Мөһаҗирләр - 2

  Бер десятский барып, Шәмси мулланың Бохарадан алып кайткан каләмданын* китерде. Нәфис һәм пүхтә итеп, чуар бизәкләр түшереп катыргыдан ясалган шәрык каләмданының эчендә эреле-ваклы камыш каләм тулып ята; бер башка урнаштырылган кечкенә кара савытының карасы кипкән, кара сүрткеч кечкенә чүпрәге шакыраеп каткан иде.
  *Каләмдан – пенал.
  Мулла азрак су сорады. Каравылчы картның зур агач комганын китерделәр. Мулла комган борыныннан кара савыты эченә берничә тамчы су тамызды да, бер камыш каләмнең сап ягы белән чүпрәкне изеп йомшартты һәм карасын тигезләде. Шуннан соң камыш каләмнәрнең берничәсен кара савытына батырып сынап карагач, күзләрен тып-тын утырган халыкка түбәп:
  – Язабыз алайса, җәмәгать? – диде.
  – Язабыз, мулла абзый, язабыз. Аллага тапшырдык, яз!
  Каравыл үенең үстәл сымак нәрсәсенә бер иске поднос китереп куйдылар. Каяндыр табып китерелгән керле һәм таушалган кәгазьне шул поднос үстенә җәеп, прошение яза башларга торганда гына, арадан берәү:
  – Карагыз әле, картлар! Мулла абзый фәрештәсез каләм белән язмакчы була түгелме соң? – дип куйды.
  – Ие, ие! – диде тагын бер карт. – Мондый зур язуны андый юньсез каләм белән язасы түгел иде... Ике яклап фәрештәләр тезелгән каурый каләм белән язу хәерлерәк булыр...
  Шәмси мулла ирексездән бераз елмайды.
  – Камыш каләм дә изге җирләрдән килгән мүбарәк каләм, – диде ул. – Теләмәсәгез, язмыйм... Каурый китерегез алай булса!
  Кемдер каравылчы хатынының мич башында яткан каз канатыннан бер каурый йолкып алды. Берәү матчага кыстырылган чалгы пычакны алып бирде. Шәмси мулла шул каурыйдан каләм ясады да, тамак кырып, поднос үстенә җәелгән кәгазьгә, шытырдатып, әллә нинди күкле-яшелле тавышлар чыгарып, яза башлады.
  Тышта һава тын, салкын һәм аяз; бүтен дүньяны баскан ап-ак кар диңгезе якты кояшның салкын нурлары белән ялтырап җемелди, күзләрне камаштыра иде.
  Халыкның бер үлеше тышта – каравыл үенең эргә нигезенә тезелгән, кояш нурына чагылган күзләрен кысынкырап, үзара гәпләшәләр. Бер түркеме каравыл лапасы астында җәйдән бирле сусыз торып коргаксыган һәм коршаулары таралган мичкәләр, ватык тәгәрмәчле, сынык тәртәле арбалар, кыйшаеп җирдә яткан күпшәсез насос тирәсендә акрын гына уен-күлке сүйләшә, тәмәке тарта. Карт-коры үй эчендә, прошение язарга булыша иде.
  «Олуг мәрхәмәт вә мәртәбә иясе, газаматлу падишаһе әгъзам Икенче Николай бине Александр хәзрәтләренә вә аның ханәданы галиләренә* безки садыйк тәбәгаләрегез* – Казан вилаяте, Казан наһиясе, Чәүкәле булысы, Мәүла Колы карьясе* мүселманнарыннан.
  *Ханәданы галиләренә – шул фамилиядәге олуг кешеләргә, патша гаиләсе кешеләренә. *Садыйк тәбәгаләрегез – тугрылыклы буйсынып яшәүчеләрегез. *Вилаят – губерна. Наһия – үяз. Карья – авыл.
  Олуг-кечук, ир һәм хатын – барчамыз сез мәрхәмәтлү вә мәһабәтлү падишаһымыз хәзрәтләреннән ялварып сорыймыз: безнең дин вә иманнарымызга тәгаррыз ителмәсә икән*. Ата-бабаларымыз динендә тыныч яшәп, шәригате гарраи исламиядә*, сүннәтле Мүхәммәт Мостафа үзәрендә тереклек итеп, сез җәнабе гали император хәзрәтләренә озын гомер теләп, догалар кыла-кыла, дарелфәнадан дарелбәкага* күчәргә ирек куелса икән. Газиз балаларымызны солдат хезмәтенә бирәмез. Газиз ватанны вә падишаһымызның изге тәхетен эчке вә тышкы дошманнарыннан саклау юлында актык тамчы канымызны коямыз, һич кызганмастан җанымызны бирәмез. Үзебезнең кан һәм дин кардәшләремезгә каршы барырга туры килсә дә, һич баш тартмыймыз. Имана вә башка җәзилләремезне* вакытында түлимез. Гайре әмер вә фәрманнарыңызны да үти киләмез вә бундан суңра да үтәячәкмез. Түрәләр сез падишаһымызның фәрманнарын сез боерганча гаделлек белән үтәмиләр. Бездән хәдсез әза вә җәфалар чиктерәләр. Безне, әлгаязебиллаһи, тәнасер итәргә* күчлиләр, динемездән дүндермәкче булалар. Бу эшләрнең сезнең фәрмане галиләрегез буенча булуына без ышанмыймыз. Түрәләр, сезнең боерыкны хата аңлап яхуд саташтырып, безне нахакка күчлиләрдер дип гүман кыламыз*. Әгәр дә хаталык түрәләрдә булмыйча, сез падишаһымыз хәзрәтләреннән шундый әмерләр садир булган булса*, без аларның кайтарылып алынуын үтенеп, ялварып, аяк баскан туфракларыңызны үбеп сорыймыз...»
