Күрәчәгең Булса... - 1

Җәйнең гадәти бер көне, авылда кызу эш вакыты иде... Әсхәт көне буе кырда тракторы белән печән җыйдырып йөреп, кич кояш баеганда гына өенә кайтты. Шактый арыган иде. Кайтышлый ук ишегалдында коймага эленгән юынгычта битен-кулын юып алды да, өйгә кереп, табынга утырды. Хатыны Нәсимә пешереп-төшереп алдына куйган итле-токмачлы ашны бүредәй аппетит белән “сыпыртырга” тотынды. Тулы ике тәлинкәне бушатып куйгач кына әзрәк, кем әйтмешли, “йөрәге ялганган” сыман тоела башлады. Аның белән генә “эш” бетмәде әле - аштан соң Нәсимәсе аңа зур кәсә белән чәй ясап бирде. Беренче кәсәне Әсхәт авызына “аударып” кына куйды да, икенчене ясатты, анысын инде ашыкмыйчарак, табында булган төрле тәм-томнан авыз иткәләп эчте. Аннары өченчене, дүртенчене... Арыганнар онытылды, кәефләр түгәрәкләнде...
Ашап-эчкән арада гадәтчә әзрәк тегене-моны сөйләшкәләп утырдылар. Малай белән кыз тагын “культура йорты”на чыгып киткәннәр иде инде, шуларны телгә алып, “бик азып йөрмәсәләр ярый”, “ичмасам син дә сүз әйтмисең” дигән булыштылар бугай... Аннары, әллә ничек кенә башлап, Әсхәтнең Чаллыда яшәгән Фәрит абыйсын искә төшерделәр...
...Әллә юкса, нәкъ кискен вакытында юри туры китереп, ходай яисә фәрештәләр шулай искә төшертәләр микән...
- Аерылышкан дип кенә алга таба гел ялгызы яшәмәс бит иде ул, мөгаен, - диде хатыны. - Шәһәрдә күз тоткан берәр кешесе бардырмы, юктырмы, әгәр дә инде булмаса, дим, Түбән оч Гөлфирәне димләп карасак ничек булыр икән? Фәриттән ничәдер яшькә генә яшьрәк тә ул. Кырык өчтә шикелле. Төскә-биткә дә чибәр генә. Ире үлгәнгә мөгаен инде ел ярым буладыр... Улы читтә...
- Белмим шул, - диде Әсхәт, берара тынып, уйлангандай итеп алгачтын. - Өйләнү кайгысы микән әле анда... Яз көне кайтканында “эш буенча проблемалар” дип сөйләнеп алган иде шикелле бит. Эшләгән җирен бетерергә, үзләрен кыскартырга җыеналар дигән иде. Ничек булып беткәнен телефоннан сорашып белешергә дә булыр иде дә соң, әллә нигә уңайсызрак сыман тоела... Ә инде эшләгән эшең белән тәртип булмаса...
- Дөнья бервакытта да түгәрәкләнеп бетми ул, - диде Нәсимә. - Бүген эш мәсьәләсе, иртәгә тагын икенчесе килә дә чыга тора. Ә өйләнү шикелле нәрсәне аңа карап тоткарламыйлар, юкны сөйләп утырма... Эш тапмый да тормас тап-таза кеше... Сүз катып карарга кирәк булыр...
Шулай диештеләр дә, ул турыда бетерделәр...
Тамагын ныгытып туйдырып алгач, Әсхәт ишегалдына чыкты. Караңгы төшеп килә, һава искитмәле рәхәт салкынча, тып-тын иде. Ул койма буенда күшәп торган сыер янына барып, учы белән сыерның арт санына шапылдатып алды.
- Күшә, хайванкай! - дип куйды. - Ашыйбыз да күшибез, синең белән безнең бүтән кайгы беткән... Кат-кат өйләнеп тә, аерылышып та йөрмибез... Әйе! Эшебез дә - булганда трактор, булмаганда сәнәк тә ярап торыр... Ә кешедән бер генә дә ким җиребез юк!
...Сигез классны бетергәч район үзәгендә трактор курсларында гына укып кайтты да, тагын ике ел армияне санамаганда, авылдан беркая китми яши дә яши бирә Әсхәт... Бөтен йорт-җире авылча җип-җитеш... Быел әле менә торба белән өенә газ да керттерде... Кешедә булган автомобиль анда да бар, иске генә булса да... Гаиләсе бөтен, балалары бер дигән үсеп җитеште, күз тимәсен... Эш барда кинәнеп эшли, бигрәк тә җәй көне... Кыш көне генә ул яктан аның да “проблемалар”, әйе, анысы бар... Күбрәк итеп мал-туар асрый, аның каравы... Туган нигезне гөрләтеп яшәтә... Сиксәнгә җитеп килгән әни дә аның карамагында, ходай гомерен озын кылсын... Әтү йөриләр кайберәүләр әллә ниткән бәхетләр артыннан куып та... Койрыгын бик тоттырмый...
Шуларның кайсын эчтән уйлап, кайсын сыерга сөйләп, бер үк вакытта кичке тын һавага хозурланып, ишегалдында байтак басып торды әле Әсхәт...
...Инде йокыга талып кына барганда, кинәт телефон шалтырады... “Бу вакытта кайсы шайтаны тагын?” - дип бер сукранып, ул трубканы күтәрде. Теге башта кемнеңдер еш-еш итеп тын алганы ишетелде.
- Алло! Кем анда? Нәрсә кирәк? Я, сөйлә сүзеңне!
- Ы-ы! - дип ыңгырашты трубкада кемдер. - А-а! Ы-һы!
