläseñ, kilsä, min üzem dä şul zatlarnıñ berse. Mine oça torgan tälinkädän töşerep kaldırdılar. «Bar äle, - dilär,- pionerlagerda nişläp yatuların belep kayt».

Naif kinät çitkä taypılıp kuydı.

- Aldaşasıñ sin, - dide ul, çak kına işetelerlek tavış belän, häm üzeneñ küz alları tomanlanıp kitkänen toydı...

Şul tönne Naif berençe tapkır kıçkırıp uyandı. «Ni buldı?» - dip sikereşep torgan iptäşlärenä: «Töş kürdem», - dip kenä cavap birde. Tegeläre isä: «Häy, Kamır batır, töş kürgängä şulay kıç­kıralarmıni?!» - dip, köleşä-köleşä, yoklap kittelär. Ä Naif bü­tän yoklamadı. Anıñ äle berkayçan da mondıy töş kürgäne yuk häm ul kürgännär ber dä töşkä ohşamagan ide...

İrtän yuınırga çıkkaç, anıñ yanına Nayät kilep bastı.

- Nigä kaçıp yöriseñ sin minnän?

- Kaçmıym bit, - dip aklandı Naif. Üze, şiklänep kenä, Nayätkä karap kuydı. - Sin... oça torgan tälinkädän tügel bit, äyeme? Döres bit?

Nayät kıçkırıp kölep cibärde:

- Sin närsä?! Ällä şuña kaçıp yöriseñme? Ay-yay-yay! Ägär oça torgan tälinkädän bulsam, gel dus itmäs ideñ bugay mine!

Naif ciñel sulap kuydı:

- Min bügen kurkınıç töş kürdem.

- Kıçkırıp uyanganıñnı işettem, - dide Nayät, bil tiñenten yuına-yuına. - Yoklar aldınnan tuzga yazmagan närsälär turında söyläşsäñ, gel şulay bula. Sin bit üzeñ aptıratıp beterdeñ mine kiçä. Närsä kürdeñ soñ töşeñdä, oça torgan tälinkälärneme?

- Yuk... Min kürgän töş başka ide.

- Tukta! - Nayät kinät kıçkırıp cibärde dä, dustınıñ belägennän tottı. - Kiçä sineñ kulıñda bu ez yuk ide bit?!

- Nindi ez? - Naif dert itep siskänep kitte.

- Kügärgän ez?!

- Yuk ide. Töş kürgändä näq şuşı kulım avırttı...

Nayät, gacäplänep, Naifka karadı.

- Bu ez çınlap ta yuk ideme? Menä äkämät... Töş kürüdän genä berkayçan da ez kalmıy.

- Bu töş tügel ide...

- Närsä soñ ul çakta?

- Belmim. Min bütän berkayçan da yoklamayaçakmın. Min häzer yoklarga kurkam.

Naif, çınnan da, töne buyına yoklamıyça çıktı. Nayät tä ana iptäşkä tön uzdırmakçı bulgan ide, ämma tüzmäde, tañ aldınnan yoklap kitte.

İrtänge fizzaryadkaga çıkkanda Naifnıñ küz töpläre yokısızlıktan kügärgän, yöze agargan ide. Malaynıñ, bolay üzgärüen iñ elek Äminä sizep aldı.

- Ni buldı siña? - dide ul, Naifnı ber çitkä däşep. - Avırıysıñmı ällä?

- Yuk.

- Nişläp ber dä söyläşmäs buldıñ äle sin? Bötenläy çitläşäseñ. Balıkka da almagansız mine!

Küpme genä töpçenep tä, Naiftan yünle cavap ala almagaç, Äminä Nayätne tinterätergä kereşte. Üze dä tämam aptıraşta yörgän Nayät serne Äminägä açıp saldı.

- Säriyä apa belän söyläşergä kiräk, - dide Äminä.

- Kiräk mikän? - Nayätneñ bu hälne başkalarga taratası kilmi ide.

- Kiräk! - dip kırt kiste Äminä. - Küräseñ bit, Naifta keşe kıyafäte kalmagan. Ä ul tagın tön buyına yoklamıyça çıksa?

Pionervocatıy Säriyä apaları başta tirgäp taşladı:

- Bolar barısı da şul tönlä balıkka yörüegezdän! - dide ul. Ämma, Naifnıñ üzsüzlelänüen kürep, tınıçlandırırga kereşte:

- Yarar ul çakta, ägär yoklarga kurkasıñ ikän, min bügen sezneñ palatada kunarmın. Menä bez Äminä belän bergä yoklarbız, rizamı, Äminä?

Şulay itep, Naifnı yoklarga künderdelär. Ul inde bik arıgan ide. Kiç citügä, yoklap ta kitte...

- A-a-a!..

Tön urtasında bülmäne ilerep kıçkırgan tavış yañgırattı. Ba­rısı da kurkışıp sikerep tordılar. Nayät, yögerep barıp, utnı kabızdı. Yänäşädäge karavatta, başın ike kulı belän kısıp, Naif utıra ide.

Vocatıy kulın malaynıñ tirläp çıkkan mañgayına kuydı:

- Ni buldı, Naif?

- Ul minnän kalmıy, Säriyä apa!.. - Naifnıñ tavışı kaltırap çıktı.

- Kem soñ ul? Kem?!

- Ul - min... Yuk, min tügel. Ul minnän çittä, kaydadır. Tik ul - min, min üzem...

- Niçek inde, Naif?! Ni buldı soñ siña? Berni dä añlamıym. - Äminä menä-menä yılap cibärer sıman ide. - Säriyä apa, nişlibez son inde?..

«Nişlärgä ikänen belsäm ide...» - dip uyladı vocatıy häm, üze­nä töbälgän soraulı karaşlarnı toyıp, Naifnı tınıçlandırırga kereşte:

- Bik kurıktınmıni soñ şulay, Naif? Närsä kürdeñ soñ sin teşeñdä?

- Bez anıñ belän bergä yardan sikerdek. Şulçak cilkämne nider köyderep aldı. Ä ul... ul üze östä kaldı. Min anıñ karaşın hä­zer dä küräm...

Şul süzne işetügä, Säriyä, Naifnıñ maykasın kütärep, cilkä­senä karadı.

- Oy! - Säriyä kulları belän küzen kapladı. Malaynıñ cilkäse buylap cärähät eze suzılıp töşkän ide...

İPTÄŞ NURİYEV ÄKİYÄTLÄRGÄ IŞANMIY

Säriyä lager naçalnigı bülmäsenä aşıgıp kilep kerde:

- İptäş Nuriyev! Miña sezneñ belän kiñäşergä kiräk!

Lager naçalnigı üzenä «iptäş Nuriyev» dip olılap endäşkän­ne yarata häm pionervocatıylardan da şunı taläp itä ide. Anıñ bu ğadäten lagerda balalar da bik tiz belep aldılar häm «iptäş Nu­riyev» digän süz üze ber kuşamat kebek yañgırıy başladı. Monı la­ger naçalnigı üze dä belä häm, ägär üzenä «iptäş Nuriyev» dip en­däşüçe bulsa, monıñ kölüme-yukmı ikänen belü öçen, iñ elek keşeneñ yözenä karıy ide. Pionervocatıynın kıyafätendä bernindi dä kölü äsäre yuklıgın kürgäç, ul Säriyägä urın täqdim itte:

- Tıñlıym sezne, nanıyım. Ni hakında kiñäşläşergä ide?

- İptäş Nuriyev! Pioner Krrbanov töşlär kürä!

- Töş kürä?! - lager naçalnigınıñ yözennän yılmayu çagılıp ütte. - Bik häybät, nanıyım. Ğalimnär töş kürüne faydalı dip yaza­lar.

- Yuk, iptäş Nuriyev. Bik tä säyer töşlär kürä ul! Kurkıp uyana. Bezgä anı kiçekmästän vraçka kürsätergä kiräk!

Bu süzlärne işetkäç, lager naçalnigınıñ kalın kaşları cıyı­rılıp kuydı.

- Yaramıy! - dide ul, barmagın öskä suzıp. - Tizdän lagerda ata-analar köne. Yugarıdan tikşerü dä kilep töşärgä mömkin. Ä bez balalarnı vraçka cibäräbez. Töş kürgän öçen genä. Lagerda ber ba­la avırgan ikän - «ÇP» digän süz bu, añladıgızmı? Dimäk, bez na­çar eşlägän bulıp çıgabız!

- Ber-ber psihik avıru bulmasın dip kurkam min, iptäş Nuriyev. Töş kürgän sayın, malaynıñ tänendä ezlär kala...

- Ez kala? Ha! - lager naçalnigı, küzlegen ber kütärep, ber töşerep, Säriyägä karap aldı. - Alıp kilegez äle miña şul malaynı!

Säriyä Naifnı alıp kilergä kitkäç, lager naçalnigı bülmä buylap ärle-birle yörende. Yukka-barga panika kuptarıp yörgän vocatıynı şäpläp kenä «kızdırırga» uyladı ul.

- Kaya, - dide ul, bülmägä vocatıy belän Naif kilep kergäç, - kürsätegez äle miña şul ezlärne!

Säriyä, Naifnıñ külmägen kütärep, tänendäge yara ezlären kürsätte.

- Ha! - dip tel şartlattı iptäş Nuriyev häm tagın Säriyägä karap aldı. - Sez mine yülärgä sanıysızmı ällä nanıyım?! Monısı, mögayın, tup tipkännän kalgan ez. Ä monısı - monnan bişbıltır bulgan cärähät cöye.

- Yuk, iptäş Nuriyev, bu cärähät cöye bügen tönlä genä barlıkka kilde. Naif töş kürgännän son...

Bu süzlär lager naçalnigına tämam kölü bulıp işetelde.

- Nanıyım, - dide ul, tavışın kütärä töşep, - min, beläsegez kilsä, balalar belän utız yıl buyına eşlägän keşe. Min äkiyätlärgä ışanmıym!

Äye, lager naçalnigın ışandıru mömkin tügel ide.

Säriyä, niçek kenä bulsa da, Naifnı vraçka kürsätergä karar kıldı. Döresräge, bu karar «Kızıl kanäfer» otryadınıñ sborında häl itelde. Äminä Kazanda üzeneñ professor babası barlıgın, anıñ meditsina buyınça zur belgeç ikänlegen äytte. Ä Kaznnga monnan yırak tügel...