  *Тәгаррыз ителмәсә икән – катнашылмасын (тыкшынышмасын) иде. *Шәригате гарраи исламиядә – ислам шәригате кушканча. *Дарелфәнадан дарелбэкага – фани дүньядан ахирәткә. *Җәзил – бурыч. *Тәнасер итәргә – таралырга. Гүман – уй, фараз. Садир булган – чыгарылган.
  Картлар кулларын йомарлап, болгап, түкерекләр чәчеп үз теләкләрен әйтеп тордылар. Шәмси мулла аларны прошениегә килештереп терки барды.
  Шуннан соң кул кую башланды. Язу белгән бер дистәләп кеше «Әхмәдулла Гайнулла углы кулым куйдым», «Сираҗетдин Котбетдин углы кулым куйдым» дип тезеп чыкканнан соң, берничә табаклы кәгазь буенча «Фәлән фәлән углы тамга салдым» дип язылган сүзләр каршысына тырналган сәнәк, ыргак һәм урак түсле тамга билгеләре тезелеп китте.
  Иң ахырда Фәйзулла куштан: «Мин, силски староста Фәйзулла Җамалетдин углы, гуаһлап* кулым куйдым һәм таныклап кәҗүнни мүһер бастым», – дип язды да, каравылчы картның бакалы лампасына тотып корымландырылган түгәрәк җиз пичәтен прошениенең ахыргы битенә басты.
  *Гуаһлап – шаһит буларак.
  Шуның белән патшага бирәсе прошениенең эше тәмам булды.
  Инде шушы эш артыннан йүрер үчен кеше генә сайлыйсы калган иде.
  – Я, картлар, кемнән үтенәбез, кемне җибәрәбез? – диде староста.
  Башка вакытта, ил йомышы белән берәр җиргә барырга туры килгәндә, үзләре кыткылдап торучан куштаннар бу юлы ашыкмадылар. Һәммәсе дә авызларын йомып тик утыра иде.
  – Мулла абзыйдан үтеник, картлар!
  Бу сүзне һәркем элеп алды:
  – Үтенәбез, үтенәбез! – дип, түрле яктан гүжләп кычкырыштылар.
  Ләкин Шәмси мулла:
  – Миннән булмый, җәмәгать, саулыгым юк, – диде.
  Сабирҗан мәзингә дә әйтеп карадылар. Ул да үзенчә бер сәбәп тапкан булды. Куштаннарга да берәм-берәм тукталып үтенделдәр. Ләкин мондый йомыш белән патшага прошение бирергә баруны үстенә йүкләргә теләүче табылмады.
  Әле былтыр гына, коронование вакытында сайланып, калага барган һәм бик шәпләп сыйланып кайткан яңа куштанга – ачлык елны баеп калганнан соң авылның куштаны булып киткән Миңлебай Вафасына да әйтеп уздылар. Ул ил йомышы белән йүрүне бик ярата иде. Коронование күнне Казан урамнарында яндырылган плашкаларны, шул вакыттагы кызыкларны, крепость эчендә урам буенча тезелеп киткән мичкәле аракыларны, шуннан теләсә кемнең теләсә нәрсә белән чумырып алып теләгән хәтле эчүен, исерек түрәләрнең шул мичкәләрдән картузлар тыгып чумырып алган аракы белән урамда очраган бер мужикны сыйлап йүрүләрен урыны чыккан саен сүйләп, тыңлаучыларны шаккатыру да аның иң яраткан нәрсәсе иде. Ул әле дә гомергә онытылмаслык шундый берәр истәлек калырына ышана; әмма шулай да, Вафа куштан бу юлы истәлеккә дә алданмады. Үтенечне ул да кабул итмәде.
  Кеше таба алмыйча байтак азапланганнан соң, берәү шаяртып кына:
  – Әнә, карый хәлфәдән үтеник булмаса. Ул ил хезмәтен үтәп үйрәнгән бит инде, – дигән иде, һәркем, иң муафыйк кешене тапкан шикелле, чын-чынлап:
  – Үтенәбез дә үтенәбез! – дип кычкыра башлады. Башкаларның ни үчен бу йомыштан тартынуларын Әкрәм карый аңламый һәм халык үтенечен кабул итмәслек сәбәп тә таба алмый иде. Алай да, тиз генә күнеп куярга килештермичә:
  – Мине күчләмәгез лә, җәмәгать! Үзегез беләсез бит: мин тел белмим, ат-туным да юк, – дигән булды.
  Ләкин халык һаман да:
  – Үтенәбез! – дип кычкыруында булды.
  Мулла-мәзин һәм куштаннар, карыйны бу эшкә күндеп булса, шатланачаклар гына иде. Шуңар күрә, алар да карыйны кыстарга керештеләр. Аңа тын алырга да бирмәделәр. Ә ул ансыз да күнеп беткән иде инде.
