Нигезләү - 01

Исхак (Айзек) Азимов
Нигезләү
Роман
Нәширләрдән
Укучыларга тәкъдим ителгән «Нигезләү» романы «Нигезләү. Нигезләү һәм Империя. Икенче Нигезләү» трилогиясенең бер кисәге, трилогия 1961-1967 елларда Америкада беренче тапкыр дөнья күрде. Тагын сагасының дәвамы - "Нигезләү чиге" һәм "Нигезләү һәм Җир" романнары 1980 елларда чыкты.

© tatarcha_kitaplar@protonmail.com (Татарча Китаплар), тәрҗемә, 2022.
Күрсәтелгән копирайт белән ирекле таралыш. “Татарча Китаплар” проект тәрҗемә итте. https://t.me/tatarchakitaplar каналына кушылыгыз.

Беренче өлеш.
Психотарихчылар.

Хари Сэлдон. 11968 елда Галактик Эрада туган, 12069 елда вафат булган. Гадәттә, бу даталар Нигезләүнең Эрасын исәпләгәндә бирелә: киләчәктәге эраның 79-1 елы/к.э.
Геликонда, Арктур зонасында туган. Аның әтисе, шикле риваятькә ышансак, планетаның гидропон плантацияләрендә тәмәке үстерү белән шөгыльләнгән. Кечкенәдән Сэлдон математикага зур сәләт таба. Бу сәләтләрнең ничек чагылуы турында күп санлы хикәяләр анекдотик һәм еш кына бер-берсенә каршы килә. Ике яшендә диләр...
... Һичшиксез, иң зур өлеш Сэлдон тарафыннан психотарих дип аталган фән өлкәсендә эшләнгән. Ул аны катлаулы математик тигезләмәләрдә катнашкан төз статистик дисциплина итеп күз алдына китерде.
... Галимнең иң яхшы һәм тулы биографиясе Гаал Дорник хезмәте була, ул әле бик яшь кеше буларак, Сэлдонны аның үлеменә ике ел кала каршы алган.
Аларның очрашуы турындагы хикәя...
Галактик Энциклопедия*
* Бу китапта китерелгән Галактик Энциклопедиягә сылтамалар 1020 елда «Галактик Энциклопедия» нәшрияты, Терминус бастырган 116-нчы басмадан алынган.

1.
Аның исеме Гаал Дорник иде, һәм ул моңарчы беркайчан да Транторга йөрмәгән гади егет иде, ләкин, әлбәттә, бу планетаны гипервидео буенча күп тапкырлар күргән һәм сирәк кенә императорның коронациясе яки Галактик Советның ачылуы турында өч үлчәгеч газета репортажларында сирәк кенә күргән. Дорник үзенең бөтен гомерен Зәңгәр Томанлык йолдызлыгында урнашкан Синнакс планетасында уздырса да, ул цивилизациядән бөтенләй аерылмады.
Ул вакытта Галактика 25 миллионга якын торак планета исәпләгән, һәм аларның барысы да үзәге Транторда булган бер Империяне тәшкил иткән. Соңгы ярты гасыр эчендә Империянең куәте шактый артты.
Гаал өчен, һичшиксез, алдагы сәяхәткә аның фәнни карьерасында бик шәп борылыш этәргеч булды. Космоста ул инде берничә тапкыр булды, һәм очыш үзе өчен бик аз нәрсә аңлата иде. Дөрес, Гаал сәяхәтеннән алдарак Синнакс иярчененнән ары бармаганнар, ул анда метеоритлы шуу механикасы буенча кирәкле мәгълүматларны тапкан, һәм дәвамлылык буенча зур булмаган – ярты миллион миль яки ярты миллион яктылык яше.
Дорник гиперкосмос аша сикереш алдыннан бераз дулкынлана гына иде - монда планетаара сәяхәтләргә караганда бөтенләй башка тойгылар. Гиперсикереш булды һәм, күрәсең, йолдызларга очышларның бердәнбер гамәли ысулы булып калачак. Гади фәзада йолдызлы очкычлар тизлеге яктылык тизлегеннән артмый (тик күптән онытылган мәгълүматларның бу өлеше кеше тарихының узган таңы заманнарыннан бирле сакланып калган), - ә бу, димәк, бер генә йолдыз системасыннан да, аның иң якын күршесенә кадәр кайчандыр озак еллар сәяхәт итәргә туры килгән. Әмма гиперфәза аша - ул фәза да, вакыт та, энергия дә күренмәслек күренеш - кеше аңлавына ирешеп булмый, - бөтен Галактиканы санап бетерге сәгатьләр эчендә очып узарга мөмкин.
Беренче сикерешне көтеп, Дорник күңеле болгануын сизде. Ләкин берни дә булмады, Гаал аны теркәп өлгергәнче беткән эчке тетрәнү хисе барлыкка килде. Һәм бу барысы гына булды. Ә аннары бары тик йолдызлы очкыч кына калды, зур һәм ялтырап тора торган, Империянең унике еллык үсешенең иң камил продукциясе, һәм ул үзе, Гаал Дорник, Хари Сэлдонның үзеннән Транторга чакыру алган яңа фәннәр докторы. Яшь галимгә ниндидер серле Сэлдон проектында катнашырга кирәк иде.
Гиперсикерештә сыналган өметсезлектән соң Гаал түземсезлек белән ниһаять кайчан Трантор пәйда булачагын көтте. Ул гомуми күзәтү бүлмәсеннән бер генә минутка да китмәде. Алган вакытта иллюминаторларның корыч япмалары артка таба тәгәриләр иде. Гаал, йолдызларга карап, аларны урында катып калган утын яктысына охшаган йолдызларга карый башлады. Тоткынлыклар чираттагы тапкыр тәгәрәгәннән соң, Дорник йолдызлардан якынча биш яктылык елларында газ тупланышын күргән, ул иллюминатор яныннан узган, таралган сөт кебек. Ниндидер мизгелдә ул күзәтүләр бүлмәсенә, яңа сикерештән соң күздән югалды. Башта Транторның кояшы миллиардлар арасында калган кечкенә нокта булып күренде, - монда, Галактиканың үзәгендә, йолдызлар тупланмасы густлар иде. Бу йолдыз, сикеренгән саен, башкаларны каплап, яктырак һәм яктырак балкыды.
Күзәтү бүлмәсендә корабның бер офицеры күренде һәм игълан итте:
- Обсерватория барлык калган очу вакыты ябылачак. Утыртырга әзерләнегез.
- Бәлки, сез миңа калырга рөхсәт итәрсез? - дип сорады Гаал. - Мин Транторны моннан бик күрәсем килә.
Офицер, елмаеп, аңа карады, һәм Гаал кызарынды. Аның башына провинциаль акцент белән сөйләшүе килде.
- Без Транторга иртә белән генә утырабыз, - диде офицер.
- Ләкин минем планетаны космостан күзәтәсем килә.
- Кызганычка каршы, бу мөмкин түгел, егет. Без космик яхтада түгел һәм кояш ягыннан төшеп утыруга керәбез. Сез сукыраерга, янып, бер үк вакытта үлем радиацион дозасы алырга теләмисез бит, ә?
Гаал борылды да, бер сүз дә дәшмичә, китеп барды. Офицер аңа эндәште.
- Космостан Трантор пычрак-зәңгәр тапка охшаган. Шулай булгач, үкенерлек нәрсә юк. Ә сез планетада булганда, космос турнесына билет сатып алырсыз. Бу кыйммәт түгел.
- Бик зур рәхмәт сезгә, - диде Гаал, офицерга таба борылып.
Кире кагуны алгач, Гаал үзен бөтенләй бәләкәй итеп тойды - кинәт аның бугазына төер килде. Ул беркайчан да Транторны күрмәде, ләкин аның иксез-чиксез көче турында күп белә иде, шуңа күрә бу көтелгән тамаша белән очрашуны бер генә минутка да сузарга теләмәде.

2.
Йолдызлы очкыч куркыныч ыгы-зыгыда җиргә утырды: кондиционерлар шаулый, тоткарлык двигательләре гүли, ир-ат һәм хатын-кыз тавышлары колак чаптыра. Хезмәт күрсәтүче персонал траплар әзерли, алар буенча пассажирлар махсус бушату платформаларына күчкән.
Гаал җиңелчә генә төртелгәнен сизде һәм йолдызлы очкычының двигательләрен сүндергәнлеген аңлады. Хәзер берничә минут дәвамында корабның гравитация кыры планетаның гравитация кыры белән тигезләшәчәк. Дебация биналарында меңләгән пассажир түземлелек белән көтте. Ниһаять, утырту башланды.
Гаалның багажы юк диярлек. Чемоданының эчен тиз-тиз һәм эшне белеп, яңадан салып куйганчы, ул палубада басып тора иде. Аның визасын җентекләп тикшергәннәр һәм штампны паспортка куйганнар. Гаал үзе бу процедураларга игътибар итмәде.
Бу Трантор иде! Биредә һава сирәгрәк, гравитация үзенең туган планетасы Синнакска караганда бераз зуррак булып күренә, ләкин моңа бик җиңел күнегергә мөмкин. Ә менә Дорник кайчан да булса шундый иксез-чиксез нәрсәгә күнегерме икән?
Бик зур космопорт бинасы. Түшәм гөмбәзе аерылгысыз диярлек. Каршы як диварны да күреп кенә калмады - күз күреме җиткән, өстәлләр һәм алар артында кешеләр генә күренә иде.
- Барыгыз, Дорник, - дип кычкырды таможнячыларның берсенең ачулы тавышы. Гаалны фамилиясе буенча атар алдыннан, ул виза белән паспорт ачты.
- Ә кая? - дип икеләнеп сорады Гаал.
Таможнячы бармагы белән һавага төртте.
- Такси стоянкасы уңга һәм сулга таба өченче борылыш.
Гаал, өстәл яныннан китеп, туп-туры һавада «Такси - барлык юнәлешләр буенча» дигән язуның формалашканын күрде.
Каяндыр килеп чыккан кеше әле генә Гаал таможнячы булган өстәл янына килде, башын бераз иеп, билгесез кешегә баш какты. Кеше шул ук җавапны бирде һәм Гаал артыннан китте. Ул нәкъ шул вакытта Гаал үзенең тикшерү пунктын йөртергә җыенган вакытта якынайды. Гаал, авыр гына итеп, барьерга таянды. «Супервизор» дигән кечкенә генә билге тактасы бар иде. Шул билге тактасы артында утырган кеше, башын күтәрмичә генә, сорады:
- Кая?
Дорник хәтта бер секунд тоткарлануның да ярамаганлыгын аңламады: арттан шундук чират җыела башлады. Супервизор, кәгазьләреннән аерылып, башын күтәрде.
- Алайса кая барасыз?
Гаалның акчасы күп түгел иде, ләкин бер төн генә узмаган, аннары ул эшкә урнашачак. Дорник аның тавышы тыныч яңгырарга тырышты:
- Яхшы кунакханәгә.
Супервизорга бу бернинди тәэсир калдырмады.
- Алар барысы да яхшы, нәкъ менә ниндиендә?
- Якындагы, - дип җавап кайтарды Гаал, өметсезләнеп.
Башта ул кнопкага кагылды. Матур яктылык сызыгы төрле төсләр һәм төсләр сибелеп идәнгә ятты. Гаалның кулында аз гына якты карточка.
- Сездән бер-унике, - диде супервизор.
Гаал вак-төяк алырга дип кулын кесәсенә тыкты.
- Миңа кая барырга?
- Яктылык сызыгы артында. Менә карточка. Сез дөрес йөргәндә ул яктыртылачак.
Гаал үч алды да алга таба китте. Йөзләрчә кешеләр дә, аның кебек үк, карточкалар яктысын күзәтеп, үз маршрутлары буенча бардылар. Аның үз карточкасы кинәт сүнде. Үтә сары-зәңгәр формадагы кеше бик нык пластитек-өстәлдән Дорникның багажын күтәрде.
- Люксорга туры линия, - диде ул.
Гаал артыннан ияргән билгесез кеше һаман ишетә, хәтта тегесе машинага утырганда да: «Яхшы», - дип җавап бирә.
Такси вертикаль рәвештә һавага күтәрелде. Гаал, машинада очу тойгысы белән ләззәтләнеп һәм машина йөртүченең утыргычына инстинктив рәвештә ябышып, үтә күренмәле тәрәзәгә карады. Аста кешеләр тузган кырмыскаларга охшый башладылар. Аннары алар күренмәс булдылар.
Алда дивар күренде. Ул һавага күтәрелеп килә, ә очы күренми. Диварда туннеларның киң тишекләре кышлый. Такси бу тишекләрнең берсенә очып килде дә эчкә чумды. Бер секундка Гаал бу машина йөртүченең нәкъ менә монда нәрсә кирәклеген белүенә гаҗәпләнде. Әйләнә-тирәдәге караңгылыкны ялгыз сигнал утлары гына яктырта.
Таксист тизлеген кинәт киметте һәм Гаал, тигезлекне торгызырга тырышып, алга таба омтылды. Аннары машина туннельдән чыга һәм бер дәрәҗәдә туктап кала.
- "Люксор" кунакханәсе, - диде йөртүче.
Ул Гаалга багажын бушатырга булышты, эшлекле кыяфәт белән чәйгә ун кредит алды, чираттагы пассажирны алды һәм шунда ук һавага күтәрелде.

3.
Трантор... 13нче меңъеллык башында аның мөмкинлекләре зур биеклекләргә җитте. Галактиканың үзәк районнарында урнашкан меңләгән йөз еллар дәвамында Империя идарәсе үзәге буларак, ул системаның иң тыгыз торак һәм индустриаль яктан үскән дөньялары арасында, кеше расасын күргән иң зур һәм бай дәүләт була.
Бу планетаның урбанизациясе үзенең максимумына җитте. Транторның бөтен өслеге 75 000 000 кв. миля озынлыгында бер гаять зур шәһәр булган. Халык 40 миллиард кешедән артып киткән. Бу бик күп кеше планета һәм Империянең фәкать административ ихтыяҗлары белән шөгыльләнгән. Шуңа да карамастан, алар күп кенә мөһим проблемаларны хәл итү өчен җитәрлек булмаган. Көн саен дистәләрчә мең корабтан торган флотилияләр азык-төлекне авыл хуҗалыгы планеталарыннан Транторның төшке өстәлләренә алып киләләр...
Планетаның тышкы дөнья белән бәйлелеге авыл хуҗалыгы җирләрендә генә түгел, ә тормыш зарурлыгы белән бәйле башка өлкәләрдә дә дә, һөҗүм һәм озак камалу очрагында, Трантор бары тик зәгыйфь хәлгә әйләнде. Соңгы унъеллыкта императорлар моны яхшы аңладылар, баш күтәрүне бастырып, һәм император йортының бөтен сәясәте Империянең йомшак урынын саклап калуга кайтып калды...
Галактик Энциклопедия

Гаал кояшның күктә яктыртылуын аңламады, хәтта көн-төн икәнен дә билгели алмады, сорарга да оялды. Бөтен планета металлга салынган кебек иде. Дөрес, күптән түгел Дорникка "Иртәнге аш" этикеткасы белән консервлар китерделәр, ләкин ул тәҗрибәсе буенча, үзенең аерым күрсәтмәсе буенча яшәүче һәм көн белән төннең чиратлашуына игътибар итми торган бик күп планеталар барлыгын белә иде. Ә Трантор кояш тирәсендә нинди тизлек белән әйләнә, Гаал күз алдына да китерә алмады.
Билет кассасын эзләп Дорник "Солярий" кыска язулы ишеккә килеп төртелде. Кояшлы ясалма яктылык белән гадәти бина булып чыккан бу бүлмәдә ул берничә минутка гына тоткарланып торды, аннары «Люксора» холлына кайтты.
- Әйтегез әле, мин космик турнега билет каян сатып ала алам? - дип сорады Гаал администратордан.
- Монда.
- Ә ул кайчан башлана?
- Ул инде башланды, сез берничә минутка соңга калдыгыз, ләкин иртәгә киләсе турне. Сез билетны хәзер үк сатып ала аласыз, һәм без сезнең өчен урынны теркәячәкбез.
- Аңлашыла.
Иртәгә соң булыр. Иртәдән үк Университетка барырга кирәк.
- Әйтегез әле, ә сезнең монда күзәтү каланчасы ише берәр нәрсә юкмы? - дип сорады Гаал. Ачык һавада?..- Ә, әлбәттә, бар! Теләсәгез, билетны шунда ала аласыз. Тик башта яңгыр килмәсме икәнен тикшерү яхшырак.
Администратор терсәге белән янәшә ниндидер рычагны этәрде һәм саннар сугылган тонык экранга карады. Гаал аның гамәлләрен кызыксынып күзәткән.
- Яхшы һава, - диде администратор. - Үзем дә тышка чыгарга бик яратмыйм, - дип өстәде ул ышаныч белән. - Соңгы тапкыр моннан өч ел элек чыккан идем. Бер тапкыр карасаң, шундук барысы да ачыклана... Менә сезнең билетыгыз. Кунакханәнең "кара барышы" белән янәшә махсус лифт. Анда «манара» дип язылган. Лифтка утырыгыз, сезнең бөтен яхшылыгыгыз.
Лифт яңа булып чыкты: ул, тискәре һәм уңай гравитацион кырлар кулланып, күтәрелде. Гаал беренче булып керде, калган экскурсантлар аның артыннан иярде. Лифтер кнопкага басты. Авырлыксызлыгы җиткән секундка Гаалга ул тагын космоста кебек тоелды. Ләкин әкренләп лифт тизлек җыйды һәм барысы да үз урынына басты. Ләкин озакка түгел. Дөрес, Гаалның аяклары бик үк сизмәстән салынып төшкәннән соң, аяклары идәннән аерылды һәм ул ирексездән кычкырып җибәрде.
- Аякларыгызны идәнгә табан астына тыгыгыз, - дип мыгырданды лифтер. - Сез нәрсә, укый белмисезме?
Калганнары барысы да баштан ук шулай эшләделәр, хәзер дә, елмаеп, Дорникның идәнгә төшәргә маташуына карап торалар иде. Идәндә ике параллель рәт булып урнашкан аксак җәяләр астыннан ботинкалар тырпаеп тора. Гаал лифтка килеп керү белән үк аларны күрде, ләкин аларны билгеләре турында уйламады. Аннары кемнеңдер сузылган кулы аны түбәнгә таба тартты. Дорник, сулышы кабып, рәхмәт сүзләрен мыгырдады. Ул арада лифт туктады.
Гаал ачык балконга чыкты, һәм сукырайган яктылык аның күзләренә сукты. Әле генә үзенә ышаныч күрсәткән кеше аның артыннан чыкты.
- Монда күпме телисез, шулкадәр буш урын, - диде ул химаячелек белән.
Гаал, әле һаман да тын ала алмыйча, җавап бирде:
- Әйе, урын җитәрлек.
Ул кәнәфиләргә таба берничә адым атлады, аннары туктады:
- Әгәр сез каршы килмәсәгез, мин култыкса янында басып торам. Бераз карыйсы килә.
Кеше кулын болгады - ул ачык чырайлы иде, - һәм Гаал култыксага таянды. Җир кайдадыр түбәндә югала. Горизонтны Гаал да күрмәде, күк фонында бер металл, соры металл. Дорник мондый тамашаны планетаның теләсә кайсы почмагында очратырга мөмкин булуын аңлады. Барысы да катып калган кебек булды, бары тик берничә йөрү машинасы гына күктә ялкау гына йөзделәр, ләкин Гаал миллионлаган кешеләрнең анда, бу дөньяның металл тышчасы астында, каядыр ашыкканлыкларын белә иде. «Кайдадыр биредә, - дип уйлады ул, - император сарае, ул тере җирдә, биек яшел агачлар һәм төрле төстәге чәчәкле клумбалар белән уратып алынган. Бу океан арасындагы кечкенә утрау булды". Дорник утырган балконнан сарай, әлбәттә, күренми. Бәлки, ул моннан ун мең миль чамасы ераклыкта булгандыр, Гаал егетне белми иде, ләкин, ниһаять, Транторда - бөтен галактиканың үзәге һәм кеше расасының тупланган гәүдәләнеше булган планетада егетнең шатлыгы ташып чыкты. Дорник аның йомшаклыкларын күрми, планетага азык-төлек продуктлары төялгән исәпсез корабларның ничек төшкәнен күрми. Ул кешенең иң куәтле иҗат җимешен - үз куллары белән ясаган планетаны гына күрде.
Гаал култыкса яныннан китте. Лифттагы таныш кеше, буш кәнәфигә күрсәтеп, кулын селкеп куйды һәм Гаал аны алды.
Кеше елмайды.
- Минем исемем Джерилл. Сез Транторда беренче тапкыр?
- Әйе, мистер Джерилл.
- Мин шулай уйладым да. Сүз уңаеннан, Джерилл - минем исем, ә фамилия түгел. Трантор гомумән тәэсирләндерә, бигрәк тә шигъри күзаллаулы кешеләр. Ләкин транторианнар үзләре монда йөрмиләр. Аларга монда ошамый. Күрәсезме, алар монда борчылалар.
- Борчыланалар...Ә минем исем Гаал...Ни өчен борчылырга соң монда? Бик шәп бит монда!
- Субъектив кабул итү, Гаал. Әгәр дә сез инкубаторда тусагыз, коридорда өлкәннәр булып, подвалда эшләсәгез, ә ял тулы тозяриядә үткәрелсә, тышка чыккач һәм баш өстендә кояштан һәм күктән башка бернәрсә дә күрмәгәч, сез җитди авырый аласыз. Транторианнар үз балаларына бирегә елына бер тапкыр чыгарга рөхсәт итә, аларга биш яшь тулгач. Белмим, валлаһи, берәр нәрсә бирәме аларга? Беренчедән, бу бик аз, икенчедән, балаларны монда беренче берничә тапкыр китергәндә, алар коточкыч истерикалар тудыра. Аларны монда туганнан соң ук һәм, һәрхәлдә, атнага бер тапкыр китерергә кирәк иде. Кыскасы, моның әллә ни әһәмияте юк,- дип дәвам итте Джерилл.- Бу кешеләрнең беркайчан да күкне күрмәгәннәре ни? Алар анда бәхетле, Империя белән идарә итәләр. Сезнеңчә, без нинди биеклектә торабыз?
- Бер тапкыр күрдем, - диде Гаал, икеләнеп.
Джерилл елмаеп куйды.
- Юк ла, җир өстендә нибары биш йөз фут чамасы гына.
- Нәрсә?.. Ләкин бит без лифтта күбрәк бардык...
- Барысы да дөрес. Әмма лифт юлының күп өлешен җир астында үткән. Трантор корылмалары бер миль тирәнлектә урнашкан. Ул айсберг кебек - аның зур өлешен, тугыз унынчы өлешен, без күрмибез. Моннан тыш, без яши торган җир тирәнлекләре белән җир өслеге арасындагы температура аермасын кулланып, бөтен комплекска хезмәт күрсәтү өчен энергия алырга мөмкин. Сез моны белмәдегезме?
- Юк. Мин сез атом генераторларын кулланасыз дип уйлаган идем.
- Кайчандыр кулландык, ләкин шулай арзанрак.
- Минемчә!
- Һәм боларның барысы да сезгә ничек ошый?
- Бик шәп! - диде Гаал.
- Сез монда ялдамы? Сәяхәт итәсезме?
- Бик үк алай түгел... Хәер... һәрвакыт Транторга барырга хыялланган идем. Мин эшкә килдем.
- О!
Гаал тизрәк аңлашырга ашыкты.
- Мин Транториан Университетыннан доктор Сэлдон тарафыннан чакырылган.
- Козгын-Сэлдон?
- Сез нәрсә, юк. Мин Хари Сэлдонны... психотарихчы Сэлдонны күздә тотам. Козгын-Сэлдон турында мин беркайчан да ишетмәдем дә.
- Мин Хари турында әйтәм дә. Аны Козгын дип атадылар. Бары тик образлы гыйбарә. Ул алда безне зур җимереклек көтә, дип фаразлый.
- Менә ничек? - Гаал бик гаҗәпләнде.
- Шулай ук сез моны белмисезмени? Джерилл елмаймады да. Сез аның белән эшләргә җыенасыз бит.
- Әйе, әлбәттә, ләкин мин математик. Ләкин ни өчен ул бу... катастрофаны алдан әйтә? Һәм нәкъ менә нинди һәлакәт?
- Ә сез ничек уйлыйсыз?
- Бу турыда аз гына да күз алдына китермим дип куркам. Мин доктор Сэлдон һәм аның төркеме бастырган барлык мәкаләләрне укыдым, тик алар математика теориясенә генә кагыла.
- Әйе, басылганнар.