Lagerdan niçek kitü mäsäläsen genä häl itäse kaldı. Anısın da balalar üzläre taptı.

- Otryad ber könlek pohodka çıgarga tiyeş. - dide Nayät. - Bu bezneñ otryadnıñ eş planında da bar. Yulga çıguga, Säriyä apa, Naif häm Äminä Kazanga kitälär. Ä otryad, alarnıñ kaytuın kötep, avılda tön kuna...

Pionerlarnıñ şundıy täväkkäl süzlären işetkäç, Säriyäneñ küñele kütärelep kitte.

- Dimäk, otryad yulga äzerlänä! - dide ul. - Ä min pohodka çıgu turında lager naçalnigı belän söyläşäm.

Yaña häbärne iptäş Nuriyev bik huplap karşıladı.

- Menä monısı ikençe eş, - dide ul, Säriyäne maktap. - Ä sin, nanıyım, vraç dip, yuk-bar süz söyläp yöriseñ tagın...

ÄMİNÄNEÑ BABASI KAYADIR AŞIGA

Professor Zölkarnäyev bik tä yagımlı keşe bulıp çıktı. Şuña da Säriyä, ber dä kıyınsınmıyça, barısın da centekläp söyläp birde. Professor bülmädä Naif belän ikesen genä kaldıruların ütende.

- Bil tiñenten çişen äle, qaderlem, - dide ul häm malaynıñ sulışın, yöräk tibeşen, kan basımın zur iğtibar belän küzätep çıktı. Annan soñ törle-törle kötelmägän soraular birde. Professor­nıñ gacäplänüe yözenä çıkkan ide. Üz gomerendä ana bik küp törle avırular belän oçraşırga turı kilde. Ä menä tänendä töş kürgännän soñ cärähät cöye kalgan keşene oçratkanı yuk professornıñ. «Döres, nindi dä bulsa psihik avıru näticäsendä mondıy häl buluı mömkin», - dip uyladı ul. Ämma anıñ aldında sau-sälamät, tap-taza yäş keşe basıp tora labasa! Älbättä, malaynıñ yöräk tibeşe beraz yışaygan yışayuın. Ämma monısı yırak yul ütüdän häm professor agası aldında kauşaudan bulırga mömkin.

Professor Zölkarnäyev meditsina ölkäsendä üz bähasen uze yahşı belgän häm, ğadättä, katlaulı avırular belän eş itärgä yaratuçı keşe ide. Ä bu malay anı tämam aptıraşta kaldırdı. Zölkarnäyev malaynı sau-sälamät dip isäpli häm, şul uk vakıtta, älege cärähät cöyläre aña tıngılık birmi ide.

- Äye-äye... - dide ul berazdan häm Naifka kiyenergä kuştı. Üze Äminä belän Säriyäne däşep kertte.

- Kurkırlık bernärsä dä yuk, balalar. Läkin... uylarga kiräk bulır.

- Ä ul töş yañadan kabatlansa?

Säriyäneñ bu süzlärennän soñ Zölkarnäyev, närsäneder isenä tö­şergändäy, siskänep kitte.

- Äye-äye, - dide ul kabalanıp. Annan soñ, Äminägä däşte: - Sin, kızım, kunaklarnı öygä alıp kayt. Kiç belän tagın küreşerbez. Ä häzergä min bik aşıgam...

Zölkarnäyev, çınlap ta aşıkkanın kürsätergä telägändäy, säğatenä küz töşerep aldı. Anıñ bolay kinät kenä aşıguı bik ük añlaşı­lıp betmäsä dä, professorga rähmät äytep kaludan başka çara yuk ide.

MAKAYIV ŞAYARTIRGA YaRATA

Zölkarnäyev çınnan da aşıga ide. Döresräge, Säriyäneñ «Ä ul töş yañadan kabatlansa?» digän süzlärennän soñ aşıga başladı ul.

Anı bügen gıylmi kiñäşmä utırışına çakırgannar ide. Bil­gele, utırışnıñ kön tärtibe Zölkarnäyevne bik ük kızıksındırmıy häm ul anda barırga da cıyınmıy ide. Säriyäneñ süzlärennän soñ pro­fessor änä şul utırışnı isenä töşerde. Älege utırışta süz töş­lärne ekranda surätläü mömkinlege turında baraçak häm bu utı­rışta, älbättä, professor Makayıv katnaşaçak. Zölkarnäyevneñ mak­satı änä şul Makayıv belän küreşep söyläşü ide.

Zölkarnäyev, baş kagıp kına, tanışları belän isänläşep çık­tı. Makayıv anıñ kürşesendä genä yokımsırap utıra ide. Makayıvnı kiñ planda eşläüçe, däräcäle, ğalim itep kenä tügel, ütken telle, hör küñelle äñgämädäş itep tä belä ide Zölkarnäyev. Makayıv ber ka­raşka yuk kına bulıp toyılgan närsälärdän zur-zur mäsälälär kup­tarırga, baş citmäs näticälär çıgarırga yarata. Anıñ fänni gipo­tezaları ällä nindi paradokslarga korılgan bula, yış kına akılga sıymaslık, kölke ber närsä bulıp toyıla. Şuña da karamastan, Ma­kayıv üz fikerennän taypılmıy häm tora-bara, başkalarnı gacäpkä kaldırıp, kötelmägän açışlar yasap taşlıy.

Zölkarnäyev, urındıgın yakınrak tarta töşep, Makayıvnıñ kabır­gasına törtte:

- Tämle töşlär sezgä, kollega! Märtkä kitüçelärne töş kürmi dip äytälär äytüen...

- Hörmätlem minem, - dide Makayıv, küzen açmıyça gına. - Sez bik tiränten hatalanasız. Makayıv yoklamıy, Makayıv uylıy.

Makayıv, küzlären sızık kebek kenä açıp yılmaydı da, dävam itte:

- Ä inde töş kürügä kilgändä, min häzer ul töşlärne yoklamıy­ça da bik häybät kürä alam. Telisez ikän, sez kürgän töşlärne dä ikençe könne ük üzegezgä kabatlap kürsätäm.

- Min, hörmätle kollega, sezneñ bu süzläregezne monnan ike yıl elek işetkän idem inde. Tik ışanmagan idem.

- Häm ışanmayaçakmın da, dip äytergä telisezme?

- Yuk, kiresençä, ışanırga buldım...

- Bezneñ tarafka mondıy zur ışanıç kürsätüegezgä min bik şat, kollega. Läkin beraz soñgarak kaldıgız. Menä häzer kafedra artında söyläp toruçı minem yäş dustım näq menä bez yasagan apparatnıñ mömkinleklären bäyän kıla. Soñgarak kalıp ışanıç bel­dersägez dä, sezneñ kebek zur ğalimnän fatiha süzlären işetü küñel­le häl. Üzegezdäge üzgäreşneñ säbäben äytmässezme?

- Beläsezme, kollega, - dip, citdi söyläşügä küçte Zölkarnäyev. - Miña bügen bik tä säyer ber patsiyent kabul itärgä turı kilde. Ul gacäp töşlär kürä. häm, üze kürgän töşlärdän son, anın tänendä säyer ezlär kala.

- Sezneñ mäzäk töşlär kollektsionerı ikänegezne kayan belgän ul?! - Makayıv ketkeldäp kölep kuydı. - Älege patsiyent sezgä üz töşlären söylärgä kilgändä sezneñ ırımnarga ışanmıy torgan keşe bu­luıgıznı belmägänder!..

- Yukka şayartasız, kollega, - dide Zölkarnäyev, açuı kilep. - Patsiyent - ber malay. Anıñ tänendäge cöy ezlären üz küzlärem belän kürdem. Bu häldän min tämam aptıraşta...

- Häzer inde mine dä aptıraşta kaldırmakçı bulasızmı? - Makayıv tagın ketkeldäp kuydı. Ğadättä, üzenä yaña häbär söyläüçelär­ne, şulay ışanmagan bulıp, üçeklärgä yarata ide ul. Mondıy çakta söyläüçe, anı ışandırır öçen, yañadan-yaña dälillär kiterergä mäcbür bula häm, üze dä sizmästän, tulırak mäğlümat birep taşlıy ide. Läkin Makayıvnıñ soñgı süzläre Zölkarnäyevne bik nık üpkälätep taşladı, häm Zölkarnäyev, urındıgın çitkäräk etep, bötenläy söyläş­mäs buldı.

Makayıv anı, gıylmi utırıştan soñ, uramda kuıp citte.

- Hörmätle kollega! - dide ul dustanä tavış belän. - Döresen genä äytkändä, sezneñ älege patsiyentıgız mine bik kızıksındırdı. Ä miña yukka üpkälisez. Min şulay bit inde: kayçak kiräkmäs urın­da da şayartırga yaratam...

Berniçä minuttan soñ, ike professor yañadan tatulaşıp ölgergän ide inde. Alar kiçen Zölkarnäyev fatirında oçraşırga süz kuyıştı­lar.

KEŞE TELENDÄ KEM SÖYLÄŞMÄS?..

Kazanga kitüçelärne ozatkaç, «Kızıl kanäfer» otryadı tup-turı Sarı Yar avılına taba yul tottı. Avılga karañgı töşkänçe barıp ci­tärgä kiräk ide. Läkin yulda kötelmägän hälgä yulıktılar: urman yıl­gası aşa salıngan küperne yañgır suı alıp kitkän ide. Yılga ällä ni kiñ tügel, ämma bik tirän. Unbiş keşe arasında yözä belmäüçelär dä şaktıy bulıp çıktı.

- Su töbenä kitär hälem yuk, - dide Kavi, yılgaga tayak tıgıp karau belän.

- Başta tamak yalgap alıyk, annan soñ uylaşırbız, - dide Nayät. Säriyä apası anı pohodka çıguçılarnıñ komandirı itep bil­gelägän ide. Uçak tergezmäkçe buldılar, ämma şırpı da alırga onıtkannar ikän.

- Nişlibez inde häzer? Tizdän karañgı töşäçäk, ä bezneñ uça­gıbız da yuk.

Kavineñ bu süzlärenä berkem dä cavap birmäde. Barısı da, däş­mi-tınmıy gına, tamak yalgadılar.

- Alabaynı algansız, ä menä şırpı alırga başıgız citmägän, - dip üçekläde Kavi. - Uçaksız alanda tön kunsak, barıbızga da salkın tiyep betäçäk. Tañ aldınnan çık töşkän vakıtnı beläsez bit! Kire borılırga kiräk!