  – Моңарчы да ил хезмәтеннән баш тартканым юк иде, җәмәгать. Әле дә халык теләгенә каршы килә алмыйм. Ярый, хәерле булсын инде алай булгач...
  Бу сүзне халык гүжләп, шатлык белән каршы алды.
  – Ай, бәрәкалла! Ходай теләгеңне уң кылсын!
  Бу мәсьәлә дә чишелде. Әкрәм карый исеменә вәкаләтнамә язылып, аңа да Фәйзулла староста «кәҗүнни мүһер» басты. Патшага прошение бирүнең түрле чыгымнары үчен җан башына ун кадак арыш исәбе белән салым салынды. Мәзин шул исәпкә акчалата бурыч биреп торырга ризалашты.
  *Вәкаләтнамә – мандат
  Әкрәм карый иртәгәдән калмыйча калага китәчәк булды.
  II
  Кышкы салкын күннәрнең берсе иде. Талгын гына агылган ак болытлар арасыннан салкын күк йүзенең зәңгәрсу кыйпылчыклары ялтырап китә дә, ак керфекләрен сирпеп кенә алган сихри күзләр сыман, күк яңадан тоташ пәрдә белән каплана. Офык читләре генә баеп барган кояшның кызгылт нурларына манчылган.
  Сафаның ачлык елны кырыкмыш тай гына күе алынган арык аты аякларын күчкә үстери; аның ап-ак бәс сарган корсак асларыннан бу күтәрелә. Үрәчәле чанага кырын яткан Әкрәм карый белән Сафаның да каш-керфекләренә бәс кунган, сакал-мыекларыннан боз сүңгеләре салынып түшкән.
  Ил йүкләгән эшнең зурлыгы, мүһимлеге Әкрәм карый белән Сафаны юл буе җилкендереп, горурландырып килгән иде. Әмма хәзер, кичке эңгер-меңгер түшә башлаган шәһәр урамына барып кергәч, алар икесе дә ничектер каушап калдылар. Очраган бер кеше аларга түртеп күрсәтәдер дә: «Менә шушылар инде теге җан кыючылар, фетнәчеләр!» – дип әйтәдер түсле тоела иде.
  Урамда аларга әледән-әле тәкәббер кыяфәтле ниндидер кешеләр утырган яхшы чаналар очрый торды. Бу чаналар, юлдагы һәр җан иясен таптап изәрдәй булып, Сафалар яныннан выжлап узып китәләр иде.
  Ә инде алар каршысына озын мыеклы, усал чырайлы юан бер городовой килеп чыгып, атны йүгәненнән тотып туктаткач, Сафа белән Әкрәм карыйның бүтенләй котлары алынды.
  – Әй син, сала мужигы! Үрәчәле чана белән бу урамнан йүрергә ярамаганны белмисеңме әллә? Әнә тыкрыкка борыл! – дип кычкырды городовой.
  Сафа белән Әкрәм карый, җиңел сулыш алып, городовой күрсәткән тыкрыкка борылдылар. Шуннан соң алар әллә нинди урам-тыкрыкларда бик озак адашып йүрделәр, ахырда, каланың татарлар яши торган ягына килеп чыгып, үзләренә кирәкле мәдрәсәне эзләп таптылар.
  Әкрәм карыйның улы Исмәгыйль шушы мәдрәсәдә укый иде. Унүч яшьтә генә булуына карамастан, ул бик тере, зирәк акыллы һәм сүзгә оста малай булып, аның бу сыйфатлары әнисе Җиһан абыстайдан күчкән иде. Мәдрәсәдә үткән биш ел гомеренең беренче елларында аңа һәрбер ярлы ата баласы үлешенә тия торган җәбер-мыскылларны күп татырга туры килсә дә, соңга таба ул үзенең зирәк акылы, сүзгә осталыгы, җорлыгы белән шәрикләре арасында бертигез дәрәҗәгә ирешкән иде.
  Әтисе белән Сафаны күргәч тә, Исмәгыйль мәдрәсә казые янына йүгерде һәм озакламый аңардан кунакларга мәдрәсәдә кунып чыгарга рүхсәт алып кайтты.
  Ат тугарылды. Өстенә озын җиңле камзул, аягына агач башмак кигән Исмәгыйль, шаярта-күлә, Сафа белән Әкрәм карыйга чанадан әйберләр бушатышырга кереште. Бераздан азык-түлек түеннәре, атка ашатырга дигән бер капчык солы – һәммәсе Исмәгыйль яши торган бүлмәгә күчерелде.
  Кысан һәм тынчу бу бүлмәгә сигез шәкерт урнашкан иде. Күтмәгәндә килеп түшкән мосафирларга шәкертләрнең һичберсе гаҗәпсенмәде, авырсынмады: авылдан балаларын күрергә килүче ата-аналарның мосафирханәләрдә кунып акча сарыф итмәс үчен туп-туры мәдрәсәгә килеп түшүләренә алар инде күптән күнеккәннәр иде.