Гаалның ачуы килде.
- Мөгаен, миңа вакыт, - диде ул, - сезнең белән танышу бик күңелле булды.
Джерилл, бер дә исе китмичә, аның артыннан кул изәде.
Гаал, номерына кереп, ят кешегә очрады. Бер секундка ул шулкадәр гаҗәпләнде, хәтта: «Ә сез монда нишлисез?» - дип сорарга да белмәде.
Ят кеше урыныннан торды. Ул картайган, пеләш диярлек иде, йөргәндә аксый иде, ләкин аның йөзе ачык зәңгәр күзләре белән таң калдырды.
- Мин - Хари Сэлдон, - диде ят кеше, төрле газета-журналларда күп тапкырлар күргән бу кешенең фотосурәтләре Гаал Дорникның хәтерендә кабынып китте.
4.
Психотарих... Гаал Дорник, математик концепцияләрне кулланып, психотарихның кеше җәмгыятьләренең тотрыклы социаль һәм икътисадый стимулларга булган реакцияләренә кагылган математика җавабы булуын исбатлады...
... Әлеге барлык нәтиҗәләрдән чыгып, төгәл математик мәгълүматлар кулланып, кеше җәмгыятьләренә билгеле бер рәвештә йогынты ясарга мөмкин. Мондый йогынтының ни дәрәҗәдә булуы турында кирәкле мәгълүматларны Беренче Сэлдон Теоремасы билгеләргә мөмкин, ул... Моннан тыш, кешелек җәмгыяте психотарихи анализ турында нәрсә дә булса белергә тиеш түгел, бу җәмгыятьнең реакциясе әлеге белем белән юнәлеш алмасын һәм аның эволюциясендә чагылмасын өчен...
Бөтен психотарих нигезендә Сэлдон функцияләрен эшләү ята, алар мөнәсәбәтләрне белдерә һәм шәхесләр белән социаль икътисади көчләр арасында бәйлелекне билгели, алар кебек...
Галактик Энциклопедия

- Хәерле иртә, сэр, - диде Гаал. - Мин...
- Иртәгә генә күрешербез дип уйлаган идегезме? Гади шартларда барысы да шулай булыр иде. Ләкин безнең эш кичектерүне яратмый, әгәр сез безгә килеп җитә алсагыз, без сезне шунда ук эшкә кушарбыз. Хәзер яңа кадрлар табу, иреклеләр табу кыенрак һәм кыенрак...
- Гафу итегез, ләкин мин аңламыйм, сэр.
- Сез күзәтү манарасында берәрсе белән сөйләштегезме?
- Әйе. Джерилл исемле кеше белән. Аның турында бүтән берни дә билгеле түгел.
- Аның исеме һич тә әһәмиятле түгел. Бу Иҗтимагый куркынычсызлык комитеты агенты. Ул сезне космодромнан ук күзәтә.
- Ләкин нинди максат белән? Мин бернәрсәне дә аңламыйм дип куркам.
- Бу кеше минем турыда бернәрсә дә сөйләмәдеме?
Гаал икеләнде.
- Ул сезне Козгын дип атады.
- Нигә аңлатмады?
- Ул, сез һәлакәт фаразлыйсыз, диде.
- Бу дөрес... Әйтегез әле, сезнең өчен Трантор күпме дигән сүз?
Гаал кем белән генә очрашмасын, аның Трантор турындагы фикере белән кызыксындылар бугай. Гаалга исә әлегә бер әйбердән башка берни дә килмәде: ул искиткеч яхшы!
- Сез уйлап та тормастан җавап бирдегез. Ә психотарихи караштан?
- Мин аны бу проблемага кулланмадым.
- Якынрак танышканчы, егет, сез теләсә нинди проблемага психотарих кулланырга өйрәнерсез һәм моны автомат рәвештә эшләячәксез... Карагыз.
Сэлдон поясының кесәсеннән зур булмаган калькулятор чыгарды. Аның белән хәтта караватта да саубуллашмаганлыгы һәм аны йокысызлык сәгатендә мендәр астыннан алуы турында хәбәрләр йөри иде. Калькуляторның тонык соры өслеге озак файдаланудан зыян күргән. Картаеп калган Сэлдонның җитез бармаклары клавишлар буйлап йөгерделәр. Соры экранда кызыл символлар күренде.
- Менә сезгә Империянең бүгенге хәле. - Сэлдон Гаалга сораулы карады. Пауза сузылды.
- Ләкин бу, һичшиксез, тулы булмаган картина бит, - диде ниһаять Гаал.
- Әйе, тулы түгел, - дип килеште Сэлдон. - Мин сезнең минем сүзләремне дингә кабул итмәвегезгә бик шатмын. Әмма бу якынча якынлашу, аның нигезендә гомуми нәтиҗәләр ясарга мөмкин. Шулай бит?
- Җитештерү функциясен билгеләүгә караганда - әйе.
Гаал, мөмкин булган тозактан качарга тырышып, һәр сүзне зур саклык белән әйтте.