- Ä Säriyä apalar? - dide Miläüşä. - Alarnı satu bula bit, kire borılsak.

- Ni bulsa da, salkın tideräsem kilmi, - dide Kavi häm iptäş­lärenä karadı. - Kemnär riza kaytırga?

- Ul çakta bolay itäbez, - dide Kavigä ni dip tä cavap birergä belmägän Nayät. - Monda kalırga kurıkkannar kaytsın, härkem üze häl itsen.

- Kaytırbız da şul, - Kavi, urınınnan kuzgalıp, yul kapçıgın cıya başladı. - Monnan ber säğatlek yul lagerga. Karañgı töşkänçe ük anda bulabız...

Nayät borılıp karamadı. Üzeneñ mondıy köçsez häldä kaluı­na ärnep, augan agaç östenä barıp utırdı da, tezlären koçaklap, yıl­gaga töbälde. Cilkäsenä kemder kilep kagılgaç kına siskänep kuydı.

- Ä, Alabay.. Sin monda kaldıñmıni?

- Barıbız da monda kaldık. - Nayät, borılıp karamıyça da, aradan iñ keçkenä Damirnıñ tavışıñ tanıdı. - Kavi kebek kurkak tügel bit bez...

Şulay itep, otryad uçaksız alanda tön kunarga buldı.

- İh, karmaklar da algan bulsak, - dip kuydı Damir. - Uha peşergän bulır idek

- Barıber ut yuk iç.

- Utnı min anı agaçka agaç ışkıp bulsa da tabam!

Nayät kölep cibärde.

- Nik köläseñ, Nayät?

- Kızık bit. Bez üzebezne borıngı babalarıbızdan bik küpkä akıllırak itep isäplärgä künekkänbez. Ä alar, härhäldä, ut taba bel­gännär. Ä bez menä borın salındırıp utırabız.

- İh, sez! - dide Miläüşä. - Ägär bezne keşe yäşämi torgan berär utrauga iltep taşlasalar, bötenläy kırılıp betäçäkbez ikän.

- Kırılmas idek, - dide Nayät. - Nibuç babay öyräter ide.

- Nindi Nibuç babay?

- İşetkänegez yukmıni? Bik şäp babay ul!

- Söylä äle, Nayät, söylä?!

- Elekke zamannarda ber kart üzeneñ ulın urmanga cibärä ikän. «Fälän-fälän urında utın äzerläp kuydım, ulım, şunı alıp kayt äle», - di ikän. Yeget beraz yalkaurak bulgan. «Berüzem niçek töyärmen soñ min ul utınnı?» - dip, kirelänep tora ikän bu. Şunnan kart äytä ikän moña: «Ber dä borçılma, ulım, anda sine Nibuç babañ kötep tora, şul töyäşer», - di ikän. Kitkän yeget at cigep. Barsa, kö­tep toruçı ber dä kürenmi, di. Alay-bolay karangan bu, «Nibuç ba-bay-y!» - dip kıçkırıp, çakırıp ta karagan - tavış-tın birüçe yuk ikän. Şunnan soñ nişläsen yeget? Ozak kına kötkän-kötkän dä, Nibuç babay kürenmägäç, utınnı berüze töyäp, kaytıp kitkän bu. Kaytkaç, ätisenä üpkäli ikän: aldadıñ, yänäse, beräü dä kötep tormagan. «Ni­çek töyädeñ soñ, alaysa, ulım?», - di ikän kart. «Töyädem inde üzem, kak nibuç!» - dip äytkänen sizmi dä kalgan yeget. Şunnan son, ätise kölep cibärgän: «Menä, Nibuç babay şul bula inde ul!» - di ikän ulına. Keşesez utrauga barıp töşsäk, bezgä dä şul Nibuç babay yärdäm itär ide!..

Barısı da kölep cibärdelär, küñelläre kütärelep kitte.

Äkrenläp kenä karañgı töşte. Agaç käüsäläre şäülä kebek kenä kürenä başladı. Älege şäülälär, kükkä taba suzılıp, başları belän yoldızlar arasına kerep yugala sıman ide.

- Säriyä apalar barıp citkännärder inde, - dip kuydı Miläüşä. Başkalar däşmäde, härkem bu minutta şul hakta uylıy ide, kü­räseñ.

- Ä Naif kürgän töş nindi töş ikän soñ ul? - dip sorap kuydı Damir. - Şulay bik kurkınıç töş mikänni?

Nayät iñnären cıyırdı:

- Kurıkkan çakta ällä nindi töşlär kürergä bula. Tik menä tändäge ezlär... Monısına minem başım citmi.

- Kazanda vraçlar beler äle.

- Ay-hay, vraçlarnıñ da başı citmäs moña.

- Äminäneñ babası professor bit. Ul belmi kalmas.

- Professorlar başı da citärlek tügel bu eşkä, - dip kuydı Nayät. - Naifnıñ ul töşlärne kürüenä min ğayeple bugay...

- Nik?

- Tege könne, balıkka bargaç, min aña oça torgan tälinkälär turında söylägän idem. Tönlä dä ällä nindi tuzga yazmagan närsälär turında söyläşep yattık. Şul tönnän kurkıp uyana başladı bit in­de ul.

- Ä ul oça torgan tälinkälär çınnan da bar mikän?

Nayät, üzenä yılışıbrak utırgan Damirga karap, yılmaep kuydı:

- Närsä, sin dä kurkınıç töşlär kürä başlarga teliseñme ällä?

- Tälinkälären belmim, ä menä kar keşeseneñ buluı hak ikän, - dide Miläüşä. - Gazetadan üzem ukıdım. Üze ozın, üze yonlaç, di. Ber atlaganda öçär metr atlıy ikän.

Damir Nayätkä tagın da nıgrak yılıştı:

- Karale, Nayät, ul kar keşese bezneñ yaklarga da kilep çıga ala mikän?

- He, kötep tor! Menä häzer yanıbızga kar keşese kilep çıga da: «Damir enekäş, äzräk cılınıp alası ide bit, uçak yagıp cibär äle?» - di.

- Äbäü, Nayät! - Miläüşä kaltıranıp uk kuydı. - Keşe kurkıtma äle şulkadär! Ägär monda kar keşese kilep çıksa, min yörä­gem yarılıp ülär idem...

- Ä min ber dä kurıkmas idem! - dide Damir. - Min ul kar keşesenä bolay dip äyter idem: «Sin bik şäp yögeräsen, bit, agay-ene kar keşese. Bar äle, lagerga kaytıp, uçak yagarga şırpı alıp kil äle!» - diyär idem.

Şulçak Alabay sikerep tordı da, kolakların şomraytıp, karañ­gılıkka tekälde. Nayät, siskänep, ber kulı belän Alabaynıñ muyın­çagınnan eläkterde.

- Ts-s! Tavışlanmagız! - dip pışıldadı ul häm karşı yakka ımladı.

- Äbäü! - Miläüşä Nayätneñ kulına yabıştı. Başkalar da, önsez-tınsız kalıp, Nayät kürsätkän yakka karadılar. Yılga yarınnan urmanga taba öç ozın şäülä kütärelep kilä ide. Şäülälär, urmanga citäräk, näq otryad urnaşkan yakka taba borıldı.

- Tizdän yañgır yavar, ahrı... - digän nindider göreldek tavış monda qadär kilep işetelde.

- Keşelär bugay iç bolar! - dip pışıldadı Miläüşä. Nayät anıñ belägennän kıstı:

- Ts-s! Tavışlanmagız dim! Keşe telendä kem söyläşmäs?!

Şulçak kinät, urmannı yañgıratıp, kük kükräde. Küz aldınnan gına yäşen sızılıp ütte. Balalar, kurkışıp, kıçkırıp cibärdelär. Alabay yarsıp-yarsıp örergä totındı.

Koyıp yava başlagan yañgır sızıkları aşa älege öç şäüläneñ mon­da taba yakınlaşıp kilüe kürenä ide...

EŞLÄR BEZ UYLAGANGA KARAGANDA KATLAULIRAK...

Naifnı karagannan soñ, Makayıv bülmädän atılıp çıktı.

- Hörmätle kollega! - dip kıçkırdı ul, - sezneñ telefon eşlime?

Makayıv, cavap ta kötep tormastan, telefon apparatı yanına ça­bıp kilde, aşıgıp nomerlar cıydı.

- Safuanov! Aşıgıç räveştä, kiçekmästän, böten gruppanı cıyı­gız! Sez üzegez, irtägä ük, Myunhenga oçaçaksız. Bügen mine labora­toriyädä kötegez. Añladıgızmı? Ul çakta uñışlar telim!

- Sez närsä eşlämäkçe bulasız? - dide Zölkarnäyev, Makayıvnın bu däräcädä kabalanuın kürep. - Süz monda barı tik patsiyentnıñ sälamätlege turında gına barırga tiyeş. Min sezne şunıñ öçen ça­kırdım!

- Şaulamagız, professor, - Makayıv barmagın irennärenä kuydı. - Eşlär bez uylaganga karaganda şaktıy katlaulırak!..

Zölkarnäyevneñ Makayıvnı berkayçan da mondıy kıyafättä kürgäne yuk ide äle. Şuña kürä, küñele belän närsäder sizenep:

- Min sezgä gacäplänäm, kollega, - dide. - Min sezne monda ma­laynı niçek dävalau turında bergäläp kiñäşläşergä dip çakırdım. Ä sez minem belän ser yäşerep söyläşäsez?

- Ser? Ah, professor, ägär dä ul ser döreskä çıksa!.. Ul çakta...

- Ul çakta? - dip kabatlap soradı Zölkarnäyev.

- Ul çakta min sezne koçaklap übäm!

Makayıvnıñ ğadäten yahşı belgän Zölkarnäyev, bütän töpçenüneñ faydasız ikänen kürep, tavışın kiskenlätte:

- Min sezneñ seregezne beraz töşenäm, professor. Sez, malaydagı häldän faydalanıp, nindi dä bulsa eksperiment ütkärergä cıyı­nasız. Läkin aldan belep torıgız: bu eş barıp çıkmayaçak. Min mo­nı sezgä katgıy räveştä belderäm!

Makayıv bähäsläşmäde.

