Protokollar Eçendä Hikäyä

(hikäyä)
Tuganmın.


Sönnätlärgä kiräk bulgaç, kıçkırttırıp sönnätlägännär dä, şunıñ belän möselmanlık pasportın birep, külmäk koyrıgım­nı töyenläp, yaktı koyaş astına cibärgännär. Ä Nikolay II gä minem tuuım turında ber häbär dä cibärmägännär. Şunıñ öçen, bilgele, böten Rossiyäneñ patşası minem tuuım, dönyada yäşärgä telävem, ıştanımnı muyınıma tagıp, iläk belän balık totıp yörüem turında bernärsä dä belmägän, belergä dä telämägän. Ätkäy meskennän nalognı algan da algan... Ä bezneñ kebek mil­lionnarça ıştansız yörgän malaylarnıñ bähetlären bäräñge koyrıgına bäyläp kaldırgan...

Çäçäklär dä aşarga telilär,

Çäçäklär dä yäşärgä telilär,

Tavık çebiläre dä aşarga telilär,

Tavık çebiläre dä yäşärgä telilär...

Bez dä yäşärgä telädek häm şunıñ öçen dä

Kanlı frontlarga taşlandık.

Yazmışnı, tormışnı, sänğatne, böten närsäne üz kulıbız­ga aldık. Aptırap tormadık, biise urında balerinalarınnan şäbräk biyedek. Sudya bulası urında turı hökemle sudya bul­dık. Kıynaşası urında borınnarnı ayamadık. Ä yıllar ütte dä ütte...

19 nçı yıl.

Mäktäp sovetı yortındagı tötennän borınıña teläsäñ närsä tıgıp kuy. Läkin ozın söyläüçe ozın mögallim üzeneñ süzendä dävam itä. Mäsälä bügen dä utın hakında, irtägä dä şul hakta bulır, berseköngä dä... Kış buyınça mäktäp sovetınıñ kön sayın mäclese cıyılgan, här mäclestä utın hakında mäsälä kuyılgan, ozın söyläüçe ozın mögallim, här mäsälä kuyılgan sayın, öçär-dürtär säğat notık söylägän. Läkin utın haman yuk, bulmas ta, dilär.

Mäsälä bügen dä utın hakında.

Ozın söyläüçe ozın mögallim, tele belän Evropada, Ameri­kalarda äylänep ber-ike säğat söylägänneñ soñında, tel töben tagın utınga kiterep teräde. (Bez ul vakıtta ozın söylärgä öyränäder idek.) Başka mögallimnär dä söyläüdä anı uzdırır­ga teläp utırsalar da, vakıt soñ ide.

İrtägä cıyın bula, mäsäläne cıyında halık aldında kuyarga digän karar çıgarıldı häm krästiyännärneñ üz küzlärenä karap söylär öçen ike mögallim saylandı.

Avıl sovetınıñ divarında Leninnıñ räseme tora

Avıl sovetınıñ karañgı ber divarında Leninnıñ räseme tora. Artık igennären, artık sıyırların kızıl ğaskärlärgä birgän krästiyän agaylar sovetka kilgän sayın anıñ yözenä karıy­lar... Divardagı Lenin alarnıñ yözlärenä tınıç karıy.

Minem ber iptäşkä doktor isnätmi avır ber operatsiyä yasa­gan ide. Operatsiyä vakıtında iptäşem avırtuga tüzä almıy, üzen-üze belmi kıçkıra, doktornı telenä ni eläksä, şunıñ belän sügä başladı. Läkin doktor añarga:

- Tözälergä teliseñme? - dide.

İptäşem:

- Telim, - dide.

Doktor:

- Tözälergä teläsäñ, tüz! - dide añarga...

Avıl sovetınıñ karañgı divarında Leninnıñ räseme tora. Ul tınıç karıy.

- Tözälergä telisezme? Tüzegez! - di ul.

Krästiyännär avır bulsa da tüzälär...

Menä şul yıllarga häzer cide yıl ütte. Cide kalın pärdä şul yıllarda bulgan bik küp vakıygalarnı üzeneñ artına yäşergän. Yıllar artınnan österälep yörep, min tagın da ozın söyläüçe ozın mögallim torgan avılga kayttım. Kötelmägändä minem ku­lıma şul yıllardagı avıl sovetınıñ protokolları kilep töşte. Anıñ karası sargayıp kilä torgan yullarınnan ütkändäge ezlä­remne ezli başladım...

Cıyında halıkka utın turında söylärgä saylanuçı mögal­limnärneñ berse min idem. Min sovet yortı yanına kilep citkändä, avılnıñ mäşhür kıynaşçısı İsmay agay, kemneñ­der ata-babasına hätem ukıp, dönya cimerep, tavış kütärep yata­dır ide. Ul, kommunist bulgaç, ikmäk birälär ikän digän häbärne kaydandır işetkäç, kommunist bulgan ikän. Läkin ber-ike ay kötep tä ikmäk birelmägäç, üzen partiyä bik nık eşkä cigä başlagaç, kommunistlıgın taşladı.