- Кем син? Нәрсә булды?..
Җавап урынына нибары тагы да ешрак тын алулар ишетелде...
- Һы! - дип куйды Әсхәт үзе дә. Йокылы-уяулы килеш “кемдер шаярта” дип кенә аңлады да, элемтәне өзде. Урынына ятты. Сыны каткандай киеренке хәлдә бер минутлап ятканның соңында, теге сәер тавышның иясе кинәт исенә килеп төште. Трубкага ыңгырашкан ул кеше - әлбәттә, абыйсы Фәрит иде!
Әсхәт, яткан түшәгеннән сикереп торып, тиз генә абыйсының номерын җыйды. Бик озак, элемтә өзелгәнче, трубканы алмадылар. “Ул түгел ахры, шулай да, өендә юк бугай бит” дип уйлап, тагын урынына барып ятты. Тик күңеле алай гына йокыга китәрлек тыныч түгел иде инде... Тагын торып, тагын шул ук номерны җыйды. Бу юлы, ниһаять, трубканы алдылар...
- Алло!.. Абый, бу синме?
- Ыһ-һы!
- Нәрсә булды? Чирләп киттеңме әллә?
- Ыһ-һы!
- Шулаймы?.. Ярый, аңладым, абый... Аңладым!.. Син анда бик борчылма, тыныч кына булып тор. Главные - тыныч бул! Без иртәгә иртән үк килеп җитәрбез. Хәзер җыена башлыйбыз!
Теге башта трубка шакы-шокы килеп алды, шуннан соң элемтә өзелде...
Нәсимә дә йокламый иде инде. Тиз генә юлга әзерләнергә керештеләр. Нәрсә булганы әлегә бик билгеле түгел, әмма инде Фәрит белән ниндидер зур бәлә-каза килеп чыкканлыгы аермачык иде...
* * *
...Фәритнең кичә кичтән үк инде хәле шәптән түгел, әзрәк башы әйләнеп, күңеле болганып, бик сәер рәвештә тәне оешып тора иде. Үзе моны я көндез начар сыйфатлы сыра эчкәннән, яисә менә тагын бер көннең файдасызга, мәгънәсезгә үтеп китүеннән дип кенә юрады. Режим да бозылып беткән бит, аннары: кайчакта төне буе авыр уйлар уйлап, йоклый алмый ята да, иртәгәсен төшкә чаклы уянмый... Ә кайчакта шуның киресенә әйләнеп китә - бик иртә ятып йоклый да, таң атканчы ук күзләре шар ачыла... Нишләргә дә белми аптырый шуннан соң... Эш юк, шөгыль юк, бүлмәсендә бер ялгызы... Инде ничәнче ай буена гел шулай...
...Иртән уянгач, гәүдәсен кузгатып урыннан торырга үзендә көч туплый алмыйча, озак кына түшәмгә карап ятты. Ахырда бөтен ихтыярын җигеп кузгала гына башлаган иде - башы чатнап авыртып китте... Чир иде инде бу, сыра-фәлән шаукымы гына түгел, ниндидер бер шомлырак нәрсәнең башланып китәргә торуы иде... Аңлады да кебек шуны үзе, киредән ятарга да уйлап куйды... Тик алай тиз генә бирешергә, йомшаклык күрсәтергә теләмәде... Аннан башка да тирән кризислы бу дәверендә аңа һич кенә дә чирләргә ярамый иде! “Баш чеңләгән саен назланып ята башласаң...” - дип үзалдына сукранып алды да, әкрен-әкрен торып басты, туктый-туктый, башы чатнап сызлаганны “тыңлый-тыңлый” гына ванна бүлмәсенә узды. Җылымса су белән аннан-моннан юынып алды. Хәлсезлеге һаман әле узарга җыенмый иде. “Әллә бүгенгә тешне чистартып тормаска микән?” - дип, бик кыен проблема чишкән шикелле уйланып торды... Алай да, зур тәвәккәллеккә барган төсле итеп, щетка белән авыз эчен ике-өч тапкыр булса да ышкып алды. “Бирешмәскә, алдан-ала чиргә сабышмаска!” - дип куәтләде үзен.
Кухняга чыгып, чәйнектән бер чынаяк салкын чәй агызып эчте. Шуның артыннан ук тагын бер чынаякны эчәргә җыенган иде дә, күңеле болгана башлаганны тоеп тукталды. Косарга туры килеп, үз хәлен тагы да начарайтудан курыкты... Башы инде тик кенә торганда да бөтен тамырлары белән сулык-сулык килеп сызлый иде...
“Юк, булмый... Әзрәк ятып алырга кирәк...” Фәрит, утырган урындыгыннан сак кына торып, бүлмәсенә таба кузгалды. Исерек кеше сыман чайкалып китте... Берничә генә адымны көч-хәл егылмыйча атлап узды да, күз алдында диван шәүләсе күренгәч, аяк буыннары кинәт бушап китеп, бөтен гәүдәсе белән шул диванга аркылы авып төште. Баш эчендә кайнар һәм яп-якты ут көлтәсе кабынып киткәндәй булды...
Шуннан соң күпме аңсыз яткандыр... Бервакытны яңадан башы чатнап сызлаганны тоя башлады... Исән икән әле, димәк... Күзен ачып карады, тик аклы-каралы ниндидер шәүләләрне ачык бер күренешкә оештыра алмады. Нидер уйламакчы булган иде дә, ул уе чуалып китеп икенчегә күчте, анысы да чуалып, тернәкләнә генә башлаган аңы тагын вак кисәкләргә-ертыкларга таркалып китте... Шулай әллә ничә тапкыр кабатланды...