- Min tizdän kaytıp citäm, kollega. Mine kötegez! - dip, aşı­gıp çıgıp kitte. Zölkarnäyev anıñ üz laboratoriyäsenä aşıguın be­lä ide.

ALABAYNI DA ALIP KİTKÄNNÄR

Kavineñ lagerga kire äylänep kaytuına başta berkem dä iğ­tibar itmäde. İkençe könne irtänge aş vakıtında gına anı ölkän pionervocatıy kürep aldı.

- Sin nişläp berüzeñ? Nişläp otryad belän tügel?

- Yulga çıkkaç, başım avırta başladı. Kire borıldım.

- Ul çakta änä «Romaşka» otryadında bulıp tor. Töştän soñ, mögayın, üz otryadıñ da kaytıp citär.

Läkin pohodka kitkän otryad töştän soñ da, kiç tä kaytıp cit­mäde. Otryadtan ayırılganına bolay da ükenep yörgän Kavi, älbättä, iptäşläreneñ seren berkemgä dä açarga uylamadı. Läkin otryad, här­kemne borçuga salıp, ikençe könne dä kürenmäde. Citmäsä, inde ike kön buyına koyıp yaugan yañgır ällä nindi uylarga etärä ide.

Kavine, inde niçänçe tapkır, lager naçalnigı yanına çakır­dılar. Ul barıp kergändä lager naçalnigı belän ölkän pionervo­catıy kızıp-kızıp söyläşälär ide.

- Otryadnıñ marşrutı sezgä bilgele tügel idemeni? Niçek sez, otryadnıñ marşrutın belmi torıp, balalarnı pohodka çıgarıp ci­bärdegez?!

- Min vocatıyga ışangan idem, iptäş Nuriyev. Säriyä bik akıllı kız...

- Akıllı kız, bik akıllı! - dip eläkterep aldı lager naçalnigı. - Menä şul akıllı kız arkasında balalar inde öç kön buyına yugalıp yöri!..

Lager naçalnigı Kavine kürep aldı:

- Ä, menä ul yugalgan otryadnıñ ber väkile! Äyt äle, nanıyım, kayda sineñ iptäşläreñ? Kayda otryad?

- Belmim. Min yartı yuldan kire borıldım.

- Ähä! Menä, kürdegezme?! - dip kızıp kitte iptäş Nuriyev häm ölkän pionervocatıyga taba borıldı. - Ul belmi, sez belmisez, min belmim. Berkem belmi! Ä otryad yuk! ÇP bit bu, ÇP!

Şulvakıt bülmägä lager karavılçısı Hafiz kart tuzınıp kilep kerde.

- Kara inde sin bu şaytannarnı, iptäş Nuriyev, - dip sukrandı ul kerä-kereşkä. - Minem Alabaynı da alıp kitkännär bit bolar. Ber dä bolay ozakka yugalganı yuk ide. Pahudka yörergä köçek tügel lä inde ul!

Hafiz kartnıñ bu süzläre utka benzin sipkändäy buldı.

- Menä, işettegezme?! - dide iptäş Nuriyev, tagın da kızıp. - Alabaynı da alıp kitkännär! ÇP bit bu, ÇP! Trevoga! Böten lagernı kütäregez!

Otryadnı ezläp, urmannı aykadılar. Tirä-yak avıllarga sugıl­dılar. Otryad berkayda da yuk ide. Bu häl Kavine tämam şikkä saldı. Ul inde üze dä iptäşläre öçen çın-çınlap borçıla başladı. Töne buyına uylanıp çıkkannan soñ, ul otryadnıñ Sarı Yar avılına taba yul totuın iptäş Nuriyevka söyläp birde.

- Soñ, baştuk şulay dilär anı! Baştuk äytälär, nanıyım! - dip, lager naçalnigı Kavine çüt kenä koçaklap almadı.

- Sarı Yarga turı yul yuk, - dide Kavi. - Küperne yañgır suı alıp kitkän...

- Turıga bulmasa, äyläneçtän barırbız, nanıyım! Kiräk ikän, Cir şarın urap barırbız. Otryad kına tabılsın!..

Kanatlanıp çıgıp kitkän iptäş Nuriyev kiçkırın sömsere koyı­lıp kaytıp kerde. Otryad Sarı Yar avılında da yuk ide. İptäş Nu­riyevnı uttan suga salıp, härkemne borçuga kaldırıp, otryad ber hä­bärsez yukka çıktı...

İKE PROFESSOR BÄHÄSLÄŞÄ

Makayıvnıñ kilüennän soñ böten närsä butaldı. Fikerlären bergä tuplarga, malaydagı avıru turında bilgele ber näticä çıgarırga, kararga kilergä yörgän Zölkarnäyevneñ uyları butalıp bette. Naif ta, nigäder, üz eçenä biklänä bardı. Makayıv, äyterseñ anı tulısınça üz karamagına aldı, üzenä buysındırdı.

- Sin bütän berkayçan da yoklamıym digän ideñ bit, ni buldı siña? - dip töpçende Äminä Naiftan.

- Professor miña yoklarga kuştı.

- Ägär tege kurkınıç töşne tagın kürsäñ?

- Professor miña ul töşne kürergä kuştı.

Säriyä dä aptıraşta kaldı. Naiftagı mondıy üzgäreş şatlan­dıra da, şul uk vakıtta, borçıy da ide anı.

- Närsä eşlärgä teli soñ ul professor? Nilär söyli? - dip töpçende Säriyä.

- «Kim digändä, cide babañnı yahşı belü kiräk» dip äytä, - dide Naif.

Çınnan da, Makayıv annan, ni öçender, babaların soraştıra baş­ladı. Berençe könne ük älege kurkınıç töşlärne centekläp söylä­tep çıktı. Naif üze häterli algannarnıñ barısın da söyläde. Töş kürgändä üzen ezärleklägän karaşnıñ niçek-niçek barlıkka kilüen, niçek itep yugaluın äytte. Şunnan soñ Makayıv Naifnıñ äti-änise, babası turında soraşa başladı. Naif üzeneñ ätise yagınnan bulgan babasın gına yahşı belä ide. Menä şunnan soñ äytte inde profes­sor: «İh, qaderlem! Cide babañnı bel, dip, borıngılar yukka gına äytmägän şul!» - dide.

İkençe tapkır küreşkändä Makayıv, üzaldına gına söylängändäy itep, Naif belän bik ozak äñgämä kordı:

- Bez, yäş dustım, gomumi tarih misalında gına yäşärgä künek­känbez. Bik caylı, tuuıña - barısı da äzer. Siña qadär bulgan ta­rih yazılgan da kuyılgan. Kitap ukı da, öyrän. Ä menä üzebezneñ kem buluıbız, kemneñ dävamı buluıbız turında uylamıybız da. Dimäk, bezdän soñ kilgän buın keşeläre üzläreneñ babaların gına tügel, äti-änisen onıtsa da gacäp tügel. Ä bu bik kurkınıç närsä. Bu häl tarihnıñ döres yazılmavına, keşelek ğasırlar buyına cıygan belem­neñ yugaluına kiterergä mömkin. Ägär bez keşeneñ Cirdä niçek bar­lıkka kilüen, anıñ yäşäü mäğnäsen añlarga uylasak, barı tik çın tarihnı öyränep kenä añlıy alaçakbız!

Professornıñ bu süzläre Naifnı siskänderep kuydı. Alar Töp­sez kül buyında Nayät belän näq menä şul turıda söyläşkännär ide bit! Çınnan da, keşeneñ Cirgä niçek kilüen belergä teli mikän ällä bu agay? İh, barısın da belep, Nayätkä kaytıp söylärgä! Küz­läre şar bulır ide Nayätneñ!

- Ä keşeneñ Cirgä niçek kilüen belergä mömkinmeni?! - digänen sizmi dä kaldı Naif.

- Bez mona omtılırga tiyeş, - dide professor. - Bu bik tä zur tırışlık häm batırlık sorıy torgan eş. häm sin... Sin menä bezgä kayber närsälärne açıklauda yärdäm itärgä tiyeş.

- Niçek itep?

- Sin yoklarga häm älege kurkınıç töşlärne kürüeñne dävam itärgä tiyeş. Kiler ber kön häm bez änä şul töşlär aşa küp närsälärne belerbez! Böten dönyaga kıçkırıp: «Keşelär! Sezneñ borıngı babalarıgız Cirgä menä şulay kilgän!» - dip äyterbez, yä, niçek, sin rizamı?

- Riza! - dide Naif, üzeneñ Makayıvka şulkadär ışanuın toyıp.

Makayıv, Naif belän şulay tiz añlaşsa da, Zölkarnäyev belän tiz genä kileşä almadı. Döresräge, Zölkarnäyev üze anıñ belän hiç kenä dä kileşergä telämi ide. Ul üzen malaynıñ sälamätlege öçen cavaplı itep toya, häm Makayıvnıñ nindider eksperiment ütkärergä yörüe anıñ açuın kabarta ide.

Änä şuña kürä alar arasında härvakıt kisken bähäslär tua tordı.

Nihayät, bu bähäs üzeneñ iñ kisken noktasına citte.

- Min sezdän katgıy räveştä taläp itäm. Äytegez, sez närsä eşlämäkçe bulasız? — dide Zölkarnäyev.

- Hörmätlem minem, - dide Makayıv, Zölkarnäyevne suıtırga te­läp, - sez - fän keşese. Sez mine añlarga tiyeş. Min inde bu ölkädä niçämä-niçä yıllar buyına eşläp kildem. Küpme yokısız tönnär, bor­çılular, ezlänülär artta kaldı. Töşlärne ekranda surätläü! Bu mi­nem maksatım ide. Tik ul zur maksatnıñ başı gına ide äle. häm menä, nihayät, bezneñ ul apparat äzer. Häyer, alay gına da tügel, zur maksat öçen cirlek bar! Bez Naifnıñ töşlären yazıp alırga tiyeş. Bezneñ fängä zur-zur yañalıklar kertergä mömkinlegebez bar!

- Ä nigä malaynıñ sälamätlegen kurkınıç astına kuyarga? Sez bit, bik rähätlänep, sälamät keşelärneñ töşlären yazdırıp ala ala­sız?!

- Yuk, hörmätle kollega. Bezneñ patsiyent kürgän töşlär gadi töş kenä tügel. Küñelem sizä... Bezgä monı açıklarga kiräk!