- Шунысы игътибарга лаек, Империядә җинаятьләрнең реаль ихтималын, хөкүмәткә каршы заговорны, яңа планеталарны тәнкыйть белән өйрәнүне киметә торган икътисадый төшүнең вакытлы чорларын да шуңа өстәгез...
Сэлдон күчерүне дәвам итте. Экранда һәр яңа пункт саен символлар саны арта барды, һәм төп тигезләмә үсте.
Гаал аның сүзен бер генә тапкыр бүлде.
- Мин бу трансформация рәтенең әһәмиятен аңламыйм.
Сэлдон тагын бер тапкыр акрын гына кабатлады.
- Ләкин бу нәтиҗә тыелган социаль операция нигезендә эшләнгән, - дип каршы төште Гаал.
Бик шәп. Сез чыннан да чамалыйсыз, ләкин шулай да җитәрлек дәрәҗәдә тиз түгел. Мондый бәйләнештә ул тыелмаган. Әйдәгез, мин бу рәтне ачам.Операция шактый озак вакыт алды, ләкин ахыр чиктә Гаал күндәм тавыш белән әйтте:
- Әйе, хәзер мин аңладым.
Ниһаять, Сэлдон тынып калды.
- Менә сезгә Транторның биш йөз елдан соң картинасы. Ни диярсез моңа?
Гаал, үз күзләренә ышанмыйча, механик рәвештә җавап бирде:
- Бөтенләй җимерелү! Ләкин... ләкин бу мөмкин түгел! Трантор беркайчан да андый булмаячак.
Сэлдон, үзенең карт булуына карамастан, малай кебек, баскан урынында дулкынланып әйләнә иде.
- Туктагыз! Үзегез күрдегез, без шундый нәтиҗәгә килдек. Хәзер аны сүзгә тотыгыз. Бер генә минутка символлар турында онытыгыз.
- Трантор һаман да махсуслашкан планетага әйләнә барган вакытта, - дип уңайсызланып башлады Гаал, - ул һаман да зәгыйфьрәк һәм йомшаграк итеп эшләнә бара. Аннары, Транторның административ әһәмияте елдан-ел арта баруы сәбәпле, планета басып алучылар өчен зур кызыксыну тудыра. Император тәхетенең мирасы торган саен аянычлырак бәхәсләр тудырганга, ә дәрәҗәле фамилияләрнең өстенлекләре туктаусыз киңәя, социаль җаваплылык акрынлап юкка чыга.
- Җитәрлек. Ә сез биш гасыр дәвамында тулысынча җимерелү ихтималы турында нәрсә әйтерсез?
- Мин моны әйтә алмыйм.
- Әйе? Сез кырның дифференциаль исәпләвен үти алмыйсызмы?
Шундый басым астында Гаал үзен бик үк уңайлы хис итмәде. Калькуляторны аңа тәкъдим итмәделәр. Сэлдон аны Дорникның күзеннән фут кына тотып тора иде. Дорник, калтыранып, аның маңгаен парга әйләнгәнен тойды.
- 85 процентка якынмы? - дип сорады Дорник.
- Начар түгел, - дип җавап кайтарды Сэлдон, аскы иренен сузып, - ләкин яхшы да түгел. Төгәл сан 92,5 процент.
- Һәм шуңа күрә сезне Козгын-Сэлдон дип атыйлар? - дип кызыксынды Гаал. - Мин бу исәпләүләрнең барысын да журналларда күрмәдем.
- Ә, әлбәттә! Бу матбугат өчен түгел. Империя кайчан да булса үзенең авыр һәм какшаган хәлен ачар дип уйлыйсызмы? Психотарих өчен мондый исәпләүләр катлаулы түгел. Ләкин кайбер нәтиҗәләр ачыкланды һәм безнең аристократия билгеле булды.
- Бу начармы?
- Әлбәттә түгел. Барысы да каралган иде.
- Ләкин нәкъ менә шуңа күрә дә мине күзәттеләр микәнни?
- Әйе, минем проектка кагылганнарның барысы да җентекләп тикшерелә.
- Димәк, сез куркыныч астында?
- О, һичшиксез шулай. 1,7 процентка ихтималлык бар, мине үлем җәзасына хөкем итәчәкләр, гәрчә, әлбәттә, ул проектка комачауламаячак. Барысы да исәпкә алынган. Эш анда түгел. Аңлавымча, без иртәгә иртән Университетта очрашабыз?
- Әйе, - дип раслады Гаал.

5.
Иҗтимагый куркынычсызлык комитеты... Аристократик коалиция хакимияткә Энтуиз йортыннан соңгысы Клеон IIгә уңышлы һөҗүмнән соң килде. Нигездә, бу коалиция Империядә тотрыксызлык һәм тынычсызлык чорында тәртип элементын кертте. Ахыр чиктә Чен һәм Диварт бөек кенәзләр җитәкчелегендә ул гамәлдәге тәртипне саклау өчен сукыр коралга әверелде...
Комитет иң көчле императорларның соңгысы Клеон II дән баш тартканчы дәүләт хакимиятеннән тулысынча китмәде.
Комитетның беренче башлыгы...