Һәр нәрсәнең бер азагы булган кебек, аңсызлык чигендә саташып ятулар да әкренләп узды... Хәзер инде Фәрит үзенең кинәт һәм бик каты чирләп киткәнлегенә ачык төшенә иде. Әзрәк кузгалырга, селкенергә итеп тә карады... Һәм шунда бик шомлы бер хәл - уң як кулының һәм аягының үзенә буйсынмавы билгеле булды. Уң як гәүдәсе бөтенләе белән ничектер туңар-туңмас шикелле булып, чымырдап, әрнешеп тора иде... Сул ягы, мәгәр, алай түгел, сул кулы белән аягы да элеккечә сау иде...
Башында “нишләргә?” - дигән анык кына сорау калкып күтәрелде... Кемгә дә булса хәбәр итәргә кирәктер... Телефон... Хатынга... Ә, түгел, хатыны юк бит аның хәзер... Авылга... Номер?.. Ә, әйе, әзер кнопкага басарга...
Сул як кул-аягы ярдәмендә уңайсыз гына, интегеп кенә борыла төшеп, ул якындагы өстәл читендә торган телефонга үрелде, аны үз өстенә тартып төшерде. Шуны эшләгән арада хәле бетеп, башы әйләнеп, тагын аңы чуалып китте. Әле генә нишләргә җыенганын исенә төшерә алмыйча аптыранып ятты... Исенә төшергәч, күкрәк өстендә яткан телефонның билгеле бер “хәтер” кнопкасына басты...
...Трубкада энесе Әсхәтнең тавышын ишеткәч, инде шуңа җавап бирергә укталгач кына, ул үзенең тагын бер бик яман чиргә тарыганын - теле белән сүз оештырып әйтә алмый башлаганын ачыклады... Томанлы гына аңына “паралич” дигән уй килде... Шул “паралич” янында һич исенә төшә алмый азапланган тагын бер сүз әйләнә иде... Анысы - “инсульт” иде...
* * *
Төнне ул яткан шул бер урыныннан кузгалмыйча, ярым уяу, ярым саташулы хәлдә үткәрде. Иртәнгә таба исә баш авыртуы басыла, аңы тотрыклана төшкәндәй булды. Сул як кул-аягы белән төрле хәрәкәтләр ясап, бу хәлендә үзенең ниләр кылырга сәләтле икәнен чамалап алды. Кулга таянып кына торып утырып та була икән... Әйткәне буенча, озакламый энесе Әсхәт килеп җитәргә тиеш... Аңа ничек тә ишекне ачасы булыр бит инде... Ишеккә шуышып барырга буладыр... Үзе белән урындык та шудыртып бара алса, гәүдәне шуңа күтәреп, исән кул белән йозакны ачарга да мөмкиндер...
...Звонок шалтыраганда инде ул, чыннан да, ишек төбенә үзе өстерәп китергән урындыкка гәүдәсен салган хәлдә, сул кулы белән ачкычны борып азаплана иде...
Ачылып киткән ишектән энесе Әсхәт һәм район үзәгендә яшәгән Мәдинә апасы керде. Әсхәт Фәритнең хәлен белешкән, үзе нишләргә дә белми “өтәләнгән” арада, Мәдинә апасы телефоннан “ашыгыч ярдәм” чакыртты... Фәритнең үз башына исә шул гади генә нәрсә нишләптер килмәгән иде... Моңарчы, теш яматуларны исәпкә алмаганда, медицина белән алыш-биреше юк иде шул аның. Исән чагында чит-ятлардан ярдәм эзләгәне дә булмады... Шуңа күрәдер ахры...
Фәритне ипләп яткырдылар, чәй әзерләп китерделәр. Өстәлдә яткан кенәгәдән карап, аерылган хатыны Фәнирәнең номерын таптылар, шуның буенча шалтыраттылар... Әсхәт: “Безнең Фәрит белән менә шундый хәлләр булып китте бит әле...”, “Сез аңа барыбер бөтенләй үк чит-ят кеше түгел бит инде...”, “Кызыгызның үз атасы бит инде...” дигән төсле сүзләр кыстыра-кыстыра озак кына сөйләшергә кереште... Монысы инде, үзе болай бик тә аңлаешлы, табигый хәл булса да, Фәрит өчен тагын бер “башка китереп суккан” яңалык булды. - Хәзердән башлап, димәк, ул инде үзенең иң нечкә шәхси эшләренә хәтле үзе хуҗа түгел... Әйе... Кичә генә әле типсә тимер өзәрдәй таза ир кеше, вакытлыча бераз кыен хәлләргә тарыган булса да әле “дөньяның кендеге” иде, ә бүген инде - тулысы белән “кеше өстенә калган”, бернинди ихтыярсыз авыру... Үзе үлә ятканда да шалтыратмаган элекке хатынын, әнә шулай итеп, уйлап та тормыйча, аның хәленә катнашу турында юмалыйлар... Ни дә булса мөнәсәбәт белдерергә үзенең теле генә дә юк ичмаса...
...Фәритнең яшәгән квартирыннан нәрсәләрне хәзер үк алырга, нәрсәләрне калдырып торырга дип тә киңәшеп алдылар. Документларының кайда ятканын сорадылар... Хәзинәдә булган акчаларын инде ул үзе, кулы белән ишарәләп күрсәтеп бирде...
“Ашыгыч ярдәм” килеп җитте. Ишектән кергән ак халатлылар Фәритне тиз генә карап-тикшереп алдылар да, эшлекле генә кыланып, носилка белән өеннән алып чыгып киттеләр...