Minem iptäşem mögallim miña taba aşıgıp kilä dä, ber çitkä alıp kitep, bügen cıyında avıl sovetına saylaular bula­sın, predsedatelneñ cıyınga barı üze yaklı bulgan kulaklarnı gına cıyuın, başka krästiyännärgä häbär itmäven aşıgıp kına söyläde dä:

- Karşı kul kütäräbez, anıñ kemlege turında minem kulda şäp kenä närsälär bar, — dide.

Bez, kayber añlırak krästiyännärne üz yagıbızga audaru öçen, halık arasına kittek.

İske predsedatel, cıyınga üz keşeläre genä kilüne kürep bulırga kiräk, şat yöri. Oçragan berseneñ hälen soraşa, ul bezne kürü belän dä häl-ähvälne soraşırga totındı. Süz koy­rıklanıp barganda gına, öyäzdän kilgän agitator-organizator mäclesne açık itep iğlan itte. Predsedatel, bezdän ayırılıp, halık urtasına kerep yugaldı...

- Berençe mäsälä - avıl sovetına predsedatel saylau. Kandidatlar kürsätüegezne sorıym!

Mişär agaylar dönya cimerep şaulaşa başladılar.

- İske predsedatelne yaz, iske predsedatelne!

- Älämşä Ksugın, yahşı malay ul!

- Şatay İbrugın!

- Kaz karak Abdulın, ul yahşı yeget!

- Kit monnan, kaz karak bulgaç, yahşı bulamı?

- Sineñ kazıñnı urladımı?!

- Kemneken urlasa da, yahşı näsel tügel.

- Ä sineñ näseleñ nindi, ana...

Kandidatlar saylau ike saylauçınıñ borınnarın kanatı­şu belän bette. Agitator-organizator köç-häl belän halıknı tuktatuga, kürsätelgän kandidatlarnı tavışka kuya başladı.

- Berençe kandidat iske predsedatel Häsän Kastırov, yahşı, bulgan yeget, anıñ yaklı bulgan keşelär kul kütärsen!

- Haruş!

- Haruş!

- Kemnär karşı?

Karşı kul kütärüçelär bulmadı. Tik bez genä, agitatornıñ aldına çıgıp, kul kütärdek. Bu kötelmägän vakıyga agitatornı da, halıknı da şaştıra yazdı.

- Ni öçen sez karşı?

- Berençe, ul kontrrevolyutsioner, kulak, avılda kontrrevolyutsionnıy häbärlär tarata, avıl kulakların razverstkadan sak­lıy, dezertirlar asrap yata, alarda sıylanıp yöri. Spekulyantlarga törle dokumentlar eşläp birä, Ukrainadan säüdä itep kaytkaç, avılga predsedatel buldı da böten avılnı vzyatka birergä öyrätte... - dide minem iptäşem.

Läkin mişär agaylar añarga artık söylärgä irek birmädelär.

-Doloy, huligannar! - dip dönya cimerä başladılar.

Bez sovet yortına kerdek. Ber törkem kulaklar da bezgä iyär­delär. İptäşem kerü belän urındıkka utırdı da tınıç kına tämäke törä başladı. Ber biş-altı kulak, yomrıkların yomar­lap, bezgä taba kilä başladılar.

Kötelmägändä öyäz militsiyäsendä eşläüçe ber avıldaş çı­gıp, östälgä revolverın çıgarıp kuydı.

- Bu iptäşlär östenä töşkän härber yodrıgıgız öçen avıl­dagı unbiş kulak cavap birersez! - dide.

Gayrätläre yomrıklarına töşkän yegetlär çigendelär. Ä be­razdan sovet bülmäsendä bez öçäü genä kaldık...

Utın mäsäläse bügen dä çişelmäde. İrtägä dä şulay bu­lır. Ozın söyläüçe ozın mögallim tagın säğatlär östendä yörer.

Kiç buluga, mine avıl sovetına çakırdılar. Minem iptäş­ne dä çakırgannar. Sovetka barıp kerü belän, bülmädä sovet storocı belän minem iptäş sugış hällären söyläşep utıralar ide. İptäşem, miña karşı kilep, süzsez genä ike käğaz kürsätte. Anıñ berse avılnıñ mäşhür säüdägärenä birelgän: «Bu yeget avılnıñ iñ yarlı keşese, igen alırga bara. Selsovet anıñ şu­lay buluın döresli», — digän. İkençe käğaze dä şundıy uk ber närsä. Bez alga plannar tözi başladık. Bülmägä predsedatel, agitator, ozın söyläüçe mögallim belän tagın ber mögallim kilep kerde. Agitator bezgä:

- Ploho, rebyata! - dide.