Комитет хакимиятнын җимерелү Нигезләүнең Эраны башланганчы ике ел элек булган Хари Сэлдон өстеннән мәхкәмә процесстан соң башланды. Бу мәхкәмә процесс Хари Сэлдон Гаал Дорник биографиясендә тасвирланган...
Галактик Энциклопедия

Гаал вәгъдәсен үтәмәде. Икенче көнне иртән аны тонык шалтырау тавышы уятты. Гаал трубкасын алды, һәм кунакханә хезмәткәре бик әдәпле һәм ачык тавыш белән Дорник иҗтимагый куркынычсызлык комитеты боерыгы буенча өй аресты астына алынды, дип хәбәр итте.
Гаал шундук ишек янына килде, ләкин тегесе һич тә ачылмый иде. Өстенә киенеп көтеп кенә калды.
Гаал артыннан килделәр. Бу чын кулга алу була. Сорауларны бик әдәпле бирделәр. Барысы да бик яхшы күренде. Гаал үзенең Синнакстан провинциал булуын, шундый-шундый мәктәпләрдә һәм институтларда укуын, шул чакта ук математика докторы дәрәҗәсен алуын, аны Хари Сэлдон төркеменә эшләргә чакыруларын аңлатты һәм ул ризалашты. Яңадан да яңадан Гаал кабатлады, ләкин сорау алучылар аның Сэлдон группасына кушылуы турындагы сорауга бертуктаусыз кире килделәр: бу төркем турында ул ничек белгән, аның вазифалары нинди, нинди яшерен инструкцияләр алган, сэлдоново проектының нидән гыйбарәт?
Гаал бернинди яшерен инструкцияләр алмаганлыгын белмәвен әйтте. Ул галим, математик, һәм сәясәт белән бөтенләй кызыксынмый.
Ахыр чиктә Гаалга сорадылар:
- Трантор кайчан җимереләчәк соң?
Дорник тотлыгып калды.
- Бу сорауга җавап бирү өчен минем белемнәрем җитәрлек түгел.
- Ә аңа кем җавап бирә ала?
- Мин ничек бүтәннәр өчен сөйли алам?
Гаалга эссе булып китте, ул хәтта тирләп чыкты.
- Әйтегез әле, сезгә кем дә булса мондый җимерелү мөмкинлеге һәм моның кайчан булырга тиешлеге турында сөйләгән иде? - дип сорады тикшерүче. Егет икеләнеп калгач, өстәп куйды: - Укыгыз, доктор, сезнең арттан күзәттеләр. Сез килеп төшкәч, без космодромда обзор манарасында идек, сез күрешүне көткәннән соң, һәм, әлбәттә, доктор Сэлдон белән әңгәмәгезне тыңлап торуның кирәге юк иде.
- Бу очракта сез аның гамәлдәге проблемага карашларын беләсез.
- Бәлки. Ләкин без моны сездән ишетергә теләр идек.
- Сэлдон Трантор биш гасыр дәвамында җимереләчәк, дигән фикердә тора.
- Ул моны... һм... математик яктан исбат иттеме?
- Әйе.
- Һәм сез аның математик концепцияләре дөрес булуын раслыйсызмы?
- Әгәр доктор Сэлдон шулай саный икән, алар дөрес.
- Ярый алайса, минем сезгә бүтән сорауларым юк. Тик мин сезне әлегә тоткарлыйм. Болар барысы да.
- Туктагыз. Минем яклаучыга хакым бар. Мин үз хокукларымны Империя гражданины буларак тотам.
- Сезгә аларны беркем дә кире какмый.
Яклаучы озак көттермәде.
Камерага озын буйлы кеше килеп керде. Аның йөзе шундый тар булып күренде, әйтерсең лә ул бер вертикаль линиядән тора һәм аның йөзендә елмаю өчен урын юк.
Гаал күзләрен күтәреп карады. Ул үзен ватылган һәм арыган итеп хис итте. Шулкадәр вакыйгалар булды, ә ул Транторда әле 30 сәгать тә уздырмаган.
- Минем исем Лоре Аваким, - диде кеше. - Доктор Сэлдон мине сезне якларга җибәрде.
- Менә ничек! Алайса тыңлагыз. Мин кичекмәстән императорга апелляция таләп итәм. Мине һичбер сәбәпсез тоткарладылар. Мин бернәрсәдә дә гаепле түгел. Бернәрсә дә юк! - Гаал кулларын селкеп куйды. - Сез хәзер үк минем эш турында императорга мәгълүм булсын дип эшләргә тиешсез.
Дорник сөйләгәндә, ниндидер предметларны Аваким әкрен һәм җентекләп өстәлгә бушата иде. Әгәр Гаал үзенең ачуын хакимияттә булмаса, бу предметларда беркетмәләрнең металл битләрен һәм кесә магнитофонын таныр иде. Ачулы тоткынга игътибар итмәстән, Аваким болай диде:
- Комитет, һичшиксез, безнең әңгәмәне тыңлап торырга тырышыр. Бу канунсыз, әмма шуңа да карамастан, алар моны эшләргә тырышачаклар.
Гаал тешләрен шыгырдатып куйды.