  Әмма бу юлы Әкрәм карый улы янында куна калмады. Ачлык елны калага алып килеп бай сәүдәгәрләргә асраулыкка урнаштырып киткәннән бирле күрешмәгән ике олы кызын да барып күрәсе бар иде әле аның. Улының мәдрәсәдәге укуы, тормыш-күнкүреше турында бераз сораштырып, үзе дә Исмәгыйльгә бер-ике сүз белән авыл хәбәрләрен ирештергәч, карый урыныннан торды һәм тәһарәт яңартып, юлда укылмый калган намазларын укырга кереште. Намаз укылып беткәч, үс-башын тәртипкә китереп, сакал-мыекларын сыйпаштырып, бераз күязләнеп алды да, улы һәм бүлмәдәге бүтән шәкертләр белән ягымлы гына саубуллашып, кызларына дип чыгып китте. Сафа исә мәдрәсә торагында куна калды.
  Әкрәм карыйның кызлары инде яшьлек чорын үтеп, икесе дә үзләре асрау булып торган йорт хуҗаларында хезмәт итүче приказчикларга кияүгә бирелгәннәр һәм үзләре дүнья күтә башлаганнар иде. Бала һәм үсмер чаклары ата-ана канаты астында үтсә дә, алар, эштән һич бушамас әниләре Җиһан абыстай тәэсирендә булса кирәк, кечкенәдән үк авыр хезмәткә, тормышның түрле кыенлыкларына күнегеп үскәннәр, ачлык елның мәңге онытылмас авырлыкларын да үз җилкәләрендә татыганнар иде. Шулай ук, аларның каладагы хәзерге тормышлары да бик татлы түгел иде бугай.
  Әкрәм карый башта кече кызын күреп чыгарга булды. Әтисе килгәндә, кызы бай хуҗасының аш үендә булашып йүри иде. Хәер, башка торыр почмагы булмаганлыктан, аның бүтен гомере диярлек шунда уза, хәтта әллә нигә бер, усал телле һәм үтә бәйләнчек бай хатыны рүхсәт иткән очракларда, аш үенең идәненә урын җәеп, шунда үзенең ирен дә берничә сәгать түн кундырып чыгаргалый иде.
  Әмма әти кеше кызының шундый авыр хәлдә яшәвенә әллә ни хафаланмый, аны гадәти бер күренешкә санап, бай каршындагы күндәм хезмәт иртәме-соңмы үз нәтиҗәсен бирер һәм кызы, хуҗасының хәер-фатихасын алып, киләчәктә үзенә матур, җитеш тормыш корып җибәрер дип ышана иде.
  Өлкән кыз да әтисен бай йортының аш үендә каршылады. Исәнлек-саулык сорашканның соңында, Әкрәм карый:
  – Кызым, мин синдә куна калырмын, ахры, – дип, туп-туры үзенең ниятен белгертте.
  – Бик әйбәт булыр, әткәй, әйдә, үйгә узыйк, – дип җавап бирде кызы һәм әтисен ишегалды аша мунча белән хезмәтчеләр үе арасына кысылып утырган бер кечкенә үйгә таба алып китте. Әкрәм карыйның кызы ире белән шунда яши иде.
  Өйгә кергәч, хатын ашыга-кабалана калай лампага ут кабызды да, эш урынында юклыгын байбикә сизеп калмагае дип, кире пешекчеләр бүлмәсенә йүгерде; анда аның әле түн уртасына кадәр җитәрлек эше бар иде.
  Өйдә Әкрәм карый берьялгызы калды.
  Нигә тотынырга белмичә шулай утыра торгач, ул кесәсеннән тәсбихын чыгарып, аның түймәләрен тарткаларга кереште, аннары авыз эченнән генә бик озаклап дога һәм аятьләр укыды. Шул ук вакытта, ул ишегалдыннан ишетелгән һәрбер аяк тавышына колак сала һәм ишектән кызы яки кияве килеп кергәнен сабырсызланып күтә иде.
  Вакыт узды да узды, әмма ишектә һичкем күренмәде.
  Әкрәм карыйның иртәдән бирле тамагына берни капканы юк иде, шул сәбәпле аның бик ашыйсы килә башлады.
  Шыксыз үй эчендә ул шулай бик озак онытылып утырды. Үзенең шәһәргә нинди йомыш: белән килгәнлеген дә истән чыгарды. Аның күңелен ниндидер аңлаешсыз бушлык, канәгатьсезлек хисе биләп алды, ниндидер сызлаткыч нәрсә йүрәгенә авыр таш булып ятты.
  Арыган мидә күңелсез уйлар бер-бер артлы агылды да агылды. Ниһаять, Әкрәм карый сәке үстендәге түшәк-мендәрләр үеменә башын түртеп, үзе дә сизмәстән йоклап китте.
  * * *
  Мае бетеп, пыскып утырган лампаның ялкын теле кинәт сикереп куйды, һәм шул ук минутта ишек ачылып китеп, үйгә чандыр гәүдәле, сулган йүзле, озын саргылт мыеклы яшь кенә бер кеше килеп керде. Бу – Әкрәм карыйның кияве иде.
  Әкрәм карый күзләрен ачты, кияве белән исәнләште дә:
  – Эшең бик күптер, ахры, кияү, соң кайтасың, – дип куйды.
  – Эшнең аның күн-түн эшләсәң дә бетәсе юк, бабай, – диде кияү кеше, зарланып. – Байда хезмәт итү тәмуг газабы белән бер ул... Ярты түн җитмичә эштән һич бушап булмый.
  – Язмыштан узмыш юк, диләр, улым, зарланма... Тырышлыгың, түземлегең буш калмас, хуҗаң кайчан да бер үзеңә хәер-фатихасын бирер, Алла боерса. Ә байның хәер-фатихасын алмыйча, аякка басып булмый...
  – Шул хәер-фатихага үмет итеп яшәгән булабыз да инде, бабай... Юкса кайчак муенны элмәккә тыгар дәрәҗәгә җитәсең!
  Сүз тукталып калды. Кияү кеше кара тула чикмәне белән бүреген салып чүйгә элде дә, шундый ук кара түстәге кызыл түймәле кәзәкиенең күкрәк кесәсеннән күмеш чылбырлы зур түгәрәк күмеш сәгатен чыгарды, кечкенә бакыр ачкычы белән бик тырышып аның пружинын борды. Шуннан соң тәһарәт яңартып, намазга утырды.
  – Бабай, әйдәгез, хезмәтчелүр үенә барып килик, Ходай биргәне белән тамак ялгап алырбыз, – диде ул, намазын укып бетергәч.
  Хезмәтчеләр үендәге озынча үстәлдә аларны табак белән аш күтә иде. Табын әйләнәсенә приказчиклар утырышкан. Әкрәм карыйны, кунак буларак, түргә утырттылар һәм аңа кашыкның да зуррагын, яңарагын сайлап бирделәр.
  Аш аз һәм әчи башлаганрак булса да, Әкрәм карый бик яратып, тәмләп ашады. Ул хәтта янында үзе кебек үк карыны ачкан кешеләр утыруын һәм алар үчен пешерелгән ашны ашавын да онытты. Хәер, приказчиклардан берсе дә Әкрәм карыйга моны сиздермәде.
  Ашап-эчеп беткәч, Әкрәм карый белән кияү кеше яңадан үз бүлмәләренә юнәлделәр.
  Кияү белән дүнья хәлләре турында сүйләшеп утырган арада, карыйның кызы да кайтып җитте.
  Бүтен түс-кыяфәтеннән арыганлык, газап билгеләре сизелеп торган бу хатында хәзер элеккеге чаялыкның, калага килгәнгә кадәр булган шат күңеллелекнең, кайчандыр күзләрендә елтырап торган яшьлек дәртенең әсәре дә булмыйча, алар урынына сулган йүз, эчкә баткан моңлы күз карашы, хәсрәттән алсулыгын югалткан салынкы иреннәр генә торып калган иде.
  Әкрәм карый кызындагы бу үзгәрешне әллә күрмәде, әллә күреп тә, хатынның йүккә узуына юрап калдырды, – һәрхәлдә, аның йүзендә бернинди борчылганлык, пошыну сизелмәде.
  Йокларга ятар вакыт та җитте. Ләкин тар сәкедә үч кеше йокларлык урын юк иде, шул сәбәпле кияү кеше, чикмәне белән мендәрен күтәреп, хезмәтчеләр үенә юнәлде Кызы белән ялгызы гына калгач, Әкрәм карый:
  – Ничек соң, кызым, эшең бик авыр түгелме? Арымьйсыңмы? – дип сорады.
  – Арымаган кая инде ул?! Күнозын эштән бушамыйсың, кич кердеме – билне бүгәр хәл дә юк... Байның ашы да агу кебек бит аның, шундук кире чыга... Белсәң иде, шундый авыр, шундый кыен, әткәй, кайчакларны дүнья йүзен дә күрәсе килми башлый... Эшне ташласам да куркам – минем аркада иремне дә куып чыгарырлар, дим... Аннан нишләмәк кирәк?
  – Ирең белән ничек торасыз соң? Татумы?
  – Татумы дип, минем аны күргәнем дә юк диярлек. Күрсәм дә шул түн җиткәч кенә күрәм... Анда да сүйләшергә вакыт тими, тизрәк йокларга карыйсың; икебез дә эттәй арыган булабыз... Чит-ят кешеләр кебек яшибез... Үз ихтыярың, үз иркен, булмагач, нинди тормыш ди инде ул?
  – Сүзләрең, бәлки, дүрестер дә, кызым, тик син байның хәер-фатихасы турында да онытма инде. Хуҗаңның хәер-фатихасын алмасаң, һичкайчан аякка баса алмассың, һичкайчан үз ояң булмас, – диде Әкрәм карый.
  Кызы әтисенең сүзләрен җавапсыз калдырды.
  Урын җәелгәч, алар йокларга яттылар.
  Әмма шушы сүйләшүдән соң Әкрәм карыйның кызы түне буе керфек какмый чыкты, бары таң сызыла башлаганда гына күзләрен йомды.
  Иртәгесен пешекчеләр бүлмәсенә килеп керүенә үк, байбикә аны:
  – Шушы күнгә тикле йоклап ятмасаң ярамагандыр шул! – дип, гадәттәге җан әрнеткеч сүзләр белән орышып, ачуланып каршы алды. – Атаң килде дигәч тә, эшләмичә йоклап ятарга да ярый дип белдеңме әллә? Иреңнән аерыла алмыйсыңмы? Бигрәк узынып киттегез! Мин үзем дә байда асрау булып торган кеше; таң әтәче кычкырганчы ук торып, бүтен эшне бетереп куя торган идем. Байлар кергәндә инде барысы чиста, идәне себерелгән, савыт-сабасы юылган була иде... Ә хәзер һәрбер бетле хәерчесе әллә кем булып кылана, хуҗасы кереп уятмыйча урыныннан да кымшанмый.
  Байбикәгә карышып тору файдасыз иде, шуңа күрә Әкрәм карыйның кызы бер сүз дә әйтмичә үз эшенә тотынды.
  Ул арада Әкрәм карый бай йортыннан чыгып мәдрәсәгә юл тотты. Исмәгыйльләр бүлмәсенә барып кергәндә, улы белән Сафа бергә чәйләп утыралар иде. Әкрәм карый да, алар яныннан урын алды.
  – Апаларыңның иртән чәй эчү гадәтләре юк икән, – дип куйды ул, зарлангандай.
  – Алар анда рәтләп йокы да күрмиләр, ә син чәй сүйлисең тагын, – дип җавап бирде Исмәгыйль.
  Элек-электән кул хезмәте белән танышлыгы булмаган һәм табигате белән ялкау Әкрәм карый үз кызлары үлешенә тигән авыр язмышның сәбәпләрен белми генә түгел, бу турыда уйлап та карамый иде. Исмәгыйль исә, киресенчә, күп нәрсәне инде аңлый, чамалый, тормышның теге-бу яклары турында үзенчә фикер йүртә башлаган иде. Чүнки ул үзе дә ким-хурлыкны аз күрмәгән иде. Аның әле дә хәтерендә: ачлык елны авылда чагында ул, карыны бик ачкач, мәзин малае Кәрим белән икәүләп балчыктан әвәләгән «күмәчләрнең» берсен ипи итеп ашаган иде. Икенче бер тапкыр, Шәмси муллалар үендә рүхсәтсез ипи сындырып алганы үчен, Әсма остабикә сугып кулын авырттырганны да яхшы хәтерли иде. Шулай ук мәдрәсәгә беренче килгән елларында күргән җәбер-золымнар да аның хәтерендә бүгенгедәй аермачык сакланалар иде.
  Чәй эчелеп беткәч, Әкрәм карый дога кылып урыныннан торды да, мәдрәсә дәмулласы Кәрим ахун белән күрешеп, фатихасын алырга дип, бүлмәдән чыгып китте.
  * * *
  Кәрим ахун мәдрәсәгә улын күрергә килгән Әкрәм карыйның ишле бала-чагалы ярлы бер хәлфә икәнлеген алдагы күнне ишеткән иде инде. Шуңа күрә ул аңардан нинди дә булса бүләк яки садака үмет итмәде һәм хәлфәне сыйсыз-чәйсез тиз генә озатырмын дип уйлады. Ул Әкрәм карыйны ишек бусагасыннан чыгып каршы алды. Куллар бирешеп, аягүсте генә дога кылгач, Әкрәм карый әйтә куйды:
  – Менә, хәлегезне белеп чыгыйм дип кергән идем әле, исән-сау гына торасызмы, тәкъсир? Безне дә хәер-догадан калдырмагыз... Хосусан, углым Исмәгыйль турында берәр сүз ишетеп булмасмы диюем. Андый-мондый хилаф эшләре юктыр бит?
  Кәрим ахун Исмәгыйльне белми иде. Үзенең шәхси эшләреннән һәм түрле кунак-мәҗлесләргә йүрүдән бушамаганга, ахун мәдрәсәдә бик сирәк күренә һәм андагы йүзләгән шәкерт арасыннан Исмәгыйль шикелле ярлы бер шәкерт турында хәбәрдар булуны үзе үчен кирәкле дип тә санамый иде.
  Шулай да ул аны бик белгән кеше шикелле җавап бирде:
  – Углың бик тәүфыйклы, инсафлы күренә, хәлфә, мүгаллимнәре дә мактый, сәләтле, тырыш шәкерт, диләр. Бигрәк тә моназарада зиһенле, диләр. Алла боерса, галим булыр углың. Голәма арасына кергәч, синең белән мине дә догасыннан калдырмас, иншалла!
  Күзгә карап болай ялган җавап бирүенә Кәрим ахун үзе һич тә уңайсызланмады; киресенчә, тиешле урында шулай юата белүне ул мүдәррис кешегә хас бер күркәмлек, осталык дип саный иде.
  Аннары сүз дүнья хәлләренә күчте. Ахун Әкрәм карыйдан калага ни үчен килүен сорагач, тегесе бер-ике сүз белән генә аңа йомышын сүйләп бирде.
  – Әйе, сездәге ул чуалышлар, үтерешләр турында без дә бераз ишеткән идек, – диде ахун. – Ата-баба динен яклау бик мәгъкуль эш, анысы. Тик Коръән безгә түрәләрне ихтирам итәргә, аларның әмерләренә буйсынырга куша бит. Ихтимал, Аллаһы Тәгалә сезнең түземлекне, тугрылыкны гына сынап карамакчы булгандыр... Ә сез мүселманнарга тап түшерердәй хурлыклы гамәл кылгансыз... Түрәләрдән алай узып эш итәргә ярамый, хәлфә...
  – Мужик халкы белән эш итү кыен икән шул, тәкъсир! Бер дуласа, туктатырлык түгел икән аны, юлындагы һәммә нәрсәне вата-җимерә башлый икән ул. Кем хаклы да, кем хаксыз – аларга барыбер... Һич тыяр әмәл юк... Ә мин инде халык ихтыярына каршы килә алмадым.
  – Син, карый, Бохараи шәрифтә укып, зур гыйлем эстәп кайткан кеше, сиңа ул надан халыкны бераз тыярга, законга каршы барудан туктатып калырга, үгетләргә кирәк булгандыр.
  Беркавым сүзсез торганнан соң, Кәрим ахун, йүзенә итагатьле бер кыяфәт чыгарып:
  – Шулай да син Гәрәй морзаны күреп сүйләшеп кара әле, – дип куйды. – Ул безнең бердәнбер мүселман атбакатыбыз. Түрәләр аны бик ихтирам итәләр, үенә кунакка килеп йүриләр, аның үзен дә үйләренә чакырып кунак итәләр... Аннан соң Сукыр Каюм* белән дә сүйләшеп узу зыян итмәс. Аны да урыс-улак белән аралаша дип сүйлиләр. Аит бай йортында тора бугай... Сорашырсың – күрсәтерләр. Ә инде соңыннан, кирәге булса, урысның үзенә дә барып килерсең.
  *[Сукыр Каюм – Каюм Насыйри (1825 – 1902), күренекле татар мәгърифәтчесе, галим, фәнни белемнәрне пропагандалаучы мәдәният эшлеклесе.]
  – Яхшы киңәшегез үчен зур рәхмәт сезгә, тәкъсир. Аллаһы Тәгалә озын гомерләр бирсен! – ди-ди, Әкрәм карый китәргә җыенганда, ахун, аны туктатып:
  – Бүген үйлә намазына мәчеткә кил, – диде. – Аннан бергәләп Мортаза байларга барырбыз. Анда бүген голәма мәҗлесе җыйналачак.
  Әкрәм карый ахунның тәкъдимен тирән канәгатьләнү белән кабул итте.
  III
  Авызда түкерекләр кибә торган эссе күннәрнең берсе. Каспий диңгезеннән алып Кытай чикләренә хәтле җәелгән казакъ очсыз-кырыйсыз сахрасы. Эч пошыргыч бушлык, йокыга талдырырдай тынлык иде. Түбә-түбә булып тезелеп киткән ком үемнәренең гел бердәй күренеше күзләрне талдыра. Ком диңгезен каплап торган соргылт-зәңгәр күк йүзендә берьялгызы йүзгән кояш зур ут шары шикелле кыздыра, яндыра, күйдерә. Аның эсселеге мидән алып табан астына хәтле бүтен тамырлар буенча йүреп, әллә нинди ару-талчыгу тойгысы бирә, эленке-салынкы бер хәлгә түшерә, буыннарны йомшарта...
  Берсе артына икенчесе тагылып кыр казлары түсле тезелгән илле үч дүяле кәрван шушы серле һәм тын бушлык эчендә бер күйгә салмак кына йүзеп алга бара – Үргәнечтән Оренбурга кайтып килә иде.
  Менә бермәлне борынтык агачының сүс бавы тартылып борыннары авырткан дүяләр ямьсез тавыш белән акырып җибәрделәр. Ул да булмады, уртадарак барган бер дүя үстенә утыртылган күймә эченнән бер егетнең:
  Киләдер лә кәрван, әй, киләдер,
  Бохарадан түгел лә – Хивадан,
  Абау, гүлкәем...
  Безнең болай йүрүебез
  Бәндәләрдән түгел лә – Ходайдан,
  Абау, гүлкәем... –
  дип җырлаганы ишетелде.
  Каратут йүзле, сирәк кара сакаллы, уйнаклап торган үткен кара күзле, яланаяклы һәм башына ак яулык бәйләгән кушчы казакъ, озын кәрван буенча бер баштан икенче башка йүгерә-йүгерә дүяләрне куып бушаган арада, моңлы тавыш белән сузып-сузып кына үләң әйтергә кереште. Ул да үз иркәсен – башына укалы кызыл чаркат кигән кыйгач кашлы сахра кызын мактый иде.
  Бу тавышлар һәммәсе бергә буталып киң һәм тын бушлыкка таралалар, ераклардан тагын кайтарылып яңгырыйлар иде. Ләкин аңа карап табигать үзенең моңлы гармониясен югалтмады, тавышсыз-тынсыз моңын дәвам иттерде. Авызындагы чүбеген күшәп, як-ягына каранып барган дүяләр кәрваны узып киткәч, киң һәм буш сахра тагын үзенең серле һәм моңлы тынлыгында тирбәнә калды. Ишелеп-коелып торган ком дулкыннары үстендә тезелеп киткән вак-вак чокырлардан торган дүя эзләре генә андагы гармонияне бозарлык түгел иде.
  Ул арада алдагы дүя үстендәге күймәнең арткы як чүпрәген берәү ачты да, үз артына сузылган кәрван буйлата, ачы тавыш белән:
  – А-у-у-у-у! – дип кычкырды.
  Бу кеше кәрванбаш Вахит булып, аның болай кычкыруы кодыкка* җиткәнне белдерә иде.
  *[Кодык – кое (казакъча).]