- Niçek töş kenä tügel? Ön dip äytmäkçe bulasızmı?

- Yuk, ön dä tügel. Bu - kaytavaz, kollega!

- Kaytavaz? - Zölkarnäyev, ğadättän tış gacäplänep, Makayıvka karap kuydı. - Üz telebezdä, fän telendä genä söyläşergä täqdim itäm. Yugıysä bezneñ ber-berebezne añlap betermävebez bar. Ä kayta­vazlar turında änä şağıyrlärgä söylägez.

- Döres äytäsez, hörmätlem! Mondıy kaytavaznı toyu öçen ğalimgä şağıyrlek tä kiräk! Ä inde häzergä fän telendä äytä alma­vımnıñ säbäbe şul: bu säyer küreneşkä äle fändä tögäl bilgelämä birelmägän. Bu kaytavaz - bezneñ patsiyentnıñ tänendä ata-babadan kilgän gennarnıñ uyanuı näticäse, kollega! Töşlärneñ artık täesir­le buluı, tändä kalgan ezlär, töştäge vakıygalarnıñ ezlekle buluı şulay uylarga mömkinlek birä! Keşe üzeneñ dönyaga niçek häm ni öçen kilüen barı tik änä şul gennarga yäşerelgän serne açıp kına belä ala. Monıñ öçen gennarnı uyatırga, alar belän elemtägä kerer­gä, alariı söyläşterergä kiräk. Ä bu oçrakta bezne, Naif kürgän töşlär aşa, bez üzebez ezläp tabarga tiyeşle gennar ezlämi mikän? Şuşı gennar aşa bezgä borıngı babalarıbız närsäder äytergä te­lämi mikän? Ä bälki, alar bezne ezli, bezneñ belän söyläşergä, elemtägä kerergä telider, kollega?! - Makayıv şulkadär täesirlänep söyläde ki, hätta ber mälgä tınsız kalıp tordı. Äyterseñ, ul şuşı süzlärne açıp salır öçen yıllar buyına köç cıyıp kilgän dä, şul köçne menä häzer beryulı sarıf itep taşlagan ide. - Äye, kollega. Töş­lärne ekranda surätläü apparatın yasau bezneñ eşneñ berençe etabı gına ide. Bez, ber ük vakıtta, gennarnı uyatu buyınça da eş alıp bar­dık. Läkin här täcribä uñışsızlıkka oçrıy kilde. Bez cibärgän signallarnı ata-babalar kabul itmäde. Cavap yuk ide. Ä bu häldä... Ä bu häldä bez kötkän oçrak buluı bik mömkin, ışanasızmı, pro­fessor?!

- İskitkeç! - dulkınlanudan ärle-birle yörgän Zölkarnäyev kä­näfigä barıp utırdı. - Süz dä yuk, iskitkeç hıyal häm fantaziyä sezdä, kollega! Läkin sorarga röhsät itegez: bezneñ patsiyentta äle näq sez äytkän küreneş buluı mömkinme? Bu fikerneñ yalgış buluı da bar tügelme?

- Bik mömkin. Bezgä menä şunı açıklarga kiräk tä inde.

- Sez, fän öçen açış yasıym dip, iñ gadi keşeleklelek kanunnarın onıtasız, professor. Malaynıñ tänendäge cöy ezlären kürde­gez bit. Ul gına da tügel, älege töşlärneñ balanıñ sälamätlegenä, psihikasına zur zıyan kiterüe bar. Malaynıñ tormışı kurkınıç astında kaluı mömkin. Sez bu turıda uyladıgızmı? Min - vraç. Min Gippokratka ant itkän keşe, şunı onıtmavıgıznı ütenäm.

Zölkarnäyevneñ tavışı kırıs ide. Älbättä, anıñ üzen dä Maka­yıvnıñ gipotezası bik nık dulkınlandırdı. Şulay uk Makayıvnıñ üz gipotezasına tabıngan buluına, omtılışına soklanmıy mömkin tü­gel ide. Ämma näq menä şul artık tabınu sagayta ide Zölkarnäyevne. Monı Makayıv üze dä sizde bulsa kiräk. Kinät uyga kaldı. Döres­räge, ul Zölkarnäyevneñ soñgı süzlärendäge haklıknı, zur haklıknı sizep aldı bulsa kiräk.

- Hörmätle kollega, - dide ul berazdan, - çınlap ta, kötelmägän mömkinlek kilep çıguı minem küzläremne sukıraytıp cibärgän. Äl­bättä, sez haklı: patsiyentnıñ sälamätlege turında uylau - bezneñ be­rençe burıçıbız. Läkin, yänäşädä sezneñ kebek zur belgeç bulganda, eksperimentnıñ uñışlı çıguına ışanam min. Sez älege töşlärne vakıtında tuktata alırday berär preparat taba almıysızmı?

- Minem eş praktikamda bu berençe oçrak, - dide Zölkarnäyev, beraz tınıçlanıp. - Sez söylägännärdän soñ, min şundıy kararga kildem: nerv küzänäkläreneñ yarsuın ayıruça tınıçlandıra ala tor­gan, gomumän, gennarnıñ uyanuın, uyanu säläten tuktatuçı mahsus pre­parat äzerlärgä kiräk. Min inde kayber närsälär turında uylarga da ölgerdem.

- Rähmät sezgä, kollega! Läkin ışanıgız: eksperimentnı, hiç­şiksez, ütkärergä kiräk. Ägär bez häzer däşmi kalsak, bu keşelek aldında da, fän aldında da, yırak ata-babalarıbız aldında da zur cinayät bulır ide! Kileşäsezme?!

Makayıvnıñ soñgı süzläre Zölkarnäyevkä nık täesir itte.

- Kileşäm, - dide ul. - Ämma ber şart belän: patsiyentnıñ tor­mışına kurkınıç yanasa, mindä täcribäne teläsä kayçan tuktatu ho­kukı kala! Kileşäsezme?!

- Kileşäm! - dide Makayıv häm şulçak kunaklar yoklagan bül­mädän ilerep kıçkırgan tavış işetelde. Bu, hiçşiksez, Naif ta­vışı ide...

OTRYaD TABILGAN DİGÄN HÄBÄR BAR!

Balalarnıñ yugaluı turında iptäş Nuriyev başta berkemgä dä häbär itmäde. Bu küñelsez häl tavışsız-tınsız gına ütär, otryad kay­tıp töşär dip ömetlänep yörde. Läkin, berniçä kön ütkäç, tämam öme­ten özep, rayon mäğarif bülegenä, militsiyägä häbär cibärergä uyladı. Üze rayon üzägenä kitärgä dip cıyındı. Şulçak lagerga atka atlan­gan ber malay kilep kerde.

- Lager naçalnigı kem bula? - dide ul. - Mine kolhoz predsedatele cibärde. Sarı Yardan. Menä şuşı yazunı tapşırırga kuştı.

İptäş Nuriyev anı-monı äytergä ölgermäde, malay çaptırıp ki­tep tä bardı. Kulındagı käğazne açıp, iptäş Nuriyev aşıga-aşıga ukırga kereşte. «Lager naçalnigı ip. Nuriyevka. Sezneñ üteneçegez buyınça häbär itäm: bügen irtän bezneñ avılga ber törkem balalar kilep çıktı. Alar monda kemneder ezlilär bulsa kiräk. Üzläreneñ kem buluların äytmädelär. Sizenüemçä, alar sez ezlägän balalar bu­lırga tiyeş. «Bezgä bulışıgız», - dip alarnı ındır tabagına eşkä kuşıp tordım. Üzegez tiz genä kilep çıksagız, alarnı kulıgızga tapşırırmın».

İptäş Nuriyev, yazunı ukıp ta betermiçä, Sarı Yar avılına çaptı.

Otryadnı kolhoz maşinasına utırtıp alıp kaytkaç, lager na­çalnigı şatlıgın kaya kuyarga belmi yörde. Läkin tora-bara, irken­läbräk uylagaç, anıñ başında törle soraular tua başladı. İñ elek otryadnıñ tulı bulmavın abaylap aldı ul. Annan soñ, otryadnıñ kay­da buluı, bu könnär eçendä nişläp yörüe turında soraşmavın isenä töşerde. Şunnan soñ Nuriyev yugalgan otryadnı üz bülmäsenä cıyıp aldı.

- Yägez, nanıylarım, söylägez, - dide ul häm soraulı karaşın iñ elek Nayätkä töbäde. Nayät iñnären cıyırıp kuydı:

- Närsä turında söylärgä soñ?

- Bu dürt kön eçendä nilär eşläp yörgänegezne söylä, nanıyım.

- Bu dürt kön eçendä?.. - dip suzdı Nayät, gacäplänep. - Şulay dürt kön uzdımıni inde? Ä min äle... Kiçä genä çıgıp kitkän idek lagerdan... Yılga buyında utırganıbıznı häterlim, başkasın häterlämim.

Bu süzlärdän soñ iptäş Nuriyev bik nık gacäpkä kaldı:

- Niçek inde häterlämiseñ, nanıyım? Nitkän häterlämäü inde ul tagın? Skleroz tügelder bit sindä?

- Tügel...

- Soñ, sin üzeñneñ «Çulpan» pionerlagerennan ikäneñne häter­liseñme?

- Anısın häterlim. Tik yılga buyına utlı tälinkä töşep utırgan­nan soñ berni dä häterlämim...

İptäş Nuriyev gacäplänüennän telsez kaldı.

- Nanıyım! - dide ul berazdan soñ gına. - Närsä söyliseñ sin? Nindi utlı tälinkä ul tagın?!

- Bez kaçarga telädek, - dide Miläüşä, yılamsırap. Min... min yögermäkçe idem. Tik ayaklarım cirgä yabışkan kebek...

- Ä ul tälinkädän ällä nindi yäşel keşelär töşä başlagaç, minem yörägem yarıla yazdı, - dide Damir. - Alarnıñ berse barmak selkep çakırgaç, üzem dä sizmästän, şul tälinkägä taba atlap kittem. Ä annan soñ... Annan soñ bütän närsä häterlämim. Sarı Yarga bik tiz kilep cittek dip aptırap tordım äle...

- Sez närsä?.. - iptäş Nuriyevnıñ tavışı kısılıp çıktı. - Närsä söylägänegezne beläsezme sez?! Utlı tälinkäne äytäm?..