Чаллы клиникасында бер атна ятты Фәрит. Тикшерделәр, анализлар алдылар, төрле дарулар белән әзрәк дәвалаган булдылар. Бер атнадан соң инде, үз машинасы белән тагын әйләнеп килгән Әсхәткә биреп җибәрделәр...
- Бөтенләй терелеп бетүенә ышаныч зур түгел, анысын ачыктан-ачык әйтәм, - диде Әсхәткә кырыс кына кыяфәтле врач-невропатолог. - Әмма дә ләкин, инде өметле генә реабилитация бара. Үзен-үзе карап йөртерлек, җиңелчә берәр эшкә дә ярарлык хәлгә кайтуы бик тә ихтимал. Бөтенесе сезнең үзегездән тора. Даруларын язып бирдек... Кискен хәрәкәтләр ясатмагыз, көчәндермәгез, әмма дә ләкин тик кенә дә ятмасын, үзен-үзе күнектерсен. Әкренләп йөри дә башлар. Култык таягы, кул таягы, махсус әйберләр алырсыз. Инвалидлыкка комиссия үтәсе булыр, анысын безнең язулар буенча үз районыгызда да мөмкин... Аннары бигрәк тә шунысы - борчылдырмагыз, кыен хәлгә куймагыз, тәрбияләп кенә тотыгыз. Нервысы чирле кеше ул чөнки. Әмма дә ләкин үз туганыгыз... Туганнарча сөйләшегез, үзен дә ешрак сөйләштерегез. Аңлашыламы? Аңлашылса, тагын шуны да әйтим - авыл җире какраз иң килешкән җир аңа хәзер. Тыныч җир. Моннан чыккач та әллә кайларда әллә ниткән имнәр-дәвалар эзләп өстерәп йөртсәгез, файда зур булмас. Ә зыян булырга мөмкин. Бигрәк тә экстрасенслар, имчеләр турында әйтәмен... Аңлашыламы? Акчагыз бик күп булса, әгәр дә ки, кыйбатлырак дарулар юллап табарга тырышыгыз лутчы...
* * *
Туган-үскән иске өйне Әсхәт әле үзе яшь, атасы исән чакта ук сүтеп, аның урынына иркен һәм биек алты почмаклы яңа өй салган иде. Бераз еллар үткәч шуңа тагын янкорма өстәп салды, янкорманы ике бүлмәгә бүлде. Яшәргә кысан түгел, шулай итеп. Урын бар... Кечерәк бер бүлмә тулаем әни карчык карамагында иде - Фәрит өчен шул бүлмәгә тагын бер карават кертеп куйдылар. Иң баштагы мәлдә кот очмалы тоелган авыр мәсьәлә шуның белән чишелеп тә бетте дип әйтергә мөмкин... Авыру тыныч кына ята, аңа күз-колак булып, кирәк-ярагын биреп торырга әни бар, бу эшләр генә аңа һич тә авыр түгел... Өйдәгеләрнең берсенә дә зурдан алып әйтерлек комачаулык килеп чыкмады...
Хәер, бөтенләй кузгалмыйча түшәк өстендә яткан авыру да түгел бит Фәрит. Шәһәрдән кайтарып шул урынына салгач, бер тәүлек чамасы тынычлап кына ятты, олы күченеш мәшәкатьләре белән бәйле стрессларыннан ял итте дә, икенче тәүлектә инде бик тырышып, үзенчә бертөрле дәрт белән, хәрәкәт күнегүләре ясарга кереште. Уң кулы һәм аягы бөтенләй үк җансыз түгел, әзрәк кенә булса да ихтыярга буйсына, кузгала иде бит аның... Шул тереклек галәмәтен әкренләп көчәйтергә генә кирәктер, мөгаен... Врачларның әйтүенә караганда, баш миендәге үлгән нервыларның эшен әкренләп башка нервылар эшли башларга тиеш ди бит... Тыгылган кан тамырларын урап узып яңа тамырлар үсәргә тиеш ди... Моның өчен исә баш миенең әнә шул эшләми башлаган өлкәләрен гел генә эшләтергә тырышып, тынгысызлап торырга кирәк ди... Тырыша башлады Фәрит... Ничек тырышмасын ди инде!
Бер үк вакытта, сәламәт сул ягын мөмкин булганча дөрес итеп файдаланырга өйрәнә башлады. Торып утырырга, бер аякка басарга, бер кул белән төймә төймәләргә, кашык тотып ашарга, юынырга, тагын бик күп шундый эшләр эшләргә, бер күнегеп алсаң, әлләни кыен түгел икән... Култык таягы белән йөрергә итеп тә карады. Өйдәгеләрнең “егыла калса” дип ике яктан сагалап торуы астында бүлмә ишегенә кадәр барды, тик беренче тапкырда хәле шуннан арыга җитмәде. Әмма икенче тапкырда инде ул ишек бусагасын да атлап чыга алды... Ә өченче тапкырда өй эчен бер әйләнеп узды. Тора-бара әкренләп ишегалдына да чыгып йөри башлады.
...Шулай итә торгач, бөтенләй терелеп китәргә дә мөмкиндер бит әле ул! Терелер! Терелергә тиеш! Менә бер көнне элеккечә тап-таза хәленә кайтыр да, Әсхәт энесенә, әнисенә, туганнарына баш иеп рәхмәтләр әйтер дә - чыгып китәр үз тормышын өр-яңадан корырга! Һәм әле ничек кенә итеп корыр! Һичбер кыенлык алдында тукталмас, һичбер нәрсәгә карап төшенкелеккә бирелмәс! Гел хәрәкәттә, гел эшчәнлектә булыр. Чөнки, ни өчен дигәндә - ул хәзер сау-сәламәт кеше булуның кадерен, никадәр зур бәхет икәнен белә! Барысыннан яхшырак белә! Кырык алты яшендә генә әле ул - тагын бер, өр-яңа гомер яшәп алырга да буладыр, әгәр дә мәгәр терелеп китсә...