Bez cavap birmädek. Ul bügen çıkkan mäsälä turında tre­teyskiy sud yasalaçagın belderde häm süzendä dävam itte:

- Naçar keşelär ikänsez, avıl halkı bötenese sezgä karşı tamga cıyarga yörilär, - dide.

Minem iptäş:

- Sez dä kul kuyarsız dip ışanam, - dide.

Agitator:

- Äye, miña da turı kiler şul, - dide häm: - Yahşı eşçelärgä krästiyännär naçar karamıylar, - dide.

- Ä sez cıyında nindi krästiyännär buluın beläsezme, sezgä predsedatelneñ üzen yaklauçı kulaklarnı gına cıyuı, añarga karşı bulgan keşelärgä saylau buluın beldermäve bilgeleme? -

dide.

Agitator bu süzgä cavap birü urınına abıylarça ügetlärgä kereşte:

- Sez yäşlär, yalgışuıgız mömkin. Bu eşne kileşü belän beterergä kiräk, - dide.

Minem iptäş tınıç kına urınınnan tordı da:

- Sez kem bulasız? - dide.

Agitator, ayırım mäshäräle tavış çıgarıp:

- Min saylau kampaniyäsen uzdırırga öyäzdän cibärelgän agi­tator-organizator bulam!

- Kommunistmı?

- İye!

- Işanmıym! Bez anı kontrrevolyutsionerlıkta, vzyatka alu­çılıkta ğayeplädek. Kommunist bulgan keşe şul uk vakıtta bezdän predsedatelneñ kontrlıgı, vzyatka aluı turında dokumentlar sorarga tiyeşle ide. Ä sez...

Ul, furackasın alıp, çıga başladı, predsedatel yartı yıla­gan tavış belän:

- Eh, yeget, yeget, nigä mine batırırga teliseñ, siña ni usal­lıgım tide. Atañnan at ciktermim, razverstka vakıtında kaldıram, ä sin...

- At ciktermäveñ belän naçar eşliseñ. Kıskası, bu närsäne ikençe urında tikşererbez, - dide minem iptäş.

Ozın söyläüçe ozın mögallim eşne kileşep beterü turın­da ozaytıp söyli başlagan ide, bez çıgıp kittek.

Sahralarnı yañgıratkan avır tup arbaları kay cirgä barıp tuktalır, älegä bilgesez... Şunıñ öçen dä kiñ şähär uramnarı üzeneñ eçenä tirä-yak avıllardan sakalları üsep kilä torgan çabatalı yegetlärne cıya da, cıynak, citez otryadlar tözep, köräş mäydanına cibärä.

Bez öyäz komitetı yortı aldına tuktadık. Baskıçtan menep kilgändä, bezgä tanış agitatorıbız oçradı. Ul bezne kürü belän nişlärgä belmäde. İsänläşte, kesäsennän papiros çıgarıp sıylarga teläde. Bez, berärne yandırıp, yugarı atlıy başladık. Ul bezdän kalışmadı. Öyäz partiyä komitetı sekretare bülmäsenä kerü belän, ul da kerde häm bezne sekretar belän tanıştırıp, maktarga kereşte.

- Bolar ... avılınıñ iñ aldıngı yegetläre... - dip söyli baş­ladı.

Bez partiyä sekretarennan bülmädä yalgız gına kalunı sora­dık...

Menä şul yıllarga häzer cide yıl ütkän.

Cide kalın pärdä şul yıllarda bulgan bik küp vakıygalar­nı üzeneñ artına yäşergän. Yıllar artınnan österälep yörep min tagın ozın söyläüçe ozın mögallim torgan avılga kayttım. Ozın söyläüçe ozın mögallim tagın da ozınrak söylärgä öyrängän. Tik häzer inde anı bezneñ kebek açıgavız tıñlauçılar gına yuk.

Sugış çukmarı İsmay agay, Mäskäügä barıp, arı-bire säüdä itep, kiyemnären rätläp kaytkan da avılda kulların kesäsenä tıgıp yöri. Häzer inde añarga kommunist diyärgä dä yaramıy. Kommunist dideñme, tota da kıynıy.

Ul vakıtta avılda mögallim bulıp torgan beräü häzer mul­la bulgan da, äle küptän tügel genä mähälläse arasında goşer hakında cäncal çıkkan. Ul goşerne un kadak alırga telägän, krästiyännär:

- Başka mullalar sigezär kadak kuygannar, bez dä şulay gına biräbez, - digännär.

Mulla:

- Cähännäm kisäüläre, mälgunnär, Alladan ayıysız, baş­ka mullalarnıñ dohodları zur, annan soñ alarnıñ mähällälärendä kön sayın diyärlek ülek bula, sezneñ, kahär suk­kannarnıñ, beregez dä ülmi bit, - digän.