- Min uyladım inde, - dide Nayät, avır sulap.- Bu yuk-bar närsä genä tügel... Bezne oça torgan tälinkä alıp kitkän. Annan son, Sarı Yarga iltep kuygannar inde alar bezne...

- Ä Säriyä apagız kayda? Äminä belän Naif? Alar da?.. - iptäş Nuriyev, süzen tämamlıy almıyça, kükkä törtep kürsätte.

- Belmim. Häterlämim, - dide Nayät.

Lager naçalnigınıñ başı äylänep kitte. Ul, hava alırga dip, işek katına çıktı. Anda Alabay utıra ide.

- Sin dä utlı tälinkädä oçtıñmı? - dide aña iptäş Nuriyev. -Berni dä häterlämiseñme?..

Alabay koyrıgın gına bolgap kuydı. Küräseñ, ul da bernärsädä häterlämi ide...

Bu hällärdän soñ lagerda tärtip üzgärde. Otryad tabılu şatlı­gın şomlı ber borçılu alıştırdı. Lager naçalnigı tönnären yoklamıy başladı. Alar, Hafiz kart belän bergäläp, lagernı oça torgan tälinkälärdän saklıylar ide...

MYuNHENNAN HÄBÄR

Makayıv zur tüzemsezlek belän Safuanovtan häbär kötte. Yärdäm­çeseneñ ni öçen anda kitüen ul Zölkarnäyevkä bolay añlattı: Naif kürgän töşlärdä ezleklelek bar; ägär töşlär, çınnan da, gennar uya­nuı näticäse bulsa, malay tiz arada üzeneñ soñgı babası gennarı täesirendä töş kürergä mömkin. Makayıv uylavınça, gennar bilgele ber buın keşese yazmışındagı iñ kiyerenke, iñ kurkınıç mizgellär turında söylilär. Ä Naifnıñ soñgı babası sugışta katnaşkan; yara­lanıp äsir kalgan, faşistlar kulında kontslagerda bulgan. Oçrak­lılık belän genä isän kalıp, tugan ilgä kaytkan. Naifka kontslager­da bulgan kotoçkıç hällär turında yış söylägän.

Naif, soñgı babası gennarı täesirendä kalganda, näq menä şul kontslager tormışınnan ber-ber mizgelne töşendä kürergä möm­kin. Bu oçrakta malayda näq menä gennar uyanuı ikänlege isbat ite­lä. Töşne ekranda yazdırıp alu vakıtında kayber faktlarnı aldan belep toru kiräk. Şuña kürä dä Safuanov kontslager turında mäğ­lümatlar cıyıp, Naifnıñ babası turında da materiallar tabıp kaytırga tiyeş.

Safuanov belän turıdan-turı elemtädä bulu öçen Makayıv üz la­boratoriyäsenä kitkän ide. Aldan söyläşep kuyu buyınça, ul inde küp­tän Zölkarnäyev fatirında bulırga tiyeş.

Ämma Makayıv karañgı töşkäç tä kürenmäde. Zölkarnäyevne borçu bastı. Üzeneñ laboratoriyägä ohşap kalgan bülmäsendä ul kiç buyına ärle-birle yörende.

İnde tämam borçuga kalganda, kinät telefon şıltıradı. Trub­kada Makayıvnıñ dulkınlangan tavışı işetelde:

- Hörmätle kollega! Ägär yoklagan bulsa, tiz arada patsiyentnı uyatıgız. Aña ber genä minut ta yoklarga irek birmägez! Min... min aeroporttan şıltıratam. Bügen min, aşıgıç räveştä, Safuanov artınnan oçam. İrtägä kaytıp citäçäkmen! Kaytkaç, barısın da añ­latırmın. Ä häzergä sau bulıgız! Kabatlap äytäm: Naifka yoklarga irek birmägez, bu - bik möhim!..

Zölkarnäyev bernärsä dä añlamadı. Ämma Makayıvnıñ tavışında­gı dulkınlanu, üzendäge küñel sizgerlege aña kollegası kuşkança eşlärgä boyıra ide.

Naifka iptäşkä ul Säriyä belän Äminäne dä uyattı. Alarga kü­ñelleräk bulsın dip üzeneñ ör-yaña radioalgıçın birde.

- Menä bu radioalgıç, içmasam! - dip şatlandı Äminä. - Babakay, monıñ belän böten-böten illärne dä tıñlap buladır, äyeme?!

Äminä törle dulkınnarnı ezlärgä kereşte. Törle teldäge tavış­larnı, köylärne uzıp, Zölkarnäyevne kinät sagayıp kalırga mäcbür it­kän dulkınga tuktaldı. Radioalgıçta çit il diktorı rus telendä söyli ide. häm ul Zölkarnäyevkä tanış bulgan isemnärne atadı: «...vlastlar Safuanovnı Germaniyä Federativ respublikasınıñ däü­lät serläre belän kızıksınuda ğayeplilär. Bügen Myunhenga kürenekle sovet ğalime Makayıv oçıp kiläçäk. Ägär Safuanovnıñ barı tik fänni maksatlarda gına eş itüe raslansa, vlastlar anı azat itär­gä äzer...»

- Tukta, tukta! Şuşı dulkınnı yañadan tap! - dip boyırdı Zöl­karnäyev. Äminä, älege diktor tavışına iğtibar itmiçä, başka dul­kınga küçkän ide. Kart aşıgıp radioalgıçnı aldı. Kiräkle dul­kınnı ezläp taptı. Läkin bu minutta anda muzıka gına işetelä ide inde.

Myunhennan işetelgän bu häbär Zölkarnäyevne uyga kaldırdı, häm ul, eçke ber sizenü belän, eşneñ ni däräcädä katlaulı buluın añladı. Ni genä bulmasın, Makayıvnı kötärgä, Naifnı yoklatmaska kiräk ide...

HÄLİTKEÇ TÖN

Naif tırıştı: töne buyına kerfek kakmıyça çıktı. Ämma Maka­yıv, Zölkarnäyevne borçuga salıp, ikençe könne dä kaytıp citmäde. Ul gına da tügel, Makayıvtan hätta telefon aşa da häbär yuk ide.

Zölkarnäyev köne buyına eştä buldı. Laboratoriyägä barıp eşlärgä ölgerde. Kön änä şul tıngısızlık belän sizelmiçä ütte. Läkin bilgesezlek belän tulı kiçne alay gına ütkärü mömkin tügel ide.

Citmäsä, kiçkä taba Naifnıñ häle kıyınlaştı. Anıñ küzläre üzennän-üze yomıla başladı. Äminä aña, inde menä niçänçe tapkır, katı itep kofe yasap kiterde. «Naifnı yoklata kürmägez! Bu bik mö­him!» - Makayıvnıñ süzläre Zölkarnäyevneñ kolagında yañgırap tora ide. «Dimäk, malay çirattagı töşne kürergä tiyeş tügel, - dip üzen­çä fiker yörtte Zölkarnäyev. - Dimäk, preparatnı äzer totarga ki­räk...» Äye, kurkınıç töşlär kürüen tuktatmıyça torıp, Naifnı yoklatırga yaramıy. Makayıvnıñ tavışındagı dulkınlanu şul hak­ta söyli...

Karañgı töşep, tön urtası yakınlaşkaç, Zölkarnäyev üzençä häl itte:

- Äminä! Säriyä! Kaynar su äzerlägez, balalar! - dide ul häm üz bülmäsenä kerep kitte. Zölkarnäyev öçen ayıruça kiyerenke ber va­kıt, ayıruça cavaplı vakıt ide bu. Preparat üzen niçek kürsäter? Malaydagı kiyerenke halätne, gennar yarsınuın tuktata alırmı? Şul hakta uylana ide professor. Ul üz-üzenä, üze yasagan preparatka ışa­nırga teli, ışana, ämma härkayçan bula torgan şik anıñ küñelen dulkınlandıra ide. Mondıy halätne ul üzendä, yäş vakıtlarınnan birle, niçämä-niçä tapkırlar kiçerde?! Bu ışanıç, bu şik, anıñ canında beryulı yänäşä yörep, iñ katlaulı operatsiyälär vakıtında tua ide. häm uñışlı çıkkan operatsiyädän soñ professornıñ küzläre yäşlänä, küñelendä tatlı gazap tua ide.

Nihayät, nıklı kararga kilep, Zölkarnäyev bülmäsennän çıktı. Ozakka suzarga yaramıy. Malaynıñ tüzmäve, utırgan kileş yoklap ki­tüe bar.

- Ukoldan kurıkmıysıñmı? - dip şayarttı Zölkarnäyev. Bu anıñ üz-üzen därtländerüe, üz-üzenä ışanıç östärgä tırışuı ide.

- Minem yokım kilä, - dide Naif. Bu minutta ul gamsez häm bitaraf ide. Soñ däräcädä yokısı kilgän keşeneñ bernärsädän dä, hätta ülemnän dä kurıkmavın Zölkarnäyev yahşı belä. Ul, preparat salıngan şeşäneñ tıgız bökesen açıp, kaynatılgan şpritsnı kulına aldı.

- Häyerle minutta! - dide ul häm bu süzne, Nanftan bigräk, üzenä äytte.

- Babay! Sine telefonga! - Äminä, işekne açıp, şul süzne äytügä, Zölkarnäyev kürşe bülmägä aşıktı. Äyterseñ anıñ öçen soñgı ömet häzer şuşı telefonda ide. Telefonnan Makayıv tavışın işetä­çägen ul böten küñele, canı-täne belän sizende. Şıltıratuçı, çın­nan da, Makayıv ide.

- Patsiyentnı yoklatmadıgızmı? - Makayıvnın iñ berençe süze şul buldı.

- Sez yugaldıgız äle, kollega! - dide Zölkarnäyev Makayıvnıñ soravına karşı. - Patsiyent häzergä yoklamıy. Tik ul bütän ber mi­nut ta tüzä almayaçak. Min preparatnı kullanırga buldım.

- Yaramıy! Hiç kenä dä yaramıy! - dip kıçkırdı Makayıv. - İn yahşısı, preparatıgıznı äzerläp kenä kuyıgız. Min inde monnan, şä­här aeroportınnan şıltıratam. Yartı säğattän sezdä bulaçakbız!

Makayıvnı kötep torudan başka çara yuk ide.

- Tüz, ulım, tüzärgä tırış, - dide Zölkarnäyev, Naifnın cilkäsennän kagıp, - ozak kalmadı...