  Кайбер дүяләр үстендәге күймәләр эченнән дә кеше башлары сузылып, кәрванбаш әйткән сүзне кабатладылар, һәм шулай итеп, Вахитның тавышын ишеткәнлекләрен белдерделәр. Бу сүзнең мәгънәсен дүяләр дә аңлады булса кирәк, алар да, муеннарын алгарак сузып, ялкау адымнарын тизләтә түштеләр.
  Бераз баргач, моннан элекке кәрваннардан калган чүп-чар һәм дүя тизәкләре белән бераз каралган уйсу җир күренде. Шул тирәдә бер югары, бер түбән таба очып кайнашкан эреле-ваклы чуп-чуар кошлар күтүе кәрван якынлашкан саен сирәкләнде, азайды һәм бүтенләй таралып бетте. Бу уйсу җир – әлеге кодык иде.
  Кәрван туктады. Дүяләр чүктерелеп, сыртларындагы йүкләре җиргә түшерелде. Кушчы казакъ аларны алдан әзерләнгән чи камыр белән сыйлый башлады. Кәрванчыларның берсе йүктән чуен казан белән тимер таганны чишеп алды. Берәүсе икенче бер дүя йүгеннән саксаул агачлары алып килде. Башка берәүсе тире чиләк белән сай кодыктан су алып, казан асты. Берәүсе казан астына ут ягып чәй кайната башлады. Кәрванбаш Вахитның күймәсе эченә әзерләнгән табынга сохарилар, какланган итләр, җимешләр, үрекләр, крендель, майда пешкән күлчәләр, бавырсаклар китерелде.
  Кушчы казакътан башка тагын җиде кеше булып, берсе әлеге кәрванбаш Вахит, икесе кәрвандагы бүтен малның ияләре – Казан байлары, калган дүртесе аларның хезмәтчеләре иде.
  Алар, уйнап-күлеп, шаярышып, мәзәкләр сүйләп, күннең эсселегеннән зарланышып, чәй эчәргә керештеләр. Дүяләрне ашаткач табынның бер читенә килеп чүгәләгән кушчы казакъка да бер крендель, берничә сохари һәм бер кәсә чәй бирелде.
  Тамак туйган, сусын басылган иде инде. Кояшның кыздыруы сүрелгәнче, дүяләр бераз хәл алганчы, алар үзләре дә ял итә торырга булып, үз күймәләренә таралыштылар. Һаман да пыскып утырган учак янында кушчы казакъ кына дүяләрне күзәтә калды.
  ...Юлчылар тирән йокыга талганнар иде. Шулвакыт кәрван тирәсендә кинәт әллә нинди шау-шу купты. Ят тавышлы ят сүзләр яңгырады. Кушчы казакъның:
  – Уйбау ау!.. Җылдам торыңдар!.. Җау килеп калды!* – дип кычкыруына кәрванчылар, йокыдан уянып җитәр-җитмәс, сикереп аякка бастылар да, атылып тышка чыктылар.
  *[Тизрәк торыгыз!.. Яу килде! (казакъча).]
  Кәрванны ат менгән егерме бишләп кеше чолгап алган иде.
  Башкалар ни әйтергә, нәрсә эшләргә белмичә таң калып торганда, эшне бик тиз аңлап алган кәрванбаш Вахит күймәсеннән чыкмыйча гына рәттән ике тапкыр мылтыктан атып җибәрде. Ләкин һичкемгә тигезә алмады. Кайсыбер дүяләр генә бераз әсәреп аякка бастылар да, койрыкларын бот арасына кыстырып, муеннарын суздылар.
  Вахит мылтык күбәгенә яңадан дары салып, ашыга-ашыга чүбек түйгечләп азапланганда, теге атлыларның берсе җиргә сикереп түште дә:
  Һәй, атаңа нәләт нугай урыс! Утчакпаң бенән безде шошытаен дипмә идең?* – дип килеп, кәрванбашны бүтереп алып җиргә тәгәрәтте; кулындагы иске мылтыкны җилтерәтеп тартып алып, җиргә бәреп сындырды да, күчле куллары белән читкә – җанланып, тирбәлеп торгандай күренгән ком дулкыннары эченә ыргытты...
  *[Мылтыгың белән безне атып үтермәкче идеңме әллә?]
  Кәрванбаш Вахит куркып, каушап калган иде. Ул, ни әйткәнен үзе дә белеп җиткермичә, калтыранган тавыш белән:
  – Синдәргә ни кирәк?.. Ни җирлек, кай ыру буласыңдар? – диде.
  – Белсәң адаең*, белмәсәң кодаең без, – диде атлыларның берсе.
  *[Адай – казакъның бер күчмә ыруы.]
  – Кедертпәй җылдам айтыңдар: малма, җанба?* дип үстәде икенчесе.
  *[Тизрәк әйтегез: малмы, җанмы?]
  Мәсьәлә бик ачык иде. Мал яки җан сораган баскынчы казакъка җавап бирүче булмады. Кәрван малын баскынчыларга үз кулың белән тоттырып җибәреп, илсез чүлдә – ком сахрасында каңгырып калып ачтан үлүгә караганда сугышып үлү артык. Шуннан башка юл юк иде. Моны һәркем шулай аңлады. Шуңар күрә дә, кәрванбаш Вахит ияк кагу белән, юлдашлары кулларына беренче эләккән күсәк-таякларын күтәреп, кайсы тәкбир әйтеп, кайсы яман сүгенеп, җан ачысы белән атлыларга ташландылар.