...Фәриттә яңа көч белән яшәү дәрте кабынды. Исән-таза чактагыдан да көчлерәк иде шикелле ул дәрт! Көн саен бәләкәй генә, сизелер-сизелмәс кенә булып өстәлә барган уңышлыклары исә аның күрексез генә, тыштан караганда мескен генә булган яшәешен әллә нинди матур бизәкләр белән бизәп, әллә нинди якты өметләр белән баетып торалар иде.
* * *
”Телсез” кеше булгач, Фәрит белән кем сөйләшсен, ничек сөйләшсен, ни дип сөйләшсен, бер караганда... Әмма, көндәлек тормыш алай ук котсыз булып чыкмады. Беренчедән, врачлар аны ешрак сөйләштереп торырга куша бит, һәм бу эшнең үзенә күрә “методика”сы да бар икән. Әсхәтнең унберенче класста укучы улы Илшат шундый бер китапчык табып алды да, Фәрит абыйсы белән “дәрес”ләр үткәрә башлады. Үзе әйткән сүзләрне кабатлап әйттерә, китаптан укып әйтергә куша, яисә әзрәк сөйләп ала да, Фәрит шуны яңадан “сөйләргә” тиеш була. Баштарак шул бала алдында “этенеп-төртенеп” утыру бик кыенсындыра иде аны, ләкин тора-бара күнегеп китте. Прогресс та юк түгел иде бит, аннары - тирә-яктагылар аның әйткән кайбер сүзләрен инде аңлый да башладылар! Ә Илшат өчен бу “уен”ның аерым бер мәгънәсе дә бар икән әле - мәктәптән соң медицина институтына керергә тели икән ул, һәм шул сәбәпле, Фәрит абыйсын сөйләшергә өйрәтүне менә дигән “фәнни практика” дип саный икән. Аның шул “практика”сын ничек итсәң итеп “бишле”гә бирдертергә кирәк иде инде, әлбәттә.
Теле булмаган кешенең кемгә дә булса сер чишүеннән куркасы юк бит әле тагын... Андый кеше дә бик кирәк булып куя икән ул кайчагында... “Дәрес”ләр вакытында Илшат “сөйләшү күнекмәсе” бирү белән мавыгып китә дә, үзенең мәктәбе, укытучылары, классташлары, кичке маҗаралары турында сөйли башлый иде. Фәрит белән шул үсмер егет бер-берсенә ныграк ияләшкән саен, мондый сөйләшүләр-серләшүләр дә ешрак булгалый башлады.
...Гашыйк булган кызы бар икән аның, мәсәлән, әмма ул кыз үзе Илшат ягына карамый да, олырак яшьтәге икенче бер егет белән “йөри” икән. Илшатның бөтен булган “гыйшкы” да әнә шул кызны уйлап янулардан, аңа хәтере калулардан, “үкенер ләкин соң булыр” кебек юраулардан һәм теге егетнең “иманын укыту” хыялларыннан тора иде шикелле... Бик начар, явыз кеше ди, имеш тә, ул егет, һәм үзе генә түгел, бөтен нәсел-нәсәбенә хәтле бар да шөкәтсез, начар кешеләр ди... Сөйли-сөйли дә шулар турында Илшат, “дәрес”е исенә төшеп, Фәрит абыйсына “күнекмә” бирә:
- Яле, Фәрит абый: “Ул начар кеше” дип әйт! “Начар кеше” диген!
- Яхшы кеше! - ди Фәрит, булдыра алганча тырышып. - Әйбәт кеше! - дип тә кабатлый... Баш бармагы белән “шәп” дигән ишарә күрсәтә... Чөнки Илшат әйткән теге кеше, “көндәш” егетнең атасы - аның яшьлек дусты...
- Әй, синең белән сүз сөйләшеп буламыни! - ди дә Илшат, хәтере калып, бүлмәдән чыгып китә. Ләкин иртәгәсен тагын әйләнеп кергәндә инде ул турыда оныткан була...
...Икенчедән, Фәрит үзенең әнисенә бик кулай бер “әңгәмәдәш” булып китте. Әнисе “күнекмә” бирүләр белән гел дә кызыксынмый, савыгу мәсьәләсенә “ходай эше” дип кенә карый, әмма Фәрит белән сөйләшүнең җаен яхшырак аңлый, үзенә дә шуннан юаныч таба иде. Авыл буенча йөргән төрле яңалыкларны түкми-чәчми аңа да җиткерә, өй эчендәге хәлләр турында да аңа сукранып эчен бушата. Вак-төяк эш-хәрәкәтләр бетеп торган араларда исә Фәриткә үткән заманнар турында истәлекләрен сөйли... Фәрит арып-ялкып китсә, яисә үз чиренең тагын бер күңелсез хасияте буенча “алмашынырга” итебрәк тора башласа, бер генә караш ташлый да, сүзеннән туктый... Кулына дисбесен алып, авыз эченнән генә: “Аллаһу әкбәр... Аллаһу хәким... Аллаһу кадыйр...” - дип, үзалдына укынып утыра башлый...
...Әнә шул ягы да бар шул әле Фәритнең, гөнаһ шомлыгына каршы... Әйбәт кенә утырып я кырын ятып торганда, тиктомалдан “алмашынып” китә дә, “күзенә күренгән” әллә кемнәр белән кызып-ярсып үзенчә сөйләшә башлый. Күзләре алан-йолан карый, кул-аяклары тартышып-тартышып ала... Шуннан соң шактый вакытка тынып кала... Тагы да кабатлап саташмаса, “айнып” китеп, инде “бу дөнья”га әйләнеп кайта... Болай үзе артык зыянлы хәл кебек түгел дә соң, әмма мондый “алмашыну”ларны халык арасында бер дә яхшыга юрамыйлар... Фәрит үзе дә андыйга тарыган кешеләрнең я тора-бара тәмам акылдан язуы, я шул чир аркылы теге дөньяга китеп баруы турындагы мисалларны шактый белә... Йөрми башлаган аяк-кулы төзәлгәннәр никадәр күп булса - “алмашыну” ишедән тәмам терелгәннәр шулкадәр үк сирәк...
...Әллә нинди эчке бер тавыш аңа эндәшә, аны каядыр чакыра төсле тоела башта... Ул үзе шуңа мотлак буйсынырга тиешле була. Аннан соң күз алдында ниндидер шәүләләр барлыкка килә, ул шәүләләр әкренләп чып-чын төсле бер күренешкә оешалар, һәм Фәрит шул күренеш эченә кереп китә... Менә бу юлы аңа каяндыр баш артыннан: “Атыңны куала!” - дип боералар икән, имеш тә... Караса - чокыр-чакырлы, сазлы-баткаклы юл буйлап авыр йөкләр төялгән ат-арбалар бара... Ул үзе дә шунда бер биек арба кырыеннан атлый, әледән-әле кулындагы озын дилбегәне каккалый, кыен җирләрдә арбаны арттан этә... Шарлап аккан сулар аркылы чыгалар, үр менәләр, үр төшәләр, тагын чокыр-чакырга килеп керәләр... “Әйдә-әйдә, тизрәк-тизрәк!” - дип ашыктыра теге усал тавыш... “Хәзер, хәзер!” - ди аңа каршы Фәрит... Ләкин шулчак тәгәрмәч чокырга төшә дә, арбаның арт күчәре җиргә тия. Фәрит иелә төшеп, бер кулы белән арба читен күтәрә, икенче кулы белән дилбегә кага, “на-а!” дип атка кычкыра. Бу чокырдан чыгып озак та үтмиләр, тагын икенчесенә төшеп баталар... Шунда бер күтәрелеп караса - арбада, төрле әйберләр арасында аның яшь чактагы беренче хатыны Әлфирә утыра икән... Менә Әлфирә арбадан төшәргә итә башлады... “Төшмә! Төшмә!” - дип кычкыра Фәрит. Әлфирә дә нидер әйтә: “Атка авыр була” диме, “Бүтән бармыйм” диме - ачык кына аңлашылмый... Бу яктан төшертмәгәч, арбаның теге ягына таба китә... Фәрит арба читен тагын көч-хәл күтәреп, тәгәрмәчне чокырдан чыгарып, яңадан бер караса - арбада инде Әлфирә юк... Ә арттан ишетелгән усал тавыш берни кылырга ирек бирми, һаман ашыктыра... Аңа буйсынып, Фәрит атны куалый...
...Саташулы күренешләр шунда ничектер буталып китә дә, ул яңадан чынбарлыкка әйләнеп кайта... Өй бүлмәсе икән, ул үзе карават читендә утыра, каршыда әнисе әле һаман дисбесен тарта-тарта догаларын укый... Фәритнең хәлен дә карап-күзәтеп кенә тора, мәгәр... Аның саташудан айнып беткәнен сабыр гына көтеп алды да, менә, сорау бирде:
- Кайларда нинди атлар куалап йөреп кайттың, балам?
Фәрит, булыр-булмас теленә кул ишарәләре белән ярдәм итә-итә, “күзенә күренгәннәрне” сөйләп бирә.
- Дөнья атлары ул, балам, - ди әнисе, тыңлап бетергәч. - Тормыш арбалары... Син дә күп куалап карадың инде аларны үз гомереңдә, әйтерең бармы... Куалыйбыз, куалыйбыз, әнә шулай, ә нәрсәләр генә төяп алып китерәбез? Актык көннәргә җитәрәк бер карасаң - тормыш арбаңдагы бөтен булган байлыкларың узган гомернең чокыры-чакыры саен коелып, чәчелеп беткән була... Ходайдан шулай боерылгандыр, дисең дә торасың инде, ни хәл итәсең...
Фәриткә хәзер бераз тынычлап ял итеп алырга кирәк... Утырган җиреннән авышып кына, ул караватына сузылып ята... Тик күзенә йокы керми... Саташу аркылы ярсынып калган уйлары аны, ирексезләп дигәндәй, еракта калган үткәннәргә алып китәләр... “Тормыш арбасы” шул, әйе, “дөнья атлары” шул - әнисенең әйткәне бик тә дөрес... Такыр гына юлдан җилдертеп кенә алып киткән төсле иде бит алар теге чакларда... Әмма, ничек шулай бик тиз арада күчәр сындыргыч сикәлтәләргә юлыктылар да, мәкерле сазлыкларга кереп баттылар соң әле...
* * *
...Әгәр биография итеп язарга дисәң, тормыш юлы бер дә катлаулы түгел аның. - Туган авыл мәктәбендә урта белем алды, аннан соң армиягә киткәнче колхозда, фермада эшләде. Армиядән кайткач тагын ел ярымлап шул ук фермада... Ике тапкыр, армиягә кадәр һәм аннан соң, институтка укырга керергә барды, тик конкурстан үтә алмады... Шуннан инде, өченче тапкырында язмыш белән артык шаярып маташмады, тотты да - Чаллы Автомеханика техникумына барып керде. Институт кебек “искитмәле зур” уку түгел, шуңа күрә анда керүе җиңел, ләкин ир-егет өчен менә дигән белгечлекләр биреп чыгара торган җир иде ул... Яшәве тулай торакта булды, билгеле. Анысы ул чакта әле күңелле маҗара шикелле генә тоела иде.
Техникумнан соң КамАЗ заводларының берсендәге ремонт цехына мастер итеп эшкә билгеләнде... Әнә шуннан алып, күптән түгел эшсез калганчыга кадәр, бөтен хезмәт дәвере КамАЗда үтте дә китте... Дөрес, аның соңгырак чордагы эш урынын төгәл генә КамАЗ дип атавы кыен, исем һәм хуҗалар башкачарак була башлады, әмма эш урыны, шөгыль рәвеше шул ук бер “ремонт цехы” иде барыбер... Менә, бетте дисәң дә була биографияне... Ә гади генә шул кыса эченә нинди катлаулы, драматик гомер вакыйгалары сыйганны исәпли китсәң!..
...Әлфирә шул ук цехның икенче бер участогында шлифовщица булып эшли иде... Мәхәббәт һәрвакытта да серле була диләр, ә Фәритнең бу җәһәттән әлегәчә аңлап бетерә алмаган үзуңача бер сере дә бар. Ни хикмәттер - шул Әлфирә белән алар ярты ел чамасы танышлар булып, сирәк-мирәк очрашкан чакларда исәнлек бирешеп йөргәннең соңында гына көннәрдән бер көнне ныклап дуслашып, яратышып киттеләр. Шул ук чибәрлек, шул ук буй-сын бит югыйсә, ә билгеле бер “тылсымлы” сәгате сукмыйча күңел түренә үтеп кермәгән.... Ниндидер берничә детальне шул кызның станогында шомарттырып алырга кирәк иде Фәриткә ул көнне, ә кызый риза булмады: “Детальләрнең шлифовка белән алдырасы җире артык калын, башта фреза белән юнып китерегез”, - дип карышты. Әлбәттә, ул хаклы иде, ләкин бит, фреза белән эшкәртү өчен тагын әллә кая заявка биреп мәшәкатьләнергә туры киләчәк иде... Фәрит кызны юмаларга кереште, сүз иярә сүз китте... Ахырда күндереп, эшен эшләткәч инде, “шуның өчен” дигән булып буфеттан бер плиткә шоколад алып бирергә сылтау килеп чыкты... Ә эштән соң кич алар бергәләп кинога бардылар, һәм бу вакытта Фәрит аңа баштанаяк гашыйк булып өлгергән иде инде. Кыз ягыннан да “җавап” шундый ук булды, гаҗәпкә каршы...
Аларның мәхәббәте турында фильм төшереп яисә китап язып булмыйдыр, мөгаен... Тыштан гына караганда бик гади иде ул... Киноларга, концертларга йөрделәр инде, кайчагында берәр кафега кереп, пирожный-морожный алып утыргалыйлар иде. Кичләрен Чаллы урамнары буйлап әкрен генә атлап “гүләйт” итәргә, шунда төрле юк-бар нәрсәләр турында сөйләшергә яраттылар. Заманасы ярлы, үзләре заманадан да ярлы, торган җирләре исә икесенеке дә нибары тулай торак иде бит. Булган иң зур “байлык”лары - әнә шул мәхәббәт булды, әмма ул башка барлык төр байлыклардан өстен байлык иде... Күптән сулып сүрелгән ул хисне хәзер инде хәтердә генә булса да кабат терелтүе бик кыен... Әмма, сүз белән шуны әйтергә мөмкиндер - Фәритнең бөтен яшәешен Әлфирә генә биләп алган төсле иде ул чакта. Кайда нинди матурлык күрсә - шуны Әлфирәгә дә күрсәтергә теләде... Башына бер кызыклы уй килсә - шуны Әлфирәгә дә әйтергә ашкынды. Әлфирәне ярты көн күрми торса да “үлеп” сагына башлый, аны тизрәк кабат күрер өчен мең төрле сылтаулар уйлап чыгара иде... Дөнья шундый да гүзәл, һәм бары үзендә Әлфирә яшәгәнгә күрә генә шулай гүзәлдер төсле иде...
Бераз вакытлардан соң инде алар бер-берсенең тулай торак бүлмәсенә “кунакка” йөрешергә дә күнегеп киттеләр. Фәрит ике кешелек бүлмәдә тора, бүлмәдәше бүтән сменада эшли, ял көннәрендә исә туганнары янына китеп югала иде... Ул яктан уңай булды дияргә ярыйдыр... Бер ел чамасы шулай йөрешкәч, кызны инде тәмам “үзенеке” иткәч, озакка сузмыйча гына туй ясап, алар ир белән хатын булыштылар. Туйны матур гына итеп авылда үткәрделәр. Туйдан соң исә кабат Чаллыга килделәр дә... берни булмагандай икесе ике тулай торакта яшәүләрен дәвам иттерделәр...
Заманалар үзгәрә тора, һәм мондый хәл киләчәк буын кешеләренә бәлки инде бик сәер дә тоела башлар. Кияү белән кәләш өчен зур шәһәрдә икесенә бер почмак табылмауны башларына да сыйдыра алмаслар. Ә теге заманда әле бу бер дә сәер хәл түгел, тормышта еш очрый торган, гадәти диярлек күренеш иде. Чөнки, ялгыз егеткә яки кызга тулай торактан башка яшәү урыны бирергә, дәүләт “Әндри казнасы түгел”, аннан башка да квартир мәсьәләсендә коточкыч кризис хөкем сөргән дәвер... Өйләнешкән парларга инде бирергә ярый, ләкин, моның өчен алар әле башта озын гына чират аша үтәргә тиешләр... Вакытлыча әнә шул ике арада торып калганнарга карата исә “алга киткән социализм” системасында бернинди закон һәм кагыйдәләр каралмаган, андыйлар гомумән дә “юк” саналалар иде. Ир кеше үзенең законлы хатынын күрергә дип тулай торакка үтеп керер өчен, “малай-шалай”дан бернинди аермасыз рәвештә, вахтада документын калдырырга һәм журналга кул куярга тиеш, кичке сәгать 11гә кадәр чыгып китәргә тиеш... Ә хатын, әлбәттә инде, бүлмәдә берничә “иптәш кызы” белән бергә яшәвен дәвам итә... Хәер, анысына гына аптырыйсы бармы... “Тулай торакта бала тапкан ялгыз хатыннарга аерым бүлмә бирелергә тиеш” дип үзәк гәзитләргә язып, шул проблеманы гына да яңа-яңа күтәрә башлаганнар иде бит әле ул чакта...
Кеше - винтик, һәм бары тик үзенә билгеләнгән күчәр тирәсендә әйләнергә тиеш иде. Әгәр шул күчәрдән беркая да тайпылмаса, дәүләт аңа иң минималь шартларны гына булса да тәэмин итә иде, бөтенләй ансыз да түгел иде... Фәрит белән Әлфирәгә дә тиз арада, дүрт я биш ай эчендә, төзелеп бетеп килгән бер йорттан малосемейка биреләчәге билгеле булды. Алар икәүләп шул йортны барып та карадылар... Башта бик сөенделәр... Әлфирә инде балага узган иде - димәк, шулай итеп, туасы бәбине алып кайтырга аларның үз почмаклары булачак!..
...Ләкин, әгәр нибары “винтик” булган гади кеше үз күчәреннән чак кына читкәрәк тайпылырга уйласа - бетте инде, мондый “дуамаллык”ның бөтен бәләсе дә фәкать үз башына... Фәрит белән Әлфирә әнә шулай “читкә тайпылдылар” - ул малосемейканы алудан баш тартып калдылар. Чөнки, эш шунда ки - Фәритнең инде “чын” квартир алырга да чираты артык озын калмаган, анысын да ел ярым, күп булса ике ел эчендә бирергә тиешләр иде. Төзелә башлаган йорты шулай ук инде билгеле иде... Ә шуннан алда гына малосемейка алып өлгерсәң - чиратның иң азагына таба “тәгәрәтерләр” дә куярлар. Яисә бөтенләй төшереп калдырырлар... Мәсьәләнең шул ягын уйлап, аптырашып, икеләнеп, ахырда баш тартырга булдылар шул... Бер елга куян тиресе дә чыдый, ничек тә җаен табарбыз әле, дип уйладылар... Балалары туса, аның хакына вакытлыча түләүле бүлмә табарга да була иде бит, аннары... Охшаш хәлләргә тарыган бөтен кеше шулай итә иде...
Тагын бер ай чамасы вакыт үткәч, мәгәр, Фәрит профкомнан бик күңелсез яңалык алып чыкты... Төзелеп яткан теге йорттагы квартирлар бүленешен “югарыда” яңадан караганнар да, КамАЗ өлешен төзелеш оешмасы файдасына шактый кисеп алганнар икән. Фәриткә булырга тиешле квартир да шул “киселгән” өлешкә эләккән. Чиратның аңа җитү вакыты билгесез срокка кичектерелгән...
...Алга килә торган язмышны көтеп шул көе генә яши бирсәләр, бәлки анда да бер җае табылыр иде дә соң... Әлфирә башкача эшләде... Аннан сорап, аның белән киңәшеп тә тормыйча, үзе генә хәл итте дә куйды... Аборт ясатты...
Соңыннан гына билгеле булуынча, аны бу эшкә үз апасы күндергән икән. “Әллә нинди билгесез хафаларга батарга бик ул хәтле ашкынып торма, баланы тормышыгыз рәткә салынгач та табарга өлгерерсең, әле яшьсең, бөтен гомерең алда”, - дигән... Аның ул апасы бу җәһәттән үзе бик “утка пешкән” кеше иде шул. Вәгъдә биреп йөргән егете үзен авырлы килеш ташлап качкан да, шуннан соң туган баласын тулай торакка алып кайткан, хәзер инде үсеп килгән бала белән шунда бер аерым бүлмәдә яшәүче “ялгыз ана” иде...
Аборт ясатуның, тыштан гына караганда, ние бар инде югыйсә. Чыннан да кыен, хәвефле чорда бала мәшәкатеннән котылып тору дип кенә дә кабул итәргә ярыйдыр... Ләкин кеше - исәпләү машинасы түгел шул, мондый эшләрне файда-зыян кысаларына гына сыйдырып бетерә алмый... Эчендә җаны бар аның... Шул вакыйгадан соң Әлфирә бик боегып, моңаеп калды. Элеккечә елмаеп-көлеп сөйләшмәс булды. Төрле күңел ачуларга йөрүдән дә тәмам бизде... Юк кына нәрсәләр өчен дә үпкәли, Фәритне битәрли, үзе елый башлый торган булып китте... Аңа карата мәхәббәте сүнде - ике арадагы бөтен бәйләнешләрдә әнә шул күзгә ташланып тора иде инде...