Makayıv, çınnan da, yartı säğat eçendä kilep citte. Anıñ belän bergä Safuanov häm tagın ber ir belän ber hatın-kız bar ide.

- Bolar - Germaniyädän, - dip aşıgıp tanıştırdı Makayıv.- Doktor Şults häm anıñ tärcemäçes frau Katrin.

- Guten abend!

- Häyerle kiç!

Zölkarnäyev kunaklarnı çäygä däşmäkçe buldı. Makayıv anı tuk­tattı.

- Soñınnan, - dide ul häm Zölkarnäyevne kürşe bülmägä däşte.

- Zinhar öçen añlatıgız?! - dide Zölkarnäyev, alar ikäü genä kalgaç. - Kiçä min radiodan, oçraklı räveştä...

- Ä, işettegezmeni inde?! Menä bit ul niçek kilep çıga, kollega! Ayakka tayak tıguçılar härçak bula ul. Yänäse, minem yärdämçem Safuanov, kontslager arhivları belän kızıksınıp, Germaniyäneñ däülät serlärenä tıkşıngan.

- Soñ, bu bit gap-gadi şantac!

- Älbättä. Şuña kürä dä miña aşıgıç räveştä Myunhenga oçar­ga turı kilde.

- Häzer barısı da uñışlı häl itelgänder dip uylıym, kollega?

- Äye. Häl açıklandı. Tik bezgä häzer tagın da nıgrak tırışırga turı kiläçäk, professor. Doktor Şults monda bezneñ ekspe­riment vakıtında katnaşırga dip kilde. Bezneñ täcribäneñ dönya­küläm yañgıraş alganın sizäsezme?

- Äye.

- Bu - zur cavaplılık, kollega. Min sezgä ışanam...

- Min dä sezgä ışanam, professor! Minem preparat äzer.

- Ul çakta yahşı. Eşkä totındık, hörmätlem minem.

Apparat köylänep, elektron isäpläü priborları häm ekran eşli başlagaç, Naifka yoklarga röhsät ittelär. Bu ike tön eçendä yok­lamıy intekkän Naif şunda uk tirän yokıga taldı. Makayıv anıñ pulsın tikşerde, yözenä iğtibar belän kat-kat karadı.

- Menä häzer çäy eçsäk tä bula! - dide Makayıv. Anıñ şulay bik dulkınlangan çakta üzen çäy eçep tınıçlandıra torgan ğadäte bar ide.

- Kunaklarga çäy alıp keregez, balalar, - dide Zölkarnäyev.

Sä­riyä belän Äminä çäy yasap kertkändä, ekranda nindider surätlär çıga başlagan ide.

- Tavış?! Ni öçen tavış yuk?! - dip aşıktırdı Makayıv.

Sa­fuanov apparatnıñ tavışın köyläde. Ekrandagı surätlär bik tiz yögereşä: alarnı ayırıp ta, añlap ta bulmıy ide äle. Berazdan su­rätlär açıklana töşte.

- Säriyä apa! Bu bit iptäş Nuriyev! - dip kıçkırıp cibärde Äminä.

- Kem diseñ? Kem? - dip kabatlap soradı Makayıv.

- Bezneñ «Çulpan» pionerlagerenıñ naçalnigı iptäş Nuriyev, - dip cavap birde Säriyä. - Kemneder bik nık açulana bulsa kiräk...

Şulçak ekranda Alabay kalkıp çıktı. İptäş Nuriyev Alabaynı açulana ide, ahrı. Şunnan soñ etlär örgän tavış işetelde, örü köçäygännän köçäyä bardı. İptäş Nuriyev yukka çıktı. Ä Alabay urı­nına ilämsez zur ovçarka päyda buldı. Älege ovçarkanı bäydä tot­kan nemets ofitserı, kıçkıra-kıçkıra, etne äsirlär östenä österä ide. Et örgän, kıçkırışkan, yılaşkan tavışlar barısı bergä butaldı. Nemets ofitserı etne bäydän ıçkındırdı, häm ovçarka äsirlär östenä taşlandı.

Doktor Şultsnıñ çınayagı kulınnan töşep kitte.

- O, mayn got! - dip kıçkırıp cibärde ul. - Vas ist das?! Vas ist das? Das ist mayn fater!..

Naif ıñgıraşıp bärgälänä başladı.

- Kollega! Ukol! - dip boyırdı Makayıv. Ämma Zölkarnäyev anıñ süzen dä kötmiçä, Naifka ukol yasarga kereşkän ide inde.

Ekranda surätlär yukka çıktı. Barı tik tonık yaktılık kına kaldı. Makayıv Naifnıñ pulsın tikşerde. Malay tınıçlap yoklıy ide.

- Ezlär? - Zölkarnäyev, kulındagı şpritsın östälgä kuyıp, Naifnıñ tänen karıy başladı. Malaynıñ ayagında et teşlägän ezlär belener-belenmäs kenä bulıp, kızarıp tora ide.

- Rähmät sezgä, kollega, - dide Makayıv. - Näq vakıtında kullandıgız preparatnı. Yugıysä bu ezlärneñ niçek bulın

küz aldıma kiteräm min.

- Min sezgä doktor Şultsnıñ süzlären tärcemä itärgä telim, - dide frau Katrin. - Ul ekranda üzeneñ...

- Tärcemäläp toru kiräkmi! - dide Makayıv. - Ekranda ul üzeneñ ätisen kürgän ikän, dimäk, bezneñ fänni maksatlarda eş itüe­bezne tögäl añlarga tiyeş!..

- Ya, ya, - dip baş selkede Makayıvnıñ süzlären añlap bargan häm üze kürgän küreneştän haman da aynıp citä almagan doktor Şults

- Naif bütän andıy kurkınıç töşlär kürmäsme inde? - dide Äminä.

- Kürmäskä tiyeş, - dide Makayıv. - Bezgä täcribäne özärgä, gennarnıñ uyanuın tuktatırga turı kilde. Naifnıñ sälamätlege öçen şulay kiräk ide bu. Ämma ber närsä isbat itelde, duskaylarım. Gennarnıñ uyanuına ireşep bula, alar aşa borıngı babalarıbız belän elemtägä kerep, tarihnı öyränep bula!

Makayıv tirän sulış alıp yoklagan Naif yanına iyelde:

- Batır yeget bulıp çıktıñ sin, yäş dustım! - Makayıvnıñ küzlärendä şatlık yäşläre cemeldi ide.

İPTÄŞ NURİYEV Nİ DİP ÄYTERGÄ DÄ BELMİ

Lagerga yakınlaşıp kilgän «Volga» maşinasın kürgäç, iptäş Nuriyev aşıgıç kürsätmälär birep ölgerde:

- Tikşerüçelär kilä, barısı da tärtiptä bulsın! - dide ul. Maşinadan Äminä, Naif, Säriyä häm tagın ike yat keşe töşkänen kür­gäç, bötenläy kauşap kaldı. Älege ike yat keşeneñ utlı tälinkä hucaları bulu mömkinlege turında uylap, ul başta bötenläy süzsez tordı. Annan soñ gına:

- Menä, balalar da pohodtan kaytıp citkän ikän... - dip kuydı.

- Nişläp pohodta bulsın alar, iptäş Nuriyev?! Balalar bezneñ fänni laboratoriyädä buldılar bit!

«Fänni laboratoriyä» digäne şul utlı tälinkä inde monıñ...» - dip tagın da şiklänep kuydı iptäş Nuriyev häm Makayıvnıñ küre­şergä dip suzgan kulın almıy tordı.

- Sez, iptäş Nuriyev, näq ekrandagı surätegezgä ohşagansız, - dip dävam itte Makayıv.

- Ekrandagı? Minem kinoga töşkänem yuk.

- Ä minem sezne ekranda kürgänem bar. Bezneñ fänni laborato­riyädäge ekranda.

«Mine dä küzätep yörgännär, - dip uylap kuydı lager naçalni­gı. - Şunnan bolar, şul utlı tälinkädän...»

- Tanış bulıyk, - dip, yañadan kul suzdı Makayıv. - Min professor Makayıv bulam, Kazannan. Ä menä bu professor Zölkarnäyev. Äminäneñ babası bula inde...

İptäş Nuriyevka küreşüdän başka çara kalmadı.

- Sez, iptäş Nuriyev, lagerdan röhsätsez kitüläre öçen balalarga bik katı cäza birmägez inde, -dide Zölkarnäyev. - Alar bezneñ belän bergä bik zur fänni açışta katnaştılar.

- Kaya ul cäza birü, isän-sau kaytularına rähmät, nanıykaylarımnıñ! - dide iptäş Nuriyev. Häzer anıñ şige kimi başlagan ide inde.

- Dimäk, sez ğalimnär? - dide ul, kunaklarnı üz bülmäsenä alıp kergäç, häm, bik zur ser açarga cıyıngan keşedäy, işekne nıgıtıp yabıp kuydı. - Minem sezgä bik möhim ber närsä äytäsem bar, iptäş ğalimnär. Min äle monı häzergä berkemgä dä citkermädem. Ä sezgä äytmi kala almıym: bezneñ ber otryadnı oça torgan tälinkä alıp kitä yazgan!..

Makayıv kıçkırıp kölep cibärde:

- Şayartmagızçı, iptäş Nuriyev! Min inde äkiyätlärgä ışanu­dan uzgan!..

- Min dä... min dä ışanmıy idem. Balalarnıñ üzlärennän kat-kat soraşkaç kına ışandım. Üzläreneñ dä kotı çıkkan nanıylarım­nıñ! Alıp kitkännären häterlibez dä, kiterep kuygannarın häterli­bez, bütän bernärsä dä häterlämibez, dilär. Menä bit nindi eşlär bar dönyada, iptäş ğalimnär!..

Makayıv belän Zölkarnäyev ber-bersenä karaşıp aldılar. Äle ge­nä ütä däräcädä katlaulı täcribä ütkärgännän soñ, alar öçen bu yaña häbär tagın ber moğciza ide.

- Ägär miña ışanmasagız, balalarnıñ üzlären çakıram, - dide iptäş Nuriyev häm Nayät belän Miläüşä artınnan keşe cibärde.

Professorlarga da näq şul uk süzlärne söyläde Nayät belän Miläüşä: utlı tälinkädän nindider yäşel keşelär töşüen häterli­lär, ä bütänen häterlämilär...

- Säriyä apalarnı da şul tälinkä alıp kitkänder inde, - dip kuydı Nayät. Professorlar, säyersenep, tagın ber-bersenä karaşıp al­dılar.

- Sin, balakay, aldaşasıñ bugay beraz, - dide Zölkarnäyev, Nayätneñ iñbaşına kulın kuyıp. - Säriyä apalarıñ bezneñ belän Kazan­da buldılar bit!

Nayät, gacäplänep, kütärelep karadı:

- Kayda soñ alar?

İptäş Nuriyev kürşe bülmädän Säriyäne çakırıp kertte.

- Säriyä apa! - Nayät belän Miläüşä vocatıynı koçaklap aldılar. - Kötä-kötä arıp bettek sezne.

- Ber dä arımagan bulırga tiyeşsez, - dip kölde Makayıv.- Oça torgan tälinkägä genä utırıp yörgäç...

- Ni buldı? Nindi oça torgan tälinkä ul? - dip kauşadı Säriyä, üzen ni öçen çakıruların belgäç. - Döresen äytegez, Nayät!

- Üzegezgä genä äytsäk yarıymı, Säriyä apa?

- Monda çit keşelär yuk iç!

- Bez aldaşırga telämägän idek, - dide Miläüşä, yılarga cite­şep. - Sarı Yarga barıp citä almadık bez, Säriyä apa!..

- Yılga arkılı basma yuk ide!..

- Şunnan?

- Yılga yarında tön kunarga buldık. Yangır astında kaldık. Şunda bezgä urmançılar oçradı. Alarda kundık. İrtän bezne yılga aşa Sarı Yarga çıgardılar. Tik anda sez yuk idegez...

- Şunnan?

- Şunnan yañadan urmançı abıylar yanına kayttık. Alarga peçän cıyarga bulıştık.

- Ä oça torgan tälinkä? Anısı närsä soñ?

- Anısı, - dide Nayät, başın tübän iyep. İptäş Nuriyev açulanmasın dip... Beraz aldaşırga turı kilde...

Säriyä, Nayätne açulanırga da, açulanmaska da belmiçä, koçak­lap aldı.

Makayıv belän Zölkarnäyev şarkıldap kölep cibärdelär.

- Ay-yay-yay! — dip başın ike kulı belän tottı iptäş Nuriyev. Annan soñ, Nayätkä barmak yanadı. - Belä idem min sineñ fantazer ikäneñne, nu bu qadär bulırsıñ dip uylamagan idem. Ber dä ışa­nası tügel idem bit yugıysä!

- Yuk-yuk, ışangansız, ışangansız, iptäş Nuriyev! - dip, tıyı­la almıyça kölde Makayıv. - Äle bezne dä ışandırırga mataştıgız! Menä bit, nindi fantazerlar üsä ikän sezdä!..

- Belmim inde, ni dip äytergä dä belmim, - dide iptäş Nuriyev. Anıñ uzeneñ dä küzläre balkıp yılmaya ide...

UÇAKLI TÖN

Kunaklar kilü hörmätenä lagerda kiçke uçak yagarga buldılar. Korıgan agaç, çıbık-çabık cıyganda Naif belän Nayät gel bergä yördelär.

- İh, sineñ kurkınıç töşlär kürüeñne yukka tuktatkan ul pro­fessorlar, - dide Nayät. - Yugıysä keşeneñ dönyaga niçek kilüen belgän bulır idek bit!

- Sin bolay da bötenesen beläseñ bit inde, - dip törtterep kuydı Naif.

Nayät başın aska ide:

- Belmim şul menä, belmim. Barısı da - fantastika ukıp kına. Ä beläse ide bit, şulaymı? Ä sin üzen belän şundıy täcribä ütkärülärennän niçek kurıkmadıñ?

- Professor agay äytä: «Dönyanıñ serlären belü öçen iñ elek batırlık kiräk», - di.

Alar yanına Kavi kilep bastı.

- Nayät, Naif, - dide ul, beraz ikelänep torgaç. - Sez mine açulanmagız inde... Kire borılıp kitkän öçen...

Nayät belän Naif ber-berenä karap yılmaeştılar.

- Yukka borıldıñ sin, - dide Nayät. - Oça torgan tälinkäne, andagı keşelärne kürmi kaldıñ...

- İkençe vakıt borılmam, - dide Kavi. - Tik sez mine üzegez belän alırsız, yäme? Alırsızmı?

- Çıbıknı küp itep cıysañ, alırbız, - dide Nayät. häm alar Kavineñ çıbıknı kübräk kütärergä tırışıp kitep baruınnan yılmaep kaldılar.

- Ä sin iptäş Nuriyevnı niçek şulay aldıy aldıñ? - dide Naif.

- Başıña töşkäç, başmakçı bulırsıñ! Äle yarıy, sez profes­sorlar belän bergä kayttıgız. Yuksa elägäçäk tä elägäçäk ide bezgä!

Kiç citte. Yoldız räveşendä yasalgan uçak kabızunı ike pro­fessorga, Säriyä, Äminä häm Naifka tapşırdılar.

- Dönya ser belän tulı, duslarım, - dide Makayıv, uçaknı kabızır aldınnan. - Anıñ serlären batır häm tıngısız küñelle ke­şelär genä aça ala. Menä şuşı uçak, bezneñ alda yaktırıp yanaçak uçak kebek yalkınlı häm därtle bulıgız!..

Bez zur açışlar aldında torabız. Härhäldä, duslarım, ber när­sä tulısınça isbat itelde: keşe organizmında ata-babadan kilgän gennar uyana ala, şul gennar aşa bez borıngı babalarıbız belän elemtägä kerä alabız. Ä bu ni digän süz? Bu inde şunı añlata: ata-babalarıbız bezgä üzläreneñ ğasırlar buyına cıygan yäşäü täcribä­sen, añ-belemnären, dönyanı öyränüdä bulgan törle küzätülären turıdan-turı tapşıra alalar. Moñınçı bez älege añ-belemne, ata-babalarıbıznıñ tormış täcribäsen tarih kitapları, törle yılyazmalar aşa öyränä idek. Kızganıçka karşı, duslarım, älege kitaplar, älege yılyazmalar härvakıtta da gel döres kenä yazılmagan. Tarihnıñ küp kenä sähifäläre cuyılıp kalgan, vakıt tuzanı belän kaplangan. Ul gına da tügel, hakıykatne häm çınbarlıknı söymäüçelär, üz könen genä alga sörep yäşäüçelär tarihnı bozıp kürsätergä, üz faydaları­na buysındırırga tırışkannar. Şuña kürä dä zur-zur halıklarnıñ ütkäne kürälätä bozıp kürsätelgän, yalgan häm uydırma tarih tudırılgan. Halıklar tarihın kürälätä bozu - keşelek dönyası aldında zur cinayät. Çönki keşelek aldan uk yaktırtılıp kuyılgan, äzer suk­maktan gına atlap barmıy. Keşelek dönyası böyek bilgesezlek häm böyek ömettän gıybarät bulgan kiläçäkkä taba zur sınaular aşa bara. Ä andıy yulda barı tik ata-babalar täcribäsen döres belep, döres añlap, tarihnı döres öyränep kenä atlap bula. Şunsız - hälaqätkä yulıgu kotılgısız. Dimäk, duslarım, tarihnı bozıp kürsätü - ki­läçäk buınnar aldında da cinayät, häm min seznen - yäş buınnıñ - monı bik tiränten, bik nıklap añlap kaluıgıznı telim. Döres tarih öçen köräşü - döres kiläçäk öçen köräş ul. Genarnıñ uyanuı näti­cäsendä çın tarihnı öyränä alu mömkinlege açılgan ikän, dimäk, bu köräştä - izge köräştä - ciñü hakıykat yagında bulaçak!.. Min ışanam: sez - yäş keşelär - hakıykat yagında bulaçaksız...

Makayıv söyläp beterügä, aña törle yaktan soraular yava başladı:

- Professor abıy! Ä ul gennar här keşedä dä uyana alamı?

- Min dä andıy töşlär kürä alam mikän?

Makayıv citdi ide:

- Gennar här keşe organizmında uyanırga sälätle, dide ul, - çönki bez härkaysıbız tänebezdä-canıbızda tabiğatneñ böyek köçen - ata-babalardan kilgän gennarnı saklıybız, şular täesirendä yäşi­bez, eşlibez, häräkät itäbez.

Soraular kübäyde:

- Professor abıy! Ä oça torgan tälinkälärneñ buluı hakmı? Alar çınnan da bezneñ baş oçında yörilärme? Bezne küzätälär­me? Ni öçen Cirgä töşmilär?

- Kar keşese barmı? Anıñ turında küp yazalar, üzen genä ber dä oçrata almıylar?!

Bu yulı Makayıv yılmaydı. Anıñ küzlärendä häyläkär oçkınnar kabınıp aldı:

- Üzem barıp kürmägäç, bähäskä kerä almıym: kar keşeseneñ buluı-bulmavı turında täğaen genä bernärsä dä äytä almıym,— dide ul. - Ä inde menä oça torgan tälinkälär mäsäläsenä kilgändä... alar turında sezgä lager citäkçegez iptäş Nuriyev bik centekläp häm ir­kenläp söyli ala. Ul, hak bulsa, soñgı vakıtta oça torgan tälinkälär belän nıklap şögıllängän, dilär...

Ni gacäp, balalarga kuşılıp iptäş Nuriyev üze dä rähätlänep kölde. Annan soñ tagın ber kat Nayätkä barmak yañadı:

- Nu, sine «professor»!.. Oyatlı itä yazdıñ bit täki... - Annan soñ, bu kölkele häldän tizräk çıgarga telägändäy, kulın seltäde: — Uçaknı kabızıgız!..

Biş yaktan kabınıp, öskä taba ürlägän yalkınnar bergä totaşıp, köçle, kaynar uçakka äyländelär. Uçaktan atılıp çıkkan oçkınnar, öskä kütärelep, yoldızlarga qadär ürli kebek ide.

Soñgı vakıygalardan häbärdar bulmagan, kiçäge tönne yoklamıy­ça uzdırgannan soñ köne buyına yal itep yatkan häm yañadan torıp çık­kan Hafiz kart bu vakıtta äle haman da lagernı oça torgan tälin­kälärdän saklıy ide...