Közge Yañgırga Qadär

1

Döres atlamagan keşeneñ ayak astında cir ubıla ikän ul. Ämma yegetlärneñ şundıyları da bula, alar şuşı ubılgan cirlärne atlap kına uzalar, ayak çalularga, töşep kitülärgä dä iğtibar itep tormıylar. Soltan Käbirov ta şundıylar isäbennän ide.

Kayber keşedä baş bula. Tatar şulay di. Ämma ul, baş digänendä, akıl şärifläreneñ häm anıñ «şörepläre buşamagan» bulunı küzdä tota inde, bilgele. Ämma äle kayvakıtta baş kına da citmi, kaynar yöräk tä kiräk. Siña ällä nindi avırlıklar äzerläp kuyalar, «utlar yagalar», ä sin şunda barıp keräseñ. İ söyenälär inde, yana bezneñ ahmagıbız, dilär. Ä sine yandırırga dip yakkan uçakları ällä kayçan gölbakçaga äverelgän. Näq İbrahim päygambär vakıygasındagı sıman.

Buldı ul, buldı andıy hällär!

Üzegez dä yahşı beläsezder: sabır töbe — saf altın, dilär. Andıy baylıkka ireşü bähet inde ul! Ällä zamanası kilmäde, ällä küñel tarlıgı komaçaulıy, belmässeñ. Tınıçlanası urınga, böten dönyaları belän karşılıkka kiläseñ. Allahı täğalä sabırlar belän tügelme soñ?..

Yülärlär yanında bulmas inde!

Soltan Käbirovnı ezläp kilgän hörmät iyäse yäş yeget, beraz kıyınsınıbrak torgannan soñ, üze belän:

— Min ministrlıktan bulam,— dip tanıştırdı,— anda sezneñ kilep citüegezne kötälär. Ahun Sadriyeviçka rizalıgıgıznı birgänsez, äyeme?

Yomışçı ikän, süzen äytep beterde dä, kileşenügä, üz yulı belän kitte. Soltan ut yotıp kaldı, gomerendä ber tapkır da kürep belmägän ministr karşısına da barasıları bar ikän äle anıñ. Monnan ay yarımnar elek Ahun Sadriyeviç aña, konferentsiyädä, tänäfeskä çıkkaç, häl beleşkän arada: «Sine yahşı urınga täqdim itärgä ide isäp»,— dip beldergän ide. Aşıktırıp, Soltannıñ rizalıgın da alırga ölgerde. Menä şundagı söyläşüneñ oçı bügen kilep çıktı. Şayartmagan ikän üze, yuksa, äytkän dä onıtkan kebek toyılgan ide.

Ministrlıknıñ biyek zalları Soltan kebek gadi adäm balasına gacäyep däräcädä mäğrur bulıp kürende. Monda eşläüçelärgä karata hörmäte üste. «Bolar dönyanıñ teräkläreder inde, aşagan aşları may gına, yäşäüläre dä cännät cirder»,— dip uylarga mäcbür ide.

Härkem eşlekle kıyafät belän uñga-sulga ütep-sütep tora. Kullarında nindider käğazlär, kara, kızıl, yäşel papkalar. Ber-berse belän ütä dä sabır häm hörmät belän genä söyläşälär. Süzlärennän yagımlılık börkelep kala.

Mahsus çakırılu belän kilgänlegen särkätip hanımga Soltan belderep karaunı kiräk taptı, ämma üz kemlegennän kanäğat ul hatın, üz çiratında, siña monda ni kalgan inde digändäy, aptıraulı küz karaşın taşladı.

Soltanga caysızrak bulıp kitte. Bu mäğrur zatlar üzläreneñ östenleklären bik yahşı belälärder inde. Sineñ işe yuk-barlarga gına isläre kitmäs. Betkän, di, cir yözendä keşe, ämma ministrlar sanaulı gına.

Şunda Käbirov äfändeneñ ak mañgayınnan tir börtekläre bärep çıktı. Häle möşkelräk ide. Şayartıp kına kitkän bulsalar? Yüri. Kem belä bu dönyalarnı. Betkän, di, mäzäkçelär! Ahun Sadriyeviç belän söyläşkänne işetep, dim.

— Sezneñ käyefegez naçarlanmadımı?

Soltannıñ kinät kölep cibärüennän pöhtä, buyaulı-sörmäle särkätip hanımnıñ küzlege mañgayına qadär sikergän ide. Tizräk gafu ütenergä kiräk üzennän. Çınnan da niçekter cülärlärçä kilep çıktı äle bu, yahşı çagında monnan kitüeñ, kölkegä kalmavıñ häyerle diyäräk uylap, Soltan şunda oyalçan malay kebek çäçlären sıpırdı. Ämma alar tarau tügel idelär. Ul üzen pöhtä yörtergä yarata.

Kuzgalırga gına uylap betergän ide, olı işek açıldı, annan gäüdäle ber adäm çıgıp, Soltanga tekälep karadı da:

— Sez miña kilmädegezme?— dip soradı. Monıñ belän genä kanäğatlänep kalmıyça, tagın da östäp kuydı:— Soltan Käbirov tügelme?

Üz isemen ataganlıkları säbäple, elekke uyları başınnan çıgıp, Soltan cavap birergä aşıktı:

— Äye, min bulam... Şuşı säğatkä kilep citärgä digännär ide.

— Nişläp ällä kayçan äytmisez anı, äydägez äle, äydä!

Çakıruçı artınnan Soltan kıyınsınıp kına iyärde. Bu minutta ul üzeneñ kaya baskanın belmi, akılına da tayana almıy kebek ide.

Kabinetlarda irkenlek ikän. Havası bütän. Sulışıñ kiñäyä.

Köne buyı östäl artında eş maytargan bu kabinetnıñ iyäse, mäğrur ir-at, rähätlek belän cilkälären artka olaktırgan hälendä, mähabät tähetenä kiyerelep barıp utırdı da:

— Nigä kilep kerügä ük beldermädegez monda ikänlegegezne?— dip, Soltanga tekä genä karap kuydı. Annan soñ, aldındagı käğazlären çitkäräk etärep, zarlanıp alası itte:— Eş küp, oçına çıgıp citmiseñ, ikençeläre öyelä. Menä şulay inde. Änä gazetada da bezneñ ministrlıknı et itkännär. Berseneñ dä monda kilep utırırga teläkläre yuk. Belmilär qaderebezne...

Bu äfände tagın da nilärder söyläp aklandı. Yartı süzenä ışanırlık ide.

«Ministrnıñ üze şuşı keşe mikänni?— dip uylanıp aldı Soltan Käbirov, üzenä utırırga urın kürsätülären kürep, şunda taba kilä başladı, küñelen başka fiker borçıdı:— Kitärsez, bar, bastırık salıp da kütärep bulmayaçak. Yabışkan urınıgızdan kuzgalmayaçaksız da! Kilep utırır öçen äüväle üzegezneñ monnan torıp kitüegez kiräk!»

Ämma küp kenä närsälärdän häbärdarlıgı citärlek bulmau säbäple, Soltan tagın da aptırıy birde. Şulay da: «Sezne bik döres bitärlilär, millätne kütärämgä kaldırdıgız bit inde»,— diyäse kilep, soñgı vakıtlarda teşlänä başlagan matbugattagı şaulaşularnı isenä töşerde. Zamanı nindi bit äle! Demokratiyä kiñ atlap mäydannarga kerep kilä! Ğasır ahırına taba bara. XX ğasır ahırı! Häzer süz halıknıñ üzendä, üz telendä. Ni uylıy, närsä belä— şunı äytä, het şartlagız, mesken byurokratlar!

Ämma avız kütärep süz äyterlek kodräte yuklık arkasında Soltan şım gına kalunı yahşırak kürde. Mäğnäsez süz ıçkındırıp, kiräkmäs cirdän harap buluı da mömkin ide.

— Sez mine beläsezder inde?

Soltan, bu keşene gomerendä berençe tapkır kürüe säbäple, ni äytergä dä belmiçä kıyınsınıp, artka çigenep kuydı. Soravına närsä dip cavap birsen ikän inde? Ni äytsä döres bulır? Demokratiyä zamanında mesken ber byurokrat aldında kauşap kal inde!

— Yuk!..— Bu süze üz irege belän çıktı häm Soltannı kolagına qadär kızarttı.

— Gacäp tügel, gacäp tügel. Eleklärne televizordan yış kürenergä turı kilä ide, menä ike atna inde vakıt tätemi.

Soltannan älegä bolay uk kölgännäre yuk ide.

— Televizorım küptännän vatık şul...

Ä monısı şır yalgan ide. Bötenläy bulmagan närsä niçek vatılırga mömkin inde? Soltan üz yalganı öçen tagın da kızardı.

— Gacäp tügel, zamanası şundıy. Kem äle? Soltan Käbirov... Äye, ätiyegezneñ iseme belän äytsäk...

— Gabdelcäläyeviç.

— Gabdel–cä–lä–iç?— Ällä yüri üçeklär öçen iceklärgä bülep mataştı, ällä inde kolagına çınnan da yat isem bulıp işetelde byurokratka.

Ämma Soltannıñ bolay da bugaz töyerenä qadär menep citkän açuın çıgarırga türäneñ bu räveşle cäberläve citä kaldı. «Demokratiyä zamanında nindi häl bu? Ägär dä gazetalar sezneñ şuşı ataklı ministrlıgıgız häm üzegez turında närsälär yazgannarın, halık nilär dip mıskıllauların belsägez, niçek söyläşer idegez ikän?»— dip uylap aldı Soltan. Şul citä dä kaldı. Yuktan gına kızulanıp: «Äye şul, atam iseme bit»,— dip çak kına äytep taşlamadı. Äle dä yarıy başbaştak dönyalıknıñ miherbanlı bu mizgeldä anıñ könnän-köngä demokratlaşa bargan akılı, kuyıra töşep, başına kayttı, şunıñ arkasında telsez kalunı uñaylırak dip taptı.

— Gabdeleç, diyärgäme, ällä Cäläiçme?

Bu soraunı işetkäç, Soltan, kiräkmäs cirdän avızın mıskıllı räveştä yırıp, başın cay gına yul algan äñgämä uñayında selkegändäy itte. Nigäder añarga bu ministrlık dönyası yat häm pıçraktır sıman toyıla ide. Totalitar recim totkınlıgında çäçäk atıp yäşägän sovet cämgıyateneñ kinät iskän tuksanınçı yıllar başındagı demokratiyä cillärennän başı äylängän kebek, Soltannıkı da havalı uylar belän tulgan. Alar anıñ äle avızın yırdıralar, äle käyefen kütärälär. Ämma Soltan şular arkasında üzeneñ genä kölkegä kalaçagın da añlıy, şuña da telen genä bulsa da yögändä totarga tırışa. Ämma cannıñ kıtıgı küzdä çalınmıy kalmıy inde ul.

Küpne kürgän, keşelärne küz çitenä elep aludan da tanırga öyrängän, adäm balasınıñ küñel işegen kaysı yaktan açkıç yaratıp açu serlärenä meñ kat töşengän türä şunda Soltannı salpı yagınnan caylaştırıp kuyarga da ölgerde:

— Mondagı bezneñ kayber tomanalar biş katlı isemnärne, atamalarnı yaratıp betermilär. Tatar ğadäten töşenmäüläre. Minem üzemä uñay bulsa da, urıslar bar şul äle. Menä, elek nindi matur isemnär kuya belgännär: Gabdelcäläy. Ä häzer cıyın Rubindır, Zarubindır, digändäy...— Ul üzennän bik kanäğat ide. Soltannıñ da kötmägändä çıkkan bu et koyaşınnan küñele balavızday yomşap, hätere nurlanıp kitte.— Sez fän keşese, bolarnı añlıysız. Bik maktap söylädelär üzegezne. Ahun Sadriyeviçka tugan tügelsezder bit?

— Yuk, ul minem ukıtuçılarımnan berse diyär idem. Universitetta anıñ lektsiyälären tıñlau bähetenä ireştem. Barı şul gına...— Soltan, bu süzlärenä katıştırıp, caysızdan cayga kilergä telägändäy, türäneñ salkın karaşınnan basılırga ölgergän cilkäsen kagıp kuyganday sikertkäläp aldı.— Belmim inde, ni öçen maktagandır?

— Maktadı digäç tä, äytte genä inde...

Türä şäp ide. Ak yakalı, kızıl galstuklı. Kızıl-su töstäge bitendä sälamätlek häm kanäğatlek bilgeläre uynıy. Kara çäçläre maylap-maylap artka taba tarap kuyılgannar. Yuka irennäreneñ yılmayuı häylä häm mäker belän tıgızlangan. İnde dä mesken başın çöyärgä mataşkan Soltannı, kara, niçek sıtıp kına kuydı. Üz karaşına zatlı dip sanagan borını kütärelä almıy kaludan ğarlänergä tiyeş ul häzer, fäqıyr demokrat!

Östäl çitendäge kıñgırau töymäsenä türä üze baskan ideme, kötelmägändä tege särkätip hanım, işektän kürenep, yartı gäüdäse dä uzmastan, hucasınıñ yomışın beleşte. Mondıy vakıtta çäy işe kilep, kunakka sıy-hörmät kürsätelä torgandır inde? Başkaça bulmas. Soltannıñ kitaplardan ukıganı, kinolardan karaganı bar: türälär eşne aşıkmıyça, sabırlık belän başkarırga yaratalar.

Ämma Soltannıñ akılı kot ikän, teläge dä, ışanıçı da aklanmadı.

— Mariyä Mihaylovna kitmägänder äle, çakırıgız biregä!— Türä, färman kılıp, işekne yaptıruga, tagın da sorap kuydı:— Sezne fän kandidatı dip äytälär, şulaydırmı?

— Äye...— Bu cavabınnan soñ bülmädä urnaşkan tınlık Soltannıñ kurgaşın hälenä kilgän cilegen suırdı. Teş kaznası sızlaganday avırtu toyıp, uçları belän avızın kapladı. Yarıy äle Mariyä Mihaylovna digännäre yögertterep diyärlek kerep tä citte. Türä isä, ğalimnärne ällä yaratmavın, ällä alarga karata könläşep yäşäven sizderergä teläp,— boları uk tögäl añlaşılıp citmäde,— tar irennären kıygaytıp mıskıllı yılmayganday itte.

— Ni yomışıgız ide, Harun Bariyeviç?— Soltannı ul hanım bötenläy kürmäde, ällä barlıgın beläse kilmäde?

— Utırıgız äle biregä,— Mariyä Mihaylovna şunda uk östälneñ ikençe yagına, Soltanga karşı tarafta kürsätelgän urınga caylaştı. Yözgä çibär genä bulsa da, muyın astındagı cıyırçıkları aradagı kiñ östäl aşa da yahşı kürenep, beraz yatsındıra ide.— Tanış bulıgız, Soltan Gabdel...cäläleç.

— O, Cäliloviç?

Hanımnıñ yalgışın Soltan tizräk tözätergä aşıktı:

— Cäläyeviç, Cäläy...

— Ä, äye şul, Gabdelcäläyeviç bit äle, gafu itäsez!— Türäneñ üz kadrlarına tel-teş tidertäse kilmi ide.

— Zıyan yuk, Harun Bariyeviç!— Bu tözätmäsennän soñ Soltanga ciñelräk bulıp kitte. Türäneñ isemen telenä aluga, kemlege dä tiz arada isenä töşte. Bu bit, tege, elekkeräk yıllarda, Mäskäüdän kaytışlıy, poyızdda gauga kütärep, ministrlıknıñ kızıl tışlı dokumentın «min kem dä, sez närsä» dip seltängän, iserek hälendä yalan kırda töşerelep kaldırılgan adäm, ahrısı? Gazetalar, bigräk tä rusnıkılar bu hakta şau-şu kuptargan idelär. Haman da üz urınında rähätlänep eşli ikän. Kiyemsez kalsa da, portfelennän ayırılmagan digännär ide. He, portfel zur närsä şul ul, yuknı da bar itä, çüpne dä keşe yasıy. Demokratiyä, şulay itep, uramnarda häm mäydannarda gına kalır mikänni?

Moña qadär fän dönyasında eşlägän, tuktausız uylarga, näticälär yasarga, törle fikerne bergä, ber yulı, törle yünäleşlärdä üsterergä häm yomgaklıy belep çagıştırırga öyrängän Soltan Käbirov monda da üzgäreşsez kaldı. Gadi ber vakıyganı da akılı kılnı kırıkka bülgändäy aptırata, bäylänmäs äyberlärne bergä kiterep bäyli tordı.

— Bik şatbız, Soltan Gabde... Gabdelcäl...— Süzlärendä törtelgän Mariyä Mihaylovnaga Soltan üze ük yärdämgä aşıktı:

— Cäläyeviç kenä, diyegez. Gabdelen äytmäsägez dä bula.

— Yahşı-yahşı...— Şulay da Mariyä Mihaylovna, üzen tatar isemnären kullanuda bik mahirga sanap, Soltannıñ atası isemen tulısınça äytergä tırışıp karadı. Monıñ belän şakkattıra almagaç, üzen urıs buluda ğayeplärgä telämägändäy:— Ällä nigä telem körmäklänep tora,— digän süz ıçkındırdı. İmeş, tatarça belä ul!

Ä türälärneñ tatarça belü-belmäüläre mäsäläsenä kilgändä, busı soñgı yıllarda iñ kalku kuyılgan problemalarnıñ berse ide. Gazetalar milli tellär belän eş itä aludan mährüm byurokratlarnı et urınına açulanunı ğadät ittelär. Soltan şuşı hakta isenä töşerep aldı. Yözenä mıskıllı kölemseräü çatkıları yögermi mömkin tügel ide.

Söyläşüläre şuşı räveşle başlanıp kitte.


2

Bu könne, yağni 1993 nçe yılnıñ ğıynvarı başında Soltan Käbirovka ministrlık isemennän yaña cirdä eş urını täqdim ittelär. Sezneñ kebek ğalim keşegä bik uñay bulaçak dip kabatlap berniçä märtäbä äyttelär. Ämma dä bu süzläreneñ ügetläü ikänlegen sizderergä telämiçä, tagın da kandidaturalarnıñ barlıgın iskärtep, uylarga kiñäş kıldılar. Ahun Sadriyeviç aña: «Baş tartası itmägez, yahşı urın ul»,— dip aldan uk kisätkänlek säbäple, şunnan soñ niçä könnär hıyal bakçasında fikere çäçäk atkanlıktan, Soltan da türägä turı karap:

— Printsipta min täqdimegezne kabul itäm, şulay da, bälki, katgıy kararga kiler öçen sezgä dä vakıt kiräkter,— dide. Süzeneñ ahırı min-kemlek ihatasında adaşkan türägä oşarlık tügel ide. Belä ul, tiz kileşkän keşelär soñınnan fikerlären şulay uk kisken, aşıgıçlık belän üzgärtüçän bulalar. Annarı, zamanası da yalına torgan zaman tügel. Anda, änä General sekretarnı, SSSR qadär ilneñ prezidentın da tähetennän tägärätep kenä töşerdelär. Berse artınnan ikençese fänni-tikşerenü üzäkläre, gıylmi institutlar yabıla, bölä tora. İlneñ iqtisadı, sänäğate üseştän tämam tuktadı. Meñnärçä akıllı başlar, gıylem iyäläre eşlärennän kuıp çıgarıldılar, bazarlarda salkında-essedä, cildä-yañgırda ayak öste torıp vak tovar satu belän mäşgullär, niçek tä cannarın saklarga tırışalar, könnären köngä oçnı-oçka köçkä-köçkä genä yalgap baralar.

Dönyalıknıñ baş-ayak butalgan dävere il östenä ireşü säbäple härkemneñ tınıç häm vakıtnı ciñel uzdıra torgan urınga sıyınası kilä ide. Ämma Soltanga täqdim itelgän eştä, barısın da üz cilkäñä alıp, başıñda meñ törle gauga kaynagan adäm bula torıp, hävefsez genä utırırga mömkinme ikän? Yuktır la inde!.. Ä bälki mömkinder? Borçılırlık hiçber närsä kürenmi monda. İl belän bölgändä, bu bälki anıñ bähetenä şulay nasıyp urındır? Annarı, eş östenä eşkä kümelep kalmaganda, härdaim iğtibar üzägendä torırga mömkin. Mondıy da häsrätsez urın kemnärgä tätegän di äle? Karınnan, cilennän, koyaşınnan, başkasınnan saklarga tübäse dä bar. Yuktan bar yasap, üzeñnän östägelärne borçımasañ, şul citkän. Siña artıgı kiräk tügel ikän, eşeñä karata taläpläre dä az bulaçak. Hätta kitaphanälärdäge kebek, kiştäleklärdä küpme kitap barlıgın, alarnıñ sanın häm mädäni, häm fänni ähämiyäten sorap aptıratmayaçaklar. Zur östäl artına utırıp, äydä, yoklıy bir. Niçämä keşe şuşı urınnı alırga garizalar birep, keşeläre aşa şaltıratıp, cannarın köyderep, häsrätlären çigep gazaplangannar. Ä aradan ministrlık barı tik Soltan Käbirovnı gına huş kürgän. Ahun Sadriyeviçnıñ kayan dip äle añarga karata miherbanı kilgän dä kandidaturasın kürsätkän? Şuşı qadär dä süzläre ütä torgan märtäbä iyäse keşe bulsa da bulır ikän! Şulay da ni öçen soñ äle şuşı qadär ğalim-golamä, buldıklılar arasınnan barı tik Soltan Käbirovnıñ kandidaturasın gına hup kürgännär? Ä kalgannar? Alar bit anıñ turında gaybät tarataçaklar. Bezdä härvakıt şulay buldı häm bulaçak: sin üzeñne layıklı küräseñ, ämma yazmış başka beräülärne büläkli. Menä kitä könçelek, yuk-barlarnı uylap tabu, şul bähetlene taptau, karaltu. Ber genä keşeneñ dä yıgılıp kalası kilmi, bilgele. Käbirov başkaça bulsınmı, başkalarga yul kaldırsınmı?

Barça uyların tärtipkä kiterep, tögäl ber kararga kilep, bu fikerlären Soltanga türä aldında tezep kenä salası kalgan ide.

— Täqdimebez hakında nıklap uylasagız, bezneñ öçen dä uñay bulır. İnde ike aydan artık vakıt uzıp bara, urınına kürä layıklı kandidaturaga tuktalganıbız yuk...

Türäneñ bu süzlärenä artık ähämiyät birep tormastan, Soltan Käbirov üz sorauların tezep saldı. Ul anı mahsus şulay eşläde. İsäbe beraz yalındırtu häm üçekläp alu da ide. Üzen ul strateglarça tottı:

— Töple kararga kilü öçen... Ämma min äyttem, printsipta bu urınga küçärgä äzermen... Şulay da, barı tik sezdän genä cavabın işetergä mömkin bulgannı beleşäsem bar: berençedän, fänni eşemne dävam itärgä uñaylıklar birelerme ikän?.. İkençese, bügenge köndä monısı da ähämiyätle, tehnik çaralarnı, yağni maşina, avtomobil kebek vak närsälärne kiräk sayın yullap aptıramamınmı?.. Öçençese, moña qadär nigä bu urınga ber genä keşe dä kızıkmagan?.. Soñgısı, bu da, belgänegezçä, iğtibarga layıklı, töp mäsälälärneñ berse, hezmät hakım niçegräk bulır ikän? Häzerge eşemdä süz arttıru hakında bara ide...

Ügezneñ mögeze kulında dip belgän Soltan Käbirov şuşı mizgeldä üzen inde Soltan Cäläyeviç itep his itte. Şunda ul hätta Gabdelcäläyeviç dip ätiseneñ isemen tutırıp äytüläreneñ dä artık buluın, komaçau itäçägen toydı. Güyäki dönya üze anıñ aldına cäyelep kilep mataşa ide. Moña qadär ul üzeneñ señerläre bolay nıgıp tartıluın, täne katıp kitüen toyganı bulmadı. Nikadär sport belän şöğıllände, nikadär ger çöyde, ştanga kütärde, yögerde, boks häm regbi kebek uyınnarda asıl yeget sıyfatında katnaştı, layıklı urınnar aldı, ämma señerläreneñ menä häzer, şuşı minuttagıça nıklık aluın toyganı bulmadı. Häzer taş divarga törtsä, ul avar, östälgä çirtsä, ul izeler, türägä törtsä, ul yıgılır sıman ide. Nindider ruhi köç häm kodrät anıñ belän idarä ittä başladı. Üzeñne kuät iyäse itep toyuı rähät ide. Häm Soltan Käbirov, inde Soltan Cäläyeviç märtäbäsenä küçep, bolıtlarga aştı häm zäñgär kük gömbäze buylap atlap kitte. Menä niçek ide ul çın bähet häm bäräkät digän toygıga birelü!

Türäneñ berazga käyefe kitte, ämma şunda uk üzen kulga aldı, tik ni hikmät, adäm balası buluın onıtıp, keşelek sanınnan çıgıp kitärdäy surättä mäğnäsezlek belän yılmaep kuydı. Soltan Cäläyeviç kuygan mäsälälärneñ hämmäsenä beryulı häm berdäy cavap birerlek süz taba almaganlıgı säbäple, inde dä yözeneñ tösen yugaltıp, kart hatınnarnıñ çäç buyaganı surätenäräk kergän kaşların mañgay urtasındagı noktadan çitkäräk ber urınga cıyıp, kabinetınıñ küpellık sorı tuzanı töze-ise añkıgan başın tübän sırlandırdı. Härhäldä soraularga tulı häm tögäl cavap birä alsa da, aşıgunı kiräk tapmadı. Ul da töşep kalgannardan tügel. Keşe belän söyläşä belä. Arada urnaşıp ölgergän tınlıknı bozarga annan gayre hiçkemneñ hakı yuk. Mariyä Mihaylovna da anıñ häylä koralı belän korallanıp ölgerde.

Tınlıknı berazdan türä üze bozdı. Anıñ yöze güyäki agaç ide, andagı sırlardan, töslärdän-başkasınnan berni hakında da belergä mömkin tügel. Soltan Cäläyeviçtagı tantana da, Mariyä Mihaylovnadagı mäker dä añarda yuk sıman toyıldı.

— Äye, urınlı bu soraularıgız. Min äle kayçan birersez dip kötkän idem. Hezmät hakı yahşı, äyter idem, bik tä yahşı. Yugarıdan töşerelgän kürsätmäne karagızçı, Mariyä Mihaylovna. Ni digän äle anda?— Türä, änä şunda, digändäy, buş östälgä barmagı belän törtte.

Hanımnıñ kul astında gına andıy käğazlär yuk ide. Şunı belderergä telägändäy, yözenä borçılu pärdäse kaplandı. Soltan tagın da iğtibar itärgä ölgerde: Mariyä Mihaylovnanıñ muyın astındagı cıyırçıkları, kızarınıp, çeltärlängän hälgä kerdelär. Bu oçrakta, älbättä, anıñ ottıruına, türäneñ añardan rizasızlıgına faraz kılırga mömkin ide. Ämma Harun Bariyeviç, ällä ni katı bärelmiçä häm tavışın kütärmiçä genä, güyäki yäş çagınnan rähäten kürgän, inde häzer mähäbbät hisläre onıtıla bargan kart hatınına karata kuätle irneñ mönäsäbäte kebek surättä bulır, hanımga ciñelçä genä kanäğatsezlek belderü belän çiklände:

— Anda, ni, soñınnan kararsız äle. Sez, Soltan Cäläyeviç, ni... Gabdelcäläyeviç bit äle, bu mäsälädä borçılmasagız da bula. İñ kime digändä, bügenge eş urınıgızdagıdan da az bulmayaçak.

Mariyä Mihaylovnanı da, Harun Bariyeviçnı uylap algan Soltan Cäläyeviçnıñ akılı süz ızanına kaytıp töşte. Aña inde bu binadagı, şuşı ministrlıktagı här hezmätkär häm türä tanıştır, alarnıñ ütkännäre, bügengeläre, kiläçäkläre bilgeleder kebek toyıla başladı. «Bolarda ihlaslılık yuk. Bolar yugarıdagılarnı gına tanıy, alarga şularnıñ süze genä süz! Dimäk, Soltannıñ kandidaturası hakında da yugarıdan ämer ireşkän! Añlaşıla!»— Soltan Cäläyeviç şulay uyladı, şuşı säbäple üz märtäbäsen belep, min-kemlek belän genä eş itärgä buldı.

— Unbişençe täşkilät buyınça inde alaysa?— dide ul, üzeneñ märtäbäsen belderep. Härhäldä ul eşlägän fänni-tikşerenü institutında unbişençe razryad anıñ yäşendägelärneñ bersenä dä älegä tätemägän ide. Arada ul ölger buldı. Bu vakıtta hökümät byudcettan hezmät hakı aluçılarga ayırım razryad-täşkilätlär buyınça tüläü tärtiben kanunlaştırıp, il külämendä äle genä kertkän idelär.

Soltan Cäläyeviçnıñ bu süzläre sorau räveşendä yañgırasa da, üzeneñ kemlegen belderü telägenä korıluın türä dä añladı. Fän eşendä Käbirovnıñ ölkän fänni hezmätkär däräcäsenä ireşüen, vakıtına kürä uñışlı gına açışlar da yasaganlıgın, zur eşlärgä alınuların da ul inde belä ide. Bu hakta añarga küp söylädelär. Mäğlümatnı törle yullar belän cıynadı. Härhäldä Soltannıñ yomşak yakların da beleşep ölgerde: yäşlärgä has bulgança ul fänni citäkçelekneñ tuktausız yäşel yul açuın iğtibarınnan küp vakıt çittä kaldırgalıy ikän. Döres süz äytkännär— kürenep tora. Havalıgı citärlek. «Häyer, yäşlektä dä şundıy bulmagaç!»— dip, nigäder Soltannı kötmägändä üz itep uylap kuydı Harun Bariyeviç, ä annarı:

— Äye... Şulay bulırga kiräk,— dide.

Ämma türäneñ bu süzläre Mariyä Mihaylovnanı tagın da uñaysızrak hälgä töşergändäy itte. Anıñ yalganın tözätügä karaganda, yalgışu dip kabul itep, işetkännäre belän kileşü uñaylırak bulganlıktan, tiz arada tınıçlanıp ta ölgerde. Hatın-kıznıñ üz-üzen totışınnan çıgıp tögäl fikergä kilergä ölgermägän, hätta älegä bu ğamälgä öyränep tä citmägän Soltan Cäläyeviç berençe adımında uk, Mariyä Mihaylovnanıñ yärdäme belän, bilgele, türäneñ cätmäsenä kaptı. Anıñ mondıy berkatlılık kürsätüen sizenep algan Harun Bariyeviçka aldagı soraularga şulay uk ciñelçä genä cavap birüe ber dä avırga kilmäde. Ul haman da üzen tınıç totıp, tämam borçıla başlagan Mariyä Mihaylovnanı açulı karaşı belän kisätep tä algaladı.

— Fänni şögılegez mäsäläsenä kilgändä, hiçber komaçaulık bulmayaçak,— dide ul, ber dä tösen üzgärtmiçä.— Eş arasında ölgeräsez ikän, bik yahşı, äydä, millätne söyenderegez. Alarnı taşlarga bez dä kiñäş itmäs idek. Äye, tagın närsä ide äle anda?

Şulvakıt işek açıldı bulsa kiräk. Soltannı ministrlıkka çakıra kilgän tege yeget kergän ikän. Ul, gafu ütenep, söyeneçen belderde:

— Menä bit, kilgän, üze, Harun Bariyeviç, çakırtkan keşegezne äytäm. İsänmesez, sälamätlärme üzegez, Mariyä Mihaylovna?

Bolay söyläşä belgän keşe üsäçäk, älbättä. Anıñ ozın buyı, kürkäm yöze, kara çäçläre asıl söyäktän buluı hakında söyli idelär. Ul zur küzläre belän Käbirov yagına da kisken karaş taşlap aldı. Börket borını hökemdarlık säläte bulgan ata-babalarınıñ mirası gına tügel, köçle harakter iyäse ikänlege hakında da söyli idelär. Anı sanlauları sizelep tora.

Bülmädägelärneñ cavap sälamen alırga ölgergän asıl yegetkä türädän şunda uk sorau ireşte:

— Sez beläsez bulır... Ädäbi muzeyda bügenge köndä niçä maşina bar äle? Menä, Soltan Gabdelcäläyeviç kızıksına, Kamil Ahunoviç...

Yeget mahsus, ällä yüri yalgışkanday itep ber fraza ıçkındırdı:

— Üzegez dä yahşı beläsez...

Bu süzläre «bete dä yuk» digängä bärabär ikänlegen Soltan Cäläyeviç añlarga tiyeş ide dä...

Äye, belä şul, nigä belmäsen, di. Ämma döresne söyläü häm mäsäläne açıklap birü urını bu tügel. Keşe kiterelgän ikän, dimäk, anıñ kulına, elgäre, eşne tottırırga kiräk. Soñınnan, hezmätkä alıngaç, kire borıla almaslık bulsın. «Eh, Kamil Ahunoviç, türälek uyınına ber dä cigelep-tartılıp kitä almıysıñ. Komsomolda eşlägäneñ yuk ideme soñ? Çarlanmagan, yalganga künekmägän. Yukartası, şomartası bar äle üzen,»— Harun Bariyeviç şuşı uylarında kaynaşıp aldı, ämma dilbegäne kuldan ıçkındırmadı. Aña häzer Soltan Cäläyeviç kiräkle keşe bulıp toyıla başladı. Ber yaktan, yalınıp ta mataşası kilmi, ikençe yaktan karaganda...

— Soñgı vakıtlarda alar tiräsendä üzegezgä bik yış yörgälärgä turı kilde. Şul säbäple genä, tögäl belmisezme, digänem...— Türäneñ kırıs karaşı kakça Kamil Ahunoviçnıñ kükrägen tişep, sırtınnan çıgarga tiyeş ide. Şaktıy iñle cilkälärennän par atılıp, mañgayınnan tir tügärgä öyränmägän, utka-bozga töşüneñ närsä ikänlegen dä küz aldına kiterergä ölgermägän yegetneñ tagın da yalgış süz ıçkındıruınnan kurkıpmı, Harun Bariyeviç tagın da äytä kuydı:

— Dürtme, ällä biş ükme maşinaları bar bugay, şulay tügelme?

Kamil Ahunoviç dert itep kuydı. Yırak babalarınnan uk kilgän akılı kaynarlanıp, türäneñ uyının añlap aldı da:

— Äye, dürtäü,— dip belderde.— İkese çınnan da, ciñel maşina, ä kalgan ikese, ni, avtobuslar. Vatık yök maşinaları da bar tügelme äle?— Bolay uk aldamasa da yarıy ide, ämma Harun Bariyeviçka bu oşadı. Hätta yözenä kanäğat yılmayu bilgeläre çıktı. Şulay da üzen kulga aldı häm elekke kırıslıgına kire kayttı.

İşetkän häbärlärdän Soltan Cäläyeviçnıñ küñele huşlandı. Haktan da şulay bulsa, yahşı ikän üze. Häzerge köndä andıy maşinalar belän ällä närsälär maytarırga mömkin ikänlegen dä uyına kirtläp kuyarga ölgerde. İrtän, «Volga»dır inde, öydän çıguıña, kötep ala, kiçtän, marşrut avtobusına elägämme-yukmı dip zarıgasıñ yuk, kaytarıp ta kuya. «Soñga kalmıyça, koyaş çıguga kilep citegez, kiñäşmä!»— dip, ere kıyafättä genä «Volga»dan töşäseñ dä podezdıña kerep kitäseñ.

— Ul yök maşinasın da ayakka bastırırga mömkinder äle, kıyın eş bulmas...— Soltan Cäläyeviçnıñ bu süzläre tıñlap toruçılar öçen gacäyep däräcädä kölke ide. Ämma alar ser birmädelär, ber-bersenä mäğnäle töstä karaşıp kuydılar. Küzlärendäge mıskıllı yılmayu çatkılarınıñ asılın barı tik üzläre genä añladılar.

Ämma türä çama belä torgan keşe bulıp çıktı. Soltan Cäläyeviçtan bu oçrakta artıkka cibärep kölärgä telämäde, şunda uk anıñ soñgı soravına cavap birügä küçte:

— Äytäm bit, urını yahşı dip. Menä, unöç kandidatura arasınnan sezne saylap alırga uyladık. Belemegez dä citärlek, didek. Şuşı iptäşlär, täqdim itelgän keşelär bolar buldı...

Harun Bariyeviçnıñ sanap kitüe gadi isemlekne ukıp çıgu gına tügel, bälki ni öçen alarga tuktalmaunı añlatu, alarnı saylamau säbäplären töşenderü belän dä ozatıla barıldı. Aradan kemder, imeş, ber-ike kön eşlägän dä, kabat üz urınına kaytkan. Ul vakıtta ministrnıñ kararı çıkkan bulsa da, anı kön tärtibennän töşergännär. Ä tegeseneñ— biografiyäse, monısınıñ— min-kemlege, digändäy, türäneñ ışanıçın aklarlık tügel ikän dä, tagın da kay yakları beländer anı kanäğatländerä almagannar.

Şuşı ozın häm yalıktırgıç notıgınnan soñ Harun Bariyeviç bu süzlärenä bik osta gına yomgak ta yasap kuydı:

— Küräsez, Soltan Gabdelcäläyeviç, sanalgan kandidaturalar hämmäse dä bik yahşılar. Ozak uylamagız. Mondıy kürkäm urınga kızıguçılar küp. Bähetegez bar ikän! Kandidaturagız ministrnıñ üzenä dä huş kilde. Köttermiçä, bügen kiç ğailägez belän kiñäşep, irtägä irtänge unga cavabın işetsäk ide. Yuk, sigezgä ük kilep citegez. Ministrlar kabinetına barırbız. İptäş Gataullin yanına. Aña da oşasagız, ä minem hiç tä şigem yuk, eşli başlarga mömkin bulaçak. Onıtmagız, irtägä säğat sigezdä, şuşında oçraşabız!

Här süzen yotlıgıp kabul itkän Soltan Cäläyeviç, söyläşüneñ häzergä tämam buluın añlap, urındıktan kuzgaldı. Kilep kergänennän birle ayak öste basıp torgan Kamil Ahunoviç anıñ artınnan iyärmäkçe ide, şunda türä, kulın kütärep süz başlap, Mariyä Mihaylovna belän ikesenä aşıkmaska boyırdı. Soltan Cäläyeviç, huşlaşıp, işeklären yabıp beterüne dä kötmiçä süzgä kereştelär. Türä bötenläy başka tonga küçkän ide. Soltan Cäläyeviçnıñ fikerençä, alar häzer anıñ kemlegenä bäyä birügä alıngan bulırga tiyeş idelär. Başkaça bula almıy.

Här eşneñ üz cayı bar!.. Hätta bet dagalaunıñ da! Äydä, kiñäşsennär, bähäsläşsennär— barısı da alarnıñ eşe. Närsä öçen dip ministrlıkta utıralar äle alar?

3

Kreml uramı, kara asfaltına qadär çistartıluına karamastan, barıber dä ayak astı taygak häm bozlavık, şugalaklı ide. Ämma Soltan moña iğtibar da itep tormadı, ministrlıknıñ işek töbendäge kukıraygan kara «Volga» maşinasın äylänep uzdı da, iptäşläre yanına institutka kitte. Küreşep, ministrlıktan ireşkän täqdim hakında kiñäş-tabış itäse bar ide anıñ. Ni disäñ dä, un yıl bergä eşlägän däverendä küpme igeleklär kürde ul alardan. Avır çaklarında häryaklap bulışa torgan idelär, nindi genä katlaulı mäsälälär belän başı katmadı häm küp vakıtta hezmättäşläre yärdäme belän alarnı uñışlı itep yırıp çıga aldı.

İnde häzer ayırılırga turı kiläçäk.

Häm menä şunda Soltannıñ, bägıre yırtılıp, küñele tuldı. Nu, närsä citmi inde aña? Dan-däräcä, şöhrät kiräkme? Alarga üz eşendä ük ireşep kenä kilä ide tügelme? Nigä yazmışnı aşıktırırga? Ällä soñ, yırakka kitkänçe, kire äylänep kerergä dä: «Gafu itegez, min bütänçäräk uylap toram äle, riza tügelmen!»— diyärgäme? Şartlasınnar, çänçelep kitsennär...

Kremlneñ Spas kapkasınnan çıguga, şähär manzarasın tämam bozıp, inde 1988 nçe yılda uk yangınnan, annarı hucasızlıktan mäshäräle räveşkä kergän danlıklı Däülät muzeenıñ ilämsez binası küzenä bärelde. Şuña da kulları citmäsen inde! Altı yıl şuşı räveşendä kotlarnı çıgarıp tora tügelme soñ üze? Kayda digen äle, tähet cılıtıp utırgan türälärneñ täräzä töbendä, şähär başlıgınıñ işek tupsasında.

Yuk, anıñ bolay toruı alar öçen kiresençä uñaylıdır. Gozer belän kergän härber keşegä:

— Änä, hälebezneñ nindilegen kürmisezmeni? Mömkinlek bulsa, iñ äüväl şuşı binanı torgızır häm tergezer idek. Ä sez, fatir, disez, yortıbıznıñ tüşäme işelde bit dip zarlanasız,— digän räveştäräk, yäki başkaça äytep, ömetlären sünderü öçender.

Ägär dä yugarıdan türälär kilep ireşsälär, yäisä berär bayırak mämläkät ilçeseneñ yulı töşsä, meskenlänep, uçların açıp, yärdäm soraganda da bälki bu härabägä törtep kürsätü bik tä uñaylıdır? Täräzä yanına kiteräseñ dä: «Menä, äfändem, küregez inde bezneñ hälne»,— diyäseñ, tämam meskenlänep, küzlärennän kaynar yäşläre tägäräsen, küñellärendä miherban orlıkları şıtıp, kesäsen aktara başlasın.

Soltan üzeneñ şuşı räveşle uylaularına künekkän ide. Aña kızık bulıp kitte. Avızı yırıldı. Ägär dä Kremlneñ Spas kapkasınnan ozın buylı, kakça yözle, yäş häm hıyalıy kıyafätle ir-yegetneñ avız yırıp çaga kilüen keşelär kürsälär, bu adäm nindi bähet koşın totkan äle diyäräk häyran itep tä alırlar ide. Ämma añarga berkem dä oçramadı. Hätta kapka töben saklauçı kızıl yakalı militsionerlar da iğtibar küzlären salmadılar, ber-bersenä tämäkelären kabızışa kaldılar.

Muzey härabäse yagına çıkmıyça, şähär başlıgınıñ olug binası yanınnan uzdı Soltan. Ämma monda taptanıp toruçı, östenä kalın tolıp kigän mähabät gäüdäle ikençe ber «kızıl yaka» aña şiklängändäy karap kuydı. Militsiyä äheleneñ, älbättä, «bar yaktan hokuklarda östen elekkege sävit gracdaninına» üläksä ezlägän kargaday komsızlanıp kararga hakı bar ide. Kemneñ-kemneñ, ämma asılda «kızıl yakalar»nıñ hökeme bu ildä härdaim hämmä närsädän, hätta gracdanlık zakonnarınnan yugarı buldı. Bäladän baş-ayak digändäy, Soltan adımnarın tizlätte. Meriyäneñ kıyık işekle kommunal hucalık bülegen uzgaç, öç kön rättän kaynagan şulpada peşerelgän duñgız pilmäne ise añkıgan karañgı podvaldagı kafenıñ par atıp torgan täräzäläre yanınnan barganda siskänep kuydı. Şakırayıp katkan kiyemdäge bökşäygän öç urıs, katı sügenep, kiçäge eçkän arakıların sagınudan sataşa-sataşa söylänä idelär. Alarnıñ hiçkemdä eşläre bulmagan şikelle, bolarga beräüneñ dä yomışı töşmäyäçäk. Barı tik meñençe tapkırdır Meriyädänme, başka ber türlärdänme gozeren yullap yörüçe tatar äbise genä, şuşı vakıtta näq bu urınga turı kilep, kanäğatsezlegen üzlärenä açıp saldı: «Het sügenmäsägez, balalar, ni bula?» İ-i, iserekkä sälam birälär dimeni. İsläre kitteme näsıyhäteñä?

— Attır monnan!— dip avaz saldılar särhuşlar, can öşetep.

Cavapka mondıy tupaslık kötmägän äbineñ östenä ük diyärlek tegelärdän berseneñ sası sarı kakırıgı laçkıldap kilep töşte. Biçaranı karçıknı kulındagı ışanıç tayagı tizräk alga äydäde. Ämma gomeren hezmät yulında uzdırgan äbineñ ayakları aldadılar, tayıp kittelär häm ul yanı belän asfaltka yıgıldı. Bu vakıygaga şahit bulgan Soltan, uylap ta tormastan, tizräk kilep, anı kütärep bastırdı. Tegelärneñ berse tagın da östäp kuydı:

— Komı koyılıp betkän, äle haman da öyrätkän bula, karga!..

Bu süzlärdän äbineñ tez buınnarı häm kulları gına tügel, hätta avızı belän iyäge dä der-der kilä idelär. Ägär Soltan anı kultıgınnan ıçkındırsa, taralıp kına kitäçäk.

İsereklärdän isän-imin kotılu öçen alar süzsez genä ber ara yul uzdılar. Hiçnärsägä ise kitmägän kara häm ak «Volga»lar ärle-birle oça tordılar. Arırak kına «kızıl yaka» üz rähätendä basıp torgan hälendä kaldı. Äbi, tuktalıp, yalkınsıngan yörägenä yal birde. Ämma Soltannı cibärmäde, çıtırdap yabışkan hälendä:

— İ balam, rähmät inde, Hoday täğalä yärdämennän taşlamasın,— dip teläk teläde.— Fatirım bar ide, menä şuşılar tösle iserek kürşem yandırdı. Kış urtasında uramda kaldım. Gomerem buyı Parahavayda eşlägän idem. Kırık biş yıl bit, kırık biş yıl. Kön dä menä şulay kiläm dä, işekläre sayın yörim. Işandırmıylar, bäbkäm, yuk, dilär. Tiyeş tügel, imeş. Ber başım bit min. Anı kaylarga iltep salıym. Dokumentlarım da yandı şul. Pinsäme dä birmilär. Nigä kilmi bu ülem? Kaylarda gına adaşıp yöri ikän? Kümüçem dä bulmas inde, etlär aşar mikänni?..

Şuşı hälendä bu äbine kaldırıp kitsä, uñaysız ide. Yätimlek gazabın çikkän keşedän dä qadersez zat yuk inde dönya yözendä.

— Äbi, ozatıp kuyargamı üzegezne?

Soltannıñ soravı aña kızık kebek toyıldı, ahrısı, soñgı könnärdä berençe tapkır yılmayuı bulgangadır, oyalganday itte. Şulay da ketkeldäp kölärgä cıyındı bugay, kahkaha kilep alganday ide. Ämma şunda uk tını yabıştı häm, tayaklı kulı belän kükrägen totıp, avır sulışına iyärtep tökeregen yottı. berazdan, tını kaytıp, äytä kuydı:

— Kaya ozatırsıñ ikän, bäbkäm? Kaytır cirem yuk şul. Menä, ayaklarımnı yazarmın da, tagın tupsalarına barıp basarmın. Kabul itärlär äle. Miña bit küp kiräkmi. Kartlar yortı da citä. Berär urın birmäslärme ikän?

— Balalarıñ kaya soñ, äbekäy?

— Balalarımmı? Ä, balalarım... Berse— yırakta, Kıtay çigendä, äfisär... Üz yanına alıp kitäm di dä, anda miña ni kalgan? Tufragım monda minem...

— Ä keçese?

— Närsäneñ keçese?

— Ulıgıznıñ, dim, äbekäy...

— Anısı, bäbkäm, «besbistim propamşi» atala. Marida urman kisä digännär ide, agaç baskandırmı, kaytıp kürengäne yuk. Ä olı ulım, näq sineñ tösle, bahadir gäüdäle, altın ukalı pagunnar tagıp yöri. Menä, fotosı da bar... Häzer...

Süzeneñ dälile öçen dip äbi şunda kulın iske häm zatsız pältäseneñ tüş kesäsenä tıga başladı. Soltan anı tuktatırga bik teläsä dä, inde soñ ide.

— Gel genä dä üz yanımda yörtäm. Yangınnan da alıp kaldım, kükrägemä kuyıp yatkan idem... İ, balam, menä ul, börtegem minem...

Ulınıñ fotosın äbi irennärenä tiderde. Yaratıp üpkändäy itte. Ämma Soltanga kürsätergä onıtıp, üz urınına kire yäşerep kuydı.

— Gel dä ayırılmıym ulımnan...

Alar tagın beraz bardılar. Annarı äbi anı Mäğarif ministrlıgınıñ olı pıyala işekläre yagına taba tarttı. Alar, eçkä taba uzıp, Milli mäğarif institutınıñ gacäyep cılı häm tınıç, karañgı koridorına kerdelär. Anda urındıklar da bar ikän. Äbi şunda barıp utırdı da:

— Monda kalıp torıym, töşke aşları betügä, tagın işekläre töbenä barıp basarmın, Alla boyırsa!— dip, Soltannıñ belägen irekle itte.

Caysız tavışlı ber hanımnıñ:

— Tege äbi tagın monda kerep utırgan inde, çäy eçertimme ällä üzen?— digän süze işetelep kaldı.

«Bolar beleşep betergännär ikän, rähmät yaugırı!»— Soltan şuşı uyı belän üz yulın dävam itte. Ministrlıkta bulgan söyläşüneñ canga täesire inde sülpänlängän, türä karşında yomşargan akılı da häzer nıgıy töşkän ide inde.

4

İnstitutta härkem üz eşe belän mäşgul idelär. Soltannıñ tormışında üzençälekle ber vakıyga bulganlıgın uylarına da kertmiçä, ğadätlärençä cılı isänläşep aldılar. Anıñ kayda yörgänlege, başında nindi niyätläre barlıgı älegä hiçkemne kızıksındırmadı. Häyer, serlären çişep taşlarga Soltan üze dä aşıkmadı. Äüväle fänni citäkçesen kötärgä uyladı. Aña barsın da söyläp birmiçä torıp, kem belän dä kiñäşü itagatenä hilaf ikänlegen küñele belän toya ide ul.

Beraz kapkalap ta aldılar. Hezmättäş dustı Ğalim anı, ğadätençä, huş isle yafraklar salınıp tönätelgän tatlı çäye, bal-şikäre, täm-tomı belän sıyladı. Matbugat mäqaläläre hakında äñgämä korıp, radiodan tapşırılgan soñgı häbärlärgä üzlärençä şärehlär birdelär. Ul arada bülmägä möhtäräm professor Nail Fatıyhoviç kilep kerde. At yalıday kalın häm şoma çäçlären artka çöyep taşlap, eş torışın beleşä başladı.

Gıylmi şura utırışınnan kaytkan ikän. Bülek eşenä yugarı bäyä birgännär. Şunlıktan käyefe tagın da yahşı bulıp, küñel kütärerlek yagımlı süzlär söyläde, annan soñ işekkä taba borıldı. Artınnan çıga barıp, Soltan:

— Röhsät itmässezme, Nail Fatıyhoviç, sezgä kerep çıgarga?— dip ütende ul, ber dä ällä närsä bulmaganday. Şulay ğadäti töstä söyläşep-kiñäşep alunı aldan uk niyätläp kuygan ide.

— Ber tügel, biş tapkır da mömkin. Yomışıgız töşkän sayın da yarıy,— dide professor, uyının çınga kuşıp.

Bu anıñ köndälek tormışta söyläşü ğadäte ide.

Professornıñ artınnan uk Soltan iyärmäkçe buldı, ämma Nail Fatıyhoviçnıñ bütän hezmätkärlär yanına kerep, eşläreneñ torışın beleşergä niyäte barlıgın añlagaç, bu uyınnan kire kayttı. Buşaganın tüzemsezlek belän kötte. İşegenä berniçä tapkır kilep şakıdı, ämma çakırıp däşüçe bulmadı. Ostaznıñ Gıylmi şuradan alıp kaytkan käyefe bülekkä taralıp ölgergänlektän, härkemneñ küñele şat ide. Barı tik Soltan gına üz häsräte eçendä gizde. Bülmäsenä kerep, eşenä totınıp karadı, tik faydası bulmadı. Küñelendä bütän uylar kaynau säbäple, zihenen cıyıp, ber noktaga töbi almadı.

Täräzälärgä kışkı kiçneñ tıgız karañgılıgı kaplanıp kilä ide inde. Nail Fatıyhoviç tagın işektän kürende häm:

— Soltan Gabdelcäläy ulınıñ süze bar ide bugay?— dip ğadätençä şayartıp aldı.— Kerep çıkmassız mikän, Soltan äfände Kärimov, vakıtıgız bulsa, digänebez.

— Äye-äye, Nail Fatıyhoviç... Röhsätegezgä kürä, kerergäme soñ ällä?

Soltannıñ şayartuı uñışlı barıp çıkmadı. Döresräge, anıñ süzlärenä iğtibar itüçe dä bulmadı.

Professornıñ kiñ östäle törle käğazlär häm kalın papkalar basımınnan sıgılıp tora ide. Ämma Nail Fatıyhoviç alar artına barıp utırmadı, irkenäyergä teläpme, törle kiñäşmälärdä bülek hezmätkärläreneñ cıyılış kora torgan ozın östäl yanında urın aldı. Ä Soltanga karşı yaktan urındık täqdim itte.

— Tıñlıym sezne... Berär kıyınlıkka oçradıgızmı ällä? Yözegezdän şatlık bilgeläre kaçkan.

Nail Fatıyhoviçnıñ miherban iyäse ikänlegen kürsätüçe ütä yagımlı karaşınnan Soltannıñ küzlärenä avırlık iñde, şunda, nikter kıyınsınıp, ğayeple keşe tösle başın salındırdı. Härkemneñ hälenä kerä belü, yalgışların gafu itü professornıñ töp sıyfatı ikänlegen belep algan hezmätkärlärneñ kaysıberläre, forsatnı kaldırmıy, faydalanu cayına kereşä torgan idelär. Soltan üze dä vakıtı-vakıtı belän alarga iyärgänen sizenep ala, ämma tizräk imanın yañartırga aşıga. Annan soñ, inde hezmätlärne tapşıru taläp itelä başlagaç, andıylar: «Nail Fatıyhoviç artıgın taläp itä»,— dip zarlanırga totınalar häm, üzlären härvakıttagıça döreskä çıgarıp, kanäğatsezlek belderüne ğadätlärenä kertälär ide. Bu yalkaularga arkalanıp, ul arada professornıñ doşmannarı baş kütärälär. Ä fän dönyasında gıylmi printsiplarda karşılıklar gına tügel, şähsi doşmanlık söremenä birelüçelär dä citärlek.

Doşmannar digännän, kemneñ yuk inde alar. Ämma Nail Fatıyhoviç kebek keşeneñ bulırga tiyeş tügel ide sıman. Bälki Soltannıñ üzenä genä şulay toyıladır. Dönyalıknı gönahlarsız ütü mömkinme soñ? Şunıñ kebek, doşmannarsız yäşäü dä tınıçlanuga, saksızlıkka kiterä torgandır bälki? Ämma fänne opponentlarsız alga üsterep bulmıy. Ğalimnär mavıguçan şul alar. Şuña da yalgışuların sizenmi dä kalalar. Tagın şunısı da bar bit äle anıñ: fän üsä tora, kiçä genä yañalık bulıp toyılganı bügen inde küptänge hakıykat tösen ala, irtägä ul tagın da algarak kitä. Ämma gıylem üzeneñ ütkäne, açışlarınıñ tarihınnan başka yäşi almıy. Bolar ğadäti hakıykatlär.

— Äye, Soltan Gabdelcäläyeviç, süzegez bar ide tösle?

— Süz, dip inde, kiñäşer keşem bulmagangadır, Nail Fatıyhoviç, sezneñ belän büleşäse ittem.— Soltan närsädän başlarga belmäde, törle variantlarda, arkılısın buyga butap, şuşı äytkännären kabatladı. Küñele tulı borçılular ikänlegen sizderergä telämäde. Professor isä, ul arada tüzemsezlänep, ansın-monsın uylap ölgerde. Ğalimnärneñ, eştän gayre, ğailäse dä bar bit äle, alar belänme berär häl bulgan?

Gomumi süzlärne ozak söylägänennän soñ gına Soltan äytäse fiker ezenä töşte, konkretlıkka küçte. Süzläre ber-ber artlı üzläre tägärädelär. Ul bügen ministrlıkka çakırıluın, anda Harun Bariyeviçnıñ nilär äytkänen bäyän kıldı. Ägär muzeyga mödir bularak küçkändä, eşne oyıştırıp alıp kitsä, professornıñ bülege öçen dä uñaylıklar tuaçagın çın küñelennän ışanıp söyläde. Tege dürt maşina hakında da, citmäsä, hätta vatılgan yök maşinası turındagı kıyssanı da telenä aldı. Gıylmi şuradan kaytkannan birle mondıy baş katırgıç süzne işetkäne yuklıktan, Nail Fatıyhoviç aptırabrak kaldı. Kiñ mañgayınıñ sırları tagın da tiränäydelär, yözenä borçılu sarılıgı yögerde. Şuşı vakıtta: «Soltan ulım, ni citmi inde bezdä siña? Eşeñ— yahşı, urınıñ— cılıda. Häzer ölkän fänni hezmätkär däräcäsenä ireşteñ. Doktorlık dissertatsiyäsen yazıp, iñ yäş ğalim bulası gına bit inde üzeñä. Taşla, andıy täqdimnär bik küp kiler äle. Yahşıragın saylarsıñ»,— diyäse kilde. Şulay uk kapılt kına äytep taşlarga da telämäde.

Äñgämädäşlär arasında vakıtlıça tınlık urnaştı. Nail Fatıyhoviçnı niçä tapkır olı urınnarga, yugarı däräcälärgä kuyarga teläp kıstadılar. Aña yasalgan täqdimnärne başkalar biş kullap kabul itä tordılar. Ägär iskä ala kitsä, bügenge köndä ul inde märtäbäle ministr bulıp utırır ide. Ämma fänne taşlıy almadı, kaldırırga telämäde. Ä Soltanga ni diyä ala? Ul anı niçä tapkır andıy adımnan saklap kalgan ide bit inde. Elek tıñlauçan ide. Häzer? Menä bit anı nindi olı perspektiva kötä!

Bu yulı Nail Fatıyhoviç nıklı karaga kilä almadı. Yaña urında Soltannıñ bähete bälki äle tagın da görläp çäçäk ata başlar? Yäş bit ul. Kanatlarına nıgu kiräk. Ä muzeyda mödirlek aña näq menä şul mäydannı biräçäk tügelme? Keşelär belän tagın da tıgızrak aralaşıp, türälär tiräsendä yörep, alarnıñ här süzeneñ dä döres häm mäğnäle tügellegen töşenä başlar. Ämma fän? Aña da yegärle zatlar, çın küñeldän cigelep eşläüçelär kiräk. Soltan moña qadär üzen näq şundıy keşelärneñ berse itep kürsätkändäy ide. Döres, tarkaulık, tema artınnan kuu, bersen başlap, tämam eçenä kerep kitäse urınga, anı östän genä tikşerep, tiz arada tögälläp, ikençesenä alınu kebek yomşaklıkların professor kürep-sizenep, mömkin qadär turı yulga kaytarırga tırışa torgan ide. Kaya aşkına yeget? Bu sıyfatların yäşlek hatalarına sanap, gafu da itä, aşıkmaska kiñäşlären dä birä ide Nail Fatıyhoviç. Kür inde, eşlär kaya taba kitep baralar... Zamanası başka törle şul, zamanası. Fänneñ kiräklege-yuklıgı mäsäläsendä bähäs bula almıy, ämma soñgı aylarda gına niçämä-niçä fänni-tikşerenü institutı yabıldı, küpme ğalimnärne, yugarı kvalifikatsiyäle incenerlarnı bazarlarga çıgarıp «tüktelär». İrtägä şundıy uk häl Nail Fatıyhoviç häm ul eşlägän institut östennän katok kebek taptap, tigezläp ütmäs dip kem äytä ala?

— Min küptän nider sizenä, sezne kürep alırlar da, törle täqdimnär belän başıgıznı katıra başlarlar dip uylıy, şul könneñ kilüennän kurka idem,— dip professor süzgä kereşep, küptän bolay borçılmagandır, beraz kaynarlanıp söyläp tä aldı.— Täqdimnären kabul da itkänsezder äle. Ämma ışanmıym, ul qadär maşinaları barmı ikän ul Ädäbi muzeynıñ?.. Häyer, hikmäte anda da tügel, bütändä! Fän öçen dävamçılık, traditsiyälärne yugaltmıyça, başlangan eşne ahırına citkerü, layıklı almaş üsterü... Añlıysız bulır... Fän üseşe daimi alıp barılsın disäk, zur hatalardan saklanu, alarga yul kuymau, yünäleşne yugaltmau tiyeşle. Ğalimnär ber kön eçendä, nindi genä talantlı keşe bulmasınnar, tumıylar da üsmilär şul... Fän keşesen yıllar buyı iğtibar küze astında tärbiyälärgä, äyter idem, barlıkka kiterergä kiräk. Ägär dä traditsiyälär saklanmasa, elekke kazanışlarga ähämiyät birelmäsä, ä tagın da döresräge, layıklı almaş häzerlänmäsä... İnde nıgıp kına kilä başlagan sezneñ kebek yäş kadrlar... Äye-äye, yäşlär çitkä kaça başlasalar, fänneñ kiläçäge bar dip niçek uylarga mömkin?..

Nail Fatıyhoviçnıñ çın mäğnäsendä atalar kebek borçıluı ide bu. İnstitut citäkçelege aldında soñgı vakıtlarda ul berniçä tapkırlar näq menä şuşı mäsälälärne kütärde. Ğalimnärgä, bigräk tä yaña kalkınıp kilüçe yäş häm ışanıçlı buınga ictimagıy yaktan yaklau hökümät tarafınnan bulırga tiyeşlegen katgıy dälillär belän raslap matbugatta da çıgışlar yasadı. Bolarga cavap itep, institutta soñgı yılda gına da kisken üzgäreşlär kürende. Fänni hezmätkärlärneñ hezmät hakın kütärü diseñme, tehnik yärdämçe çaralar kertelü diseñme, başkasımı— bolar barsı da professornı kuandıra idelär. İñ kiräge, institutnıñ işegenä arkılı takta kaktırmauda berençelärdän bulıp ul tırıştı. Azmı bolar? Ämma ul, üz yagınnan, bolar belän genä kanäğatlänä almıy, gıylmi ezlänülär öçen mäydannar kiñräk açılunı taläp itärgä äzer, äye, bügen dä äzer.

— Urın küçüegez miña ber dä oşamıy, nıklap uylangan ğamäl dip äytä almıym...

Nail Fatıyhoviç menä şuşı mäldä kabinetınnan Soltannı sörep çıgarırlık däräcägä kilgän ide. Güyäki ul häzer ük kütärelep, kızulık belän ukuçısınıñ yakasınnan alaçak: «Yörmä äle, enem, baş butap!«— dip işektän ozataçak häm döres tä eşläyäçäk ide. Ämma zamananıñ çeterekle buluın iskärep, alay itüne kiräksenmäde. «Bälki yegetkä bähet yılmaygandır? İrtägä zamana üzgärer äle dip bulmıy. Dönyalar utırgançı, tärtipkä kergänçe şul muzeyda mödir bulıp eşläp torsın. Annarı kire kaytarırbız!»— digän fikergä dä kilde. Tik kanäğatsezlege kitmäde.

Soltan öçen bu minutlarda citäkçese Nail Fatıyhoviç kızganıç kebek toyıldı. Ägär dä täqdim itelgän urınga küçsä, professor nigäder yätim kalır tösle ide aña. Ämma mödirlektän baş tartuı da ahmaklık bulır sıman. Anıñ bit üsäse kilä, üsäse! Nigä citäkçese şunı da añlamıy. Ällä soñ üsüen telämime? Bulır da!

Şunda Soltan üzen ike ut arasında kalganday toydı. Ministrlık täqdimen sanga sukmasa, aña äle kayçan şuşılay ofık açılır? Nigä bu hakta uylamıy Nail Fatıyhoviç? Nigä anı üsteräse kilmi? Soltan urınında başka beräü bulsa, ul añarga şuşılay kirtä bulır ideme? İnstitutka, bülekkä kilüçelär, ozak yıllar eşlägännän soñ kitep baruçılar moña qadär az bulmadı. Kaysısınıñ üseşenä, kanatlanıp oçuına Nail Fatıyhoviç kirtä buldı? Yuk! Andıy vakıyganı Soltan häterlämi. Ä menä näq menä aña, anıñ karyerasına ni öçen karşı kilä? Bu häl berençe tapkır gına tügel bit!

Ägär dä instituttan kitsä, fännän ayırıldı digän süz. Soltan bu hakta da uylanmadı tügel. Gıylmi ezlänülär öçen tabigıy sälät häm tırışlıktan gayre citdi fänni möhitneñ buluı şart. Monı küplär islärennän çıgaralar, şul säbäple katı yalgışalar. Gıylmi dairäneñ nikadär kiñ häm küp kırlı buluı fänni açışlarnıñ da tiränlegen täemin itä.

— Yarar, kiñäşemne totmasıgıznı beläm. Şulay da min sezgä, turısın äytim, Soltan Gabdelcäläyeviç, kiläçäktä menä şuşı bülegebezne citäklärsez dip ömetlänep, hätta ışanıp uk tora idem.

Professornıñ bu süzläre küñel türendä törle uyların kuzgatsa da, Soltannıñ akılın nıgıta almadı. Ul çın mäğnäsendä kirelänä başladı. Anı güyä alıştırıp kuygannar, yörägenä karyerist cene kerep oyalarga ölgergän ide. Şunlıktan bu yulı Nail Fatıyhoviçnıñ süzlärenä ürtälep kuydı. Tagın da niçä yıllar üsü mömkinlege çıgu ömetendä kalıymmıni digändäy añarga kırıs karaş taşladı. Bolay da monda karyera agaçınıñ oçı tüşämgä menep tide, terälde tügelme soñ? Çakırılgan urınga kitsä, üze küz, üze kaş bulaçak. Berär närsä yazarga turı kilsä, särkätiben çakırıp alır da ämeren birer, äytep kenä barır. Ul arada maşinkada bastırıp, äzerläp ük kertep tä biräçäklär. Teläsäñ, roman äväläp taşla, teläsäñ— fänni monografiyä!.. Menä rähät, menä cännät... Monda kalsa, haman da kuldan yazıp, maşinkada bastırırga çiratın kötep gomere uzaçak. Ul kompyuterlar hakında söylilär dä bit, kayçan bula äle alar. İmeş, personal, här ğalim östälenä kuyılaçaklar. Belmim, un-yegerme yılsız täterme ikän?

Fiker ülçäveneñ avır tälinkäläre äle ber yaka, äle ikençesenä avışıp, Soltannı tämam alcıtkan häm toyımın adaştırgan ide. Altın tauları uk bulmasa da, türäneñ aña küp närsälär väğdä itüe, älbättä, tormış yulı şul yakka borılu öçen ber etärgeç hezmäten başkardı. Ägär dä yalındıra kalsa, tagın da faydaga bulmas ideme? Yuktır. İzge urın buş tormas. Ber yaktan, zamanası, ikençe yaktan, karyera, üseş...

Nail Fatıyhoviç belän kiñäşüeneñ näticäse şuña kilep terälde: ägär dä Soltannıñ niyäte bar ikän, anı monda totıp kala almayaçak ikän ul. Yaña urının oşatmasa, teläsä kaysı vakıtta kire äylänep kayta alaçak, anı ike kullap kabul itäçäklär. Bu turıda şiklänmäsen!

— Ğailägez belän söyläştegezme soñ? Närsä diyärlär? Minem süzemne işettegez, kabatlanunıñ kiräge yuk. Şulay da... Tagın ber kat uylap karasagız, naçar bulmas...— Nail Fatıyhoviçnıñ käyefe kırılgan, küñele kakşap ölgergän ide. Soltannı ul akıllı dip belde häm şuşılay çit oyaga bik ciñel genä küñel salaçagın kötmäde. Satılu bit bu, çınnan da satılu! Akılsızlık!

— Vakıt az şul...

Soltanga aklanmıy mömkin tügel ide. Professornıñ käyefe kırılganlıgın häm bu minutta närsälär uylarga mömkin ikänlegen ul küz aldına bik döres kiterde. Niçä yıllar ostazınıñ kul astında eşläü çorında nindilegen häm kemlegen tanıp belergä genä tiyeş ide inde.

— Cavabın kayçan birergä kuştılar soñ?

— İrtägä, irtänge sigezdä ük kilep äytergä...

Soltannıñ bu süzlären işetügä, Nail Fatıyhoviç bötenläy ük aptırap kaldı. Mondıy aşıgıçlık säbäpsez genä bulmıy. Anıñ artında ber-ber hikmät yatarga mömkin. Yahşı täqdim bulu, perspektiva oçragında da uylanırga, niyätlänergä hiç yugı ber ay vakıt birälär.

— Ä ni öçen şuşı qadär aşıgıç? Uñnı-sulnı ülçäp tormastan? Soltan Gabdelcäläyeviç, hiç yugı ber atna kiräk, hiç yugı... Sezneñ öçen zur adım bit bu, yuldan borılıp kitü. Yuk, min kileşmäs idem... Nigä aşıgırga?

Nail Fatıyhoviçnıñ soraulı gına tügel, üteneçle karaşı Soltannı sagaytırga tiyeş ide. Çınnan da, döres bit. Ämma ukuçısınıñ kirelege häm hıyalıy naturası moña mömkinlek birmäde. İnde oçıp kitärgä dip küñele dä kanatların kiñ cäyärgä ölgergän.

— Aşıktıralar şul, Ädäbi muzey inde ike aydan artık hucasız tora, dilär. Kollektivlarında, imeş, üzara tartkalaşu, urın büleşü başlanırga mömkin.

Soltan şulay dide dä diyüen, ämma küñelen bütän ber sorau kortı aşadı: ägär dä bu izge urınga başka beräüne tabıp kuysalar, sin suzıp yörgän arada? Soñınnan ükenerseñ, ämma eş uzgan bulır, teşlärgä tersägeñä buyıñ citmäs. Kanatıñnıñ sınuı da şul bulır!

— Üzeñ närsä dip uylıysız soñ?

Nail Fatıyhoviçnıñ bu ütä dä turı soravına cavap birer öçen Soltannıñ tele kodrät taba almadı. Ul çınlıkta mödir bulıp kitü täqdimen kulayrak kürä, şulay da beraz şige bar: anda anı nilär kötkäne bilgesez. Annan soñ, monısı da bar bit äle anıñ, ostazınıñ üpkäläve, döres añlamavı mömkin. Bu da karyerist bulıp çıktı tügelme, fänneñ avır yögennän kurıktı bu dip uylasa? Moña qadär dä, kayvakıt, yäşlärneñ hezmätläre belän tanışkaç, fiker alışu barganda: «Eşneñ citlegüen kötik, ciñel yulga kerep kitmägänme?»,— dip tänkıytli, mäsäläneñ östän genä tikşerelgän buluına açına torgan ide. Ä Soltannıñ yazmaların karaganda, bülektä tikşerügä qadär kiterep citkergänçe niçä kat tözätterä, yañadan-yaña soraular kuya, mäsälälärneñ tögäl häm döres çişeleşen ezlätä ide. Şunlıktan, ägär dä ostazı aldan tanışıp, huplangan hezmäte ikän, yugarı bäyä ala, ä yuk isä, bütännärne aptıraşta kaldıra torgan ide.

Nail Fatıyhoviç mahsus räveştä Soltannı vakıtı-vakıtı belän utka yäki suga taşlandıra, çirkançık aldırırga da mahir buldı. Ber märtäbä avızıñ peşkäç, ikençesendä örep kabasıñ, dilär. Ostaz menä şuşı räveşle örep kabarga öyrätä, keşe holkın yahşı belep eş itä, üzenä kiräktä härkemne divarga kiterep teri ala ide. Anıñ belän rizalaşmıyça yörgän teläsä kem avır hälgä kalırga mömkin. Şunlıktan professornı hätta mäkerle häm astırtın dip uylauçılar da bar. Häyer, Nail Fatıyhoviç andıy doşmannarın bik tiz tanıp ala, alarnı üzennän tiz arada çitläşterergä tırışa, gafu da itä belä. Tiyeşle çagında atalarça kiñäş birüläre, kirägendä taläpçänlekne arttırıp, döres yulga kertüe, ä kayvakıt hämmäsenä küz yomganday üz-üzen totışı— boları tormışnı yahşı belüennän genä tügel, bälki keşesenä karap eş yörtü sälätenä iyä buluınnan, akıl kamillegennän dä kilä ide, bilgele. Ä menä bügen Soltan belän söyläşkändä anıñ da gomergä berençe tapkır diyärlek fikere tomalandı. Ukuçısınıñ ällä kanat çıgaruı belän kileşteme, ällä inde üzençä yäşäp alıp, yegetneñ holkı utırıp citsengäme şulay itte. Aktan da, kardan da kisterep äytmäde. Şulay da bülektä kalıp, fänni eşen dävam itüen bu oçrakta kulayrak digän räveştä üz süzen belderep kuydı.

— Yarar, nişliseñ bit... Ğailägezdä kiñäşep karagız. Zamanına kürä kızıklı gına täqdim inde. Yazmıştan uzmış yuktır. Şulay da, şulay da... Alda fänne zur kiläçäk kötä. Bu hakta da onıtırga yaramıy!— dide.

Bu süzlärendä professornıñ Soltanga üpkäläven sizärgä mömkin ide. Ämma Käbirov alarnı kisätü bularak kına kabul itte, hätta fänni fanatizm ğalämäte dip uylarga da bazdı. Ukuçısınıñ yalgış adımın bu yulı ostazı döresli almadı.

5

Soltan çıgıp kitügä, professor boyıgıp kaldı. Yıllar buyı berämtekläp diyärlek tuplangan häm eşkä sälätle, min-minlektän azat bulgan kollektivın tarkatası kilmäde. Anda härkemneñ üz urını bar. Berse ikençeseneñ holkına caylaşkan, härkaysınıñ fiker kuäten, yünäleşen yahşı belä. Kilep çıga torgan avırlıklardan da andıylar belän bergä-bergä kotıluı ciñel. Tayanırlık keşelär. Ägär dä bügen Soltan kitep barsa, irtägä başkanı üz artınnan tartaçak. Zamanası ber dä ışanıçlı tügel şul. Fän ölkäsendä köç bik küp taläp itelä, haman ber çokırnı, digändäy, kazıy-kazıy, küpme nerv tügelä, küñeldäge sabırlık diñgezeneñ kayvakıt ber genä yotım suı da kalmıy. Aralarına cil oçı ütep kerä almas duslar da hätta, ni hikmät, mondıy vakıtlarda kan doşmannarga äverelälär.

Işanıçlı ukuçısın bötenläygä yugaltuı kebek toyıldı bu hällär Nail Fatıyhoviçka. Güyäki Soltan Käbirov monda mäñge äylänep kaytmayaçak. Yaña eşeneñ tämen belep alaçak ta fänni ezlänülärneñ gazabın onıtaçak. Gıylem dönyasınnan ber ayırıldıñmı, yäşäeşneñ bütän rähätlekläre belän oçraşasıñ, annarı adaşasıñ şul. Hay, Soltan, Soltan... Ğalim bulıp yaratılgan keşe tügel ideñmeni soñ sin? Belmiseñ genä. Sagınırsıñ äle. Fännän şaktıy çittä torıp ta gıylmi däräcälär aluçılar bar, anısı. Ämma alar başka, açış yasauçılar tügel, bälki populyarizatorlar.

Nail Fatıyhoviç ul könne eş säğate betkäç tä ozak utırdı. Işanıçı sanalgan ukuçısınıñ bu adımın äle bitärläde, äle üz küñelen yuatıp mataştı. Ämma añarga iñgän avırlık häm üpkä hise bolar belän genä yuılıp taşlanmadı. Kulına telefon trubkasın alıp, kemgäder şaltıratırga teläp, tägärmäçen borgalıy başladı. Tagın tuktaldı, özek-özek avazlarga oyıp kaldı, apparatnı basıp, kulına yazmalar totıp, alayga-bolayga äyländerde. Küñele kuzgalganlık säbäple akılı eştän baş tarttı.

— Äye, koşlar, kanat çıgaruga, cılı yakka oçu yagın karıy başlıylar!

Bu fikere aña beraz tınıçlanu kiterde. Ul arada telefon üze şaltıradı. Yanında gına utırsa da, alırga aşıkmadı. İnde yögerä başlarga äzer bulgan apparat kinät kenä buıldı. İşektän şunda uk diyärlek särkätip hanım kürende, aşıgıp söyli ide:

— Nail Fatıyhoviç, direktsiyädän, direktor... Rizvan Hafizoviç!

Bu süzlärne işetkäç, artık kabalanmıyça gına professor telefonnı kütärde, tonık tavış belän:

— Äye, min tıñlıym...— dip, süzlären suzıbrak äytte.— Yuk-yuk, avırmıym, avırıp kitmädem, arılganlıktan şulay.

Särkätip hanım kışkı kiyemennän ide. Huşlaşıp kaytıp kitte. Direktor, şaktıy täfsilläp soraştıra-soraştıra, mödirgä añlatmalar häm kürsätmälär birde. Kileşergä tiyeşlegen töşenderde. Nail Fatıyhoviç isä kadrlarnı saklau kiräklegen, ciñel kuldan gına rizalaşu yaramaganlıgın belderergä alınsa da, Rizvan Hafizoviçnıñ bolarnı uk tıñlap torırga telägendä yuk ikänlege añlaşıldı, şunda kızulana bargan äñgämäläre özelde.

Professor, telefon trubkasın urınına kuygaç, tınıçlanıp kalganday buldı. İnde eş säğate küptän çıgarga ölgergän, öyenä cıyınırga da vakıt ide. Bügen kiç ul dustınıñ yıllıgına barırga tiyeş, bıltır, kinättän, yöräk totıludan vafat Säğıyr Sabitov ğailäse belän ozak yıllar gäpläşep yäşäüläre säbäple, bu yugaltuın da avır kiçergän ide. