Latin Original

  Аның фикер, уйлары бер яктан тупас җепләр белән багланып, икенче яктан йомшак карларга күмелгән кебек булды, – артык уйларга, фикер итәргә өлгерә алмады, бертөрле йомшак, ягымлы дулкыннарга чорналып әллә кайларга китте...
  Бервакыт ул уянды, төн иде әле. Уянуы белән берничә секунд эчендә үзенең кайда икәнлеген сизгәч, иң элек аның исенә үзенең карты киләп төште, һәм аның: «Кара, ишекне эчтән эләргә онытма», – дигән сүзе һәм ертык фуражкасы белән башын чайкап, ашыгып-ашыгып баруы аның күңеленә килде...
  Такта араларыннан айның ак шәүләләре сузылып, җир идәнгә сызык-сызык яктылыклар түшәлгән иде. Мәрьям торып ишеккә барды. Ишек эчтән бикләнгән иде. Шулай да тыштан ишекне ачарга теләгән кешегә ул бикләнү генә киртә булырлык түгел иде. Ул моңар бераз борчылды. Чөнки ишек кысылып ябылмаганга күрә, тышкы яктан берәр нечкә әйбер тыгып, элгечне күтәреп җибәрү белән ишек ачылачак иде. Ләкин кем ачачак? Кемгә кирәк ул? Ул ишек арасыннан карады. Насрый инде казарма янында юк иде. Казарма тәрәзәләренә ай яктысы чагылып тора. Казарманың эче караңгылык, тынлык белән йоклый. Ул тупас кычкырышлар, ягымлы рояль тавышлары да беткән иде. Бары сәгать чыкылдавы гына моңлы тынлыкны бераз боза иде. Дикъкатьләбрәк колак салган иде, тагын бер тавыш, гүяки елаган тавыш ишетелә башлады. Арт якның такта арасыннан караса, мулла торган өйнең тәрәзәсеннән тонык кына ут яктысы күренә. Яхшылабрак колак салгач, эш аңлашылды: мулла хатыны моңлы-моңлы көйләп бала тирбәтә икән...
  Мәрьям тагын ятты. Ләкин йокысы ачылган иде. Бервакыт үзенең ана булганлыгы исенә төште. Дүрт яшен тутырып үлгән тулы яңаклы, күк күзле Фәридәсе аның күз алдына килде. Бервакыт ул үзе дә шулай төн урталарында көйләп-көйләп Фәридәне тирбәтә иде. Фәридә бик тере иде. Тиз үк йөри башлап, сөйләргә дә бик остарган иде. Ул әнкәсен бик сөя иде. Әнкәсе эш белән әрле-бирле йөргән вакытта аның итәгенә ябыша: «Әнкәй, мин яхшымы, мине сөямсең?» – дип үзен бигрәк тә сөйдерә торган иде. «Кашки* ул гомерле булган булса һәм аны сөя торган тәүфыйклы гына бер кияүгә барган булса, аларны күрү нихәтле җан рәхәте булыр иде...» – дип уйларга керешкән арада аның күз алдына дүрт яшьлек Фәридәнең кызыл мендәр өстендә авырып яткан күренеше килә... Аның төсе сулган, күзләре нурсыз, йөзе кыйшайган, ул үлем белән тартыша... Бу күренеш аның хыялларын әллә кайда туздыра, аның күкрәге кысыла башлый. Ул торып утыра. Башка нәрсә уйларга тырыша, булдыра алмый. Бераз вакыт азаплангач, бу кич бик томанлы сурәттә бер төш күргәнлеге исенә төшә. Ләкин нәрсә күргәнлеген ачык хәтерли алмый. Кичә мулла хатыны белән чәй эчкәнлеге күңеленә килә. Аны үзенең яшь вакыттагы бер тиңдәш дусына охшата... Мулла хатынының шахтерларның бозыклыкларыннан зарланулары исенә тешә. Моннан соң бервакыт Хәлил белән Габделхәйнең исереп кыйнашулары, Габделхәйнең Хәлил өстенә кайнаган чәйнек бәрүе, Насрый аңа ачуланып сугып күз төбен шешендергәнлеге күз алдына килә. Актыгында аның күз алдында һаман шушы күренешләр әйләнә башлый. Гүяки алар туктаусыз кыйнашалар, кычкырышалар, елашалар.
  *Кашки – әгәр
  Бервакыт аның колагына әллә кайдан, ниндидер тавышлар килә башлады. Гүяки аны кайдадыр бик ашыктыралар, кычкыралар... Ул уянып күзләрен ачты, – такта араларыннан иртәнге кояш яктысы чәчрәп керә иде:
  – Ач ишекне. Ничә тапкыр кычкырдым... Тончыктыңмы әллә? – диде Госман карт.
  Мәрьям сикереп үк торды. Әпен-төпен ашыгып, ишек ачарга дип урыныннан төшә иде, сискәнеп китте. Бөтен тәннәре чымырдап, аяк-кулы какшады. Кузгалырга тәкате калмады... Аның карават башы очында ук Садрый терәлеп тора иде. Һәм аның бик ямьсез рәвештә көлеп торганлыгы Мәрьямнең күзенә чагылды. Тышкы якта кешеләр шаулаша иделәр. Карт тагын кычкырды. Мәрьям нишләргә белмичә аптырап тора иде. Кемдер ишекне ачып җибәрде. Ишек катына унбишләп кеше җыйналган, ишек ачылыр-ачылмас Хәлил:
  – Туйлар мөбарәк булсын! – диде. Аның артыннан берьюлы берничә кеше: «Урра!» дип кычкырып җибәрделәр.
  Шаккатып һушы китә язган Мәрьям, ярдәм өмет итеп картына сыгынырга торганда, ни күзе күрсен, карт көрәк күтәреп аңар сугарга килә... Мәрьям, искиткеч биек җирдән түбән ташлангандагы шикелле чыраен сытып, башына көрәк төшкәнне көтеп торганда, берәү кинәт кенә килеп картның аркасыннан кочаклап алды. Картның күзләренә кан йөгергән иде. Күмер карасыннан башка чыраенда куркынычлы ачу карасы бар иде. Аның сакал-мыеклары тетри иде, тәкатьсез калган ерткыч шикелле ыңгырашты да:
  – Ләгънәт сиңа! Чык! Күземә күренмә! – диде.
  Картны артыннан килеп кочаклаган кешегә Мәрьямнең күңелендә ачу кузгалды. Картның теләгенә берәү дә каршы килмәүне, аның чырае караланмау, күзләренә кан йөгермәү һәм иреннәре тетрәмәүне Мәрьям телидер иде. Госман картның: «Чык! Күземә күренмә!» дигән сүзен әйткәндә, югарыгы үткен азау тешләрен күрендерүе Мәрьямгә артык сатулашырга урын калмаганлыкны аңлатты. Ул башын югалткан бер аптырау белән ишеккә таба ике адым атлаган иде. Хәлил Садрыйга:
  – Әйдә, бикәч белән кул тотышып чыгыгыз! – дип кычкырды.
  Садрый килеп Мәрьямне култыгыннан тотып алды да, авызы белән:
  – Тра-та-ри-ра-ри-рай-ри-ра-ри-рай, – дип матчиш танцасын көйләп җибәрде һәм аякларын да биегән рәвештә китереп ала иде.
  Җыелган кешеләр тагын да шаркылдап гөжләделәр.
  Садрый шушылай Мәрьямне тартып-сузып ишектән чыгара. Мәрьям бар көче белән аннан ычкынырга тырыша һәм картка таба кулын сузып, нәрсәдер әйтә иде. Ләкин кешеләрнең көлешү, шаулашулары арасында аның нәрсә әйткәнлеге ишетелми иде. Бу арада Госман карт карават асларыннан нәрсәдер эзләнеп маташа башлады.
  Ишектән чыккач, Мәрьям бер читкә китәргә тырыша. Садрый җибәрми. Хәлилнең көлә-көлә күзләре яшь белән тулган, кыска бер агач белән иске тимер чиләк төбе кыйный, Габделхәй авызына самавыр торбасы куйган:
  – Тра-трра-тррат-татата, – дип музыка уйный. Башкалар кайсы кычкыра, кайсы сызгыра, урталык гөж килә.
  Шул арада казарма ишеген бәреп Насрый чыкты. Ул исерек иде. Халыкның болай кылануларын күреп, берәр нәрсә аңларга тырышкан төсле, күзләре акайтып бераз карап торгач, ачу белән кычкырып:
  – Болай ярамый бу! Ире кайда, горбун тәре! Нәрсә бу? Нигә кирәк!.. – дип сүгенә башлады.
  Кешеләр Насрыйның сүгенүенә илтифат итмәгән төсле кылансалар да, көлү, кычкыруларның кызулыгы сүрелде.
  Насрыйның бу чыгышы Мәрьямгә бик нык тәэсир итте. Ул, анасы назлаткан бала төсле үкереп-үкереп елый башлады. Гүяки аның да бер яклый торган кешесе булды. Насрый ишектән бер-ике баскыч төшкәч, җиргә сөртенеп, тәгәрәп китте. Кешеләр Насрый тирәсенә җыйналдылар. Мәрьям елгага таба китте. Ул, бер җиңен тешләгән көе, исерек кеше шикеллерәк чайкала-чайкала бара иде. Аның артыннан берничә кеше тагын да кычкырып, сызгырып маташтылар. Ләкин ул инде артка әйләнеп карамады, тау астына төшеп күздән югалды.
  Хәлил шуннан ук конторага китте. Чөнки бүген получка көне иде. Башкалар да кайсы кайда таралдылар. Насрый бер басып, биш абынып Госман карт алачыгына барды һәм картны кирле-мырлы тиргәргә кереште. Карт, аңар илтифат итмичә, һаман нәрсәдер эзләнеп маташа иде.
  – Бет син монда, карт тәре! Мин бит әйттем сиңа... Әйттем бит? Дурак син... Хатыныңны мыскыллап җанын алалар. Ә син нәрсә? Бакалар куыштырасың... Хатын бит ул кешесенә хатын... Ә син үзең нәрсә? Хатыныңның чабатасы да синнән артык!..
  Госман карт башта эндәшми торса да, соңыннан чыдамады:
  – Син бит, Насрый, исерек, – диде.
  – Мин?!
  – Исерек баш син, энекәем! Каргалар әле үләксә ашамаган, ә син лакарга өлгергәнсең... Сүгенәсең... Хатыным янында кеше йоклатсын, ә мин аны яклап торыйммыни инде? Мин бит үзем дә инде...
  Картның тавышы үзгәргән, күз-кашлары очланып бер-берсенә якынлашкан, борыны бераз кысылып ике ягы яшькелт ак төскә кергән, сакалы очы белән алга сузылып бераз хәрәкәтләнә иде. Ул, артык дәрәҗәдә каты дулкынланганлыктан, сүзен әйтә алмый, баскан җирендә калтыранып торган чагында Насрыйга бик кызганыч кыяфәттә күренде. Ул күзләрен тондырып картның өстенә бераз карап торгач:
  – Их, Бохар патшасы! Йоклатмаган дим! Юри мыскыл итәләр, – диде дә картның караватына сузылып ятты. Ут яткан җирендә байтак кына кирле-кәрле сүгенеп маташты. Картны авылда тормаган өчен орыша иде. Мәрьямне изге хатын дип мактый, хатыннарны һәммәсен яхшылар, мескеннәр...» ди иде.
  Насрый шулай сүгенеп ятканда, казармадан килеп чакырдылар. Хәлил акча алып кайткан иде.
  Бүген дә шахтерлар гадәттәгечә «бәйрәм» итә башладылар. Мондагы «бәйрәм» исергәнче аракы эчү, җыр, көй тарту һәм шул арада кычкырышу, кыйнашудан гыйбарәт иде. Бүген Госман карт та, элек кыстатып-кыстатып кына, берәрне эчте. Әмма соңрак «с горя» дип кыстатмыйча гына да эчә башлады...
  Мәрьям көне буенча кешеләргә күренмичә елга буенда тал чыбыклары арасында торды. Көн эссе һәм Мәрьям өчен үзенә бертөрле күңелсез, куркынычлы төш кебек кызыллы, сарылы, чиксез озын...
  Ул көне буе йөдәп чыкты. Башын кая куярга белми, бер ята, бер утыра, һәм һаман суккалана иде. Аның баш мие шул хәтле чуалган, ул бернәрсә дә рәтләп уйлый алмый иде. Оят, хурлык һәм бик нык җәберләнү хисе ут ялкыны кебек аның йөрәгенә һөҗүм итә, яндыра иде. Ул, җиргә, йөз өстенә капланып, бик озак елады. Елаган саен аның ярсулануы көчәеп, күкрәген җиргә ныграк басарга тырыша, гүяки йөрәгенә тоташкан ялкыннар җиргә ышкылып бераз басылган шикелле була иде. Ул үзенең башкалар тарафыннан хурлану, мыскыллануга, бигрәк тә картының ачулануына йөрәге әрнеп елый иде. Картның азау тешләрен күрендереп: «Чык! Күземә күренмә!» дигән сүзен исенә төшерә дә тагын да җиргә капланып, ярсуланырга керешә иде. Ул, бер заман елап исергәч, башын күтәреп югары карап калды. Көмеш төсле ак болытлар һавада бер-берсе артыннан агып баралар, һәм гүяки Мәрьямгә әкрен генә: «Сабыр ит, җаным, нихәл итәсең, дөнья үзе шундый ул. Бер кеше дә үзгәрешсез тормый; менә без дә тыныч кына оешып мәйданга чыккан идек... Кара инде хәзер ничек итеп җил ихтыярсызлап әллә кайларга сөреп илтә. Синең дә картың кызурак кеше икән. Шулай да сабыр ит! Баксаң, ул үзе дә бу эшенә үкенер. Ялгышуын аңлар да синнән дә бәхиллек сорар... Менә озакламый кич була... Аның да синнән башка эче поша башлар: «Мәрьям, җаным! Мине гафу ит, кичер, әйдә элеккечә икәү бергә яшик!» – дип, сине юатыр, иркәләр», – ди иделәр.
  Кич. Кояш баеганга байтак вакыт үткән иде. Тирә-якта кап-кара болытлар салынып тора. Урталык һаман караңгылана. Кыйбла яктан җил исеп, салкынлык һәм яңгыр исе китерә иде. Тирә-якта әллә нинди бер өлкән тынлык хөкем сөрә иде.
  Мәрьям һаман нәрсәдер көтә иде... Кояш баегач, аның колагына әллә кайдан: «Мәрьям» дип кычкырган тавыш ишетелгән кебек булды. Ләкин никадәр дикъкатьләп тыңласа да, тагын да ул тавыш кабатланмады. Төньякта тонык кына берничә йолдыз, аның хәсрәтен уртаклашкан кебек, кайгылы кыяфәттә карап тордылар-тордылар да кара болыт астына керделәр. Елганың аръягында тау артыннан сузылган завод морҗалары караңгылык эчендә әллә нинди күңелсез һәм куркынычлы кыяфәттә күренә иделәр.
  Бу вакыт Мәрьям, караңгыда күзләренә чыбыклар тимәсен өчен, куллары белән ике якка тотып, чыбыклар арасыннан чыкты да, акрын гына казармаларга таба китте. Аягында оектан башка нәрсә булмаганлыктан, аяк астына эләккән таш кисәкләре, үлән төпләре, аякларын чәнчеп авырттыра иделәр. Казармага җитәргә илле адымнар калгач, җил аралаш бүленеп-бүленеп скрипка тавышы килә башлады. Ул барган җиреннән туктады.
  Картның скрипка уйнавын ул башка вакытта да яратып тыңлый, тыңлаган саен йөрәгендә әллә нинди күңелле бер җылылык сизә иде. Әмма бу кисәк-кисәк тетрәүле моңнар гүяки аның уз күкрәгеннән, йөрәгеннән ут булып ялкынланып чыгалар... Гүя боларны ул үзе чыгара... Гүя ул шулай зарлана... Ул шулай баскан җирендә кузгалмый туктап тора. Өстендәге күлмәген кичнең салкын җиле бер яктан тәненә сылап, икенче яктан әллә нинди кайгы флагы төсле җилфердәтеп тора иде.
  Ул, байтак вакыт тыңлап торгач, тагын алга китте. Курка-курка гына барып, казарма тәрәзәләренә якынлашты.
  Казарманың эче коточкыч фаҗига хәлендә иде: ватылган савыт, ташланган азык, ауган урындык, җимерелгән өстәл, пычранган әйберләр арасында кешеләр кайсы косык эчендә, кайсы укшый, кайсы сәке астына башы белән тыгылган, кайсы йөзе белән чүплеккә капланган... Бары Госман карт сәкегә утырып аркасы белән стенага сөялгән килеш, скрипка уйный иде. Гүяки ул бер көй чыгарырга, гомере буе таба алмаган бер көйне табарга тырыша иде. Ләкин ул көй чыкмый, ул көй юк иде...
  Бер заман ул уйнаудан туктады. Смычогын ыргытып җибәреп, скрипкасын сәке читенә шул хәтле каты бәрде: скрипка бик нык чыкылдаган тавыш чыгарып, кисәкләре кайсы кайда тузылып китте... Госман карт үзе йөз өстенә капланып үкси башлады... Мәрьямнең күз алды караңгыланды, өстенә казарма ава башлаган кебек булды... Төньякта акрын, ләкин бик тирән гөрләү белән күк күкрәгән тавыш ишетелә башлады. Күк күкрәгәндә казарма эчендәгеләрнең һәммәсе дә гүяки үкси иделәр. Мәрьямгә шулай тоела иде. Ул яңадан тәрәзәгә карарга курыкты, карамады... Ул шактый озак вакыт һич кузгалмыйча казармага сөялеп торды. Актыгында ике кулын күкрәгенә басты да ашыгып-ашыгып елгага таба төшеп китте. Җил аны арттан сөреп илтә иде. Елганың аръягындагы морҗалар караңгылыктан күренми иделәр инде. Мәрьям чыбыклыкка якынлашкач, ике кулын алга сузды да, туры буага таба йөгерә башлады... Яшен яшьнәп җир йөзе яктырып киткән иде, – текә яр читеннән ташланып суга төшеп җитмәгән Мәрьямнең гәүдәсе, күз ачып йомганчы, йомарланган хәлдә күренде дә... җир йөзе тагын караңгыланды...
  Таң алдыннан бик көчле яңгыр явып, иртәнчәк һава салкын һәм болытлы иде.
  «Козгыннар оясы»ндагылар «бәйрәмнән» соң гадәтчә тонык, күңелсез кыяфәттә урыннарыннан торган чагында, су ташучы украинец Мәрьямнең буага батып үлгәнлеген хәбәр бирде.
  – Су коенырга дип төшеп баткан, күрәсең, мескен!– диештеләр. Мулла хатыныннан башка берәү дә яшь чыгармады.
  Төш вакытларында елганың көнбатыш ягында үләнсез-нисез бер дыңгырага Мәрьямнең гәүдәсен илтеп тавышсыз-тынсыз гына күмделәр. Мәрьямне күмеп кайткач, Госман карт үзенең алачыгында Мәрьямнең чөйгә элгән бер күлмәгенә карап торды да, өстәлгә капланып бик озак елады.
  Кич белән Садрый казарма эчендә хөкем сөргән күңелсезлекне таркату уе белән, шаяру рәвешендәрәк:
  – Скрипканы да ватып әрәм иткән бит, тинтәк! – диде.
  Насрый аны авызына сугып екты да, аягы белән берничә тапкыр башына типте.
  – Тик кенә тормый, холера. Җаныңны алырмын, кабахәт! – диде.
  Садрыйның авыз-борыныннан кан китте. Ләкин аның ягыннан төшеп Насрыйга һичкем һичбер сүз әйтергә тиеш тапмады...
  Ике көннән соң Госман карт, һичкем белән исәнләшмичә, кояш калыкмастан элек әйберләрен аркасына күтәреп, елга аркылы күперне кичеп китте. Тимер юл станциясенә бара иде.
  Мондагы тормыш шулай ук үз юлында дәвам итә иде: ничек сәгать алты, гудок янә гадәтенчә акыра, янә кайнашу, янә җитдилек: ничек числоның башы яки унбише, янә получка, янә «кызык»...
  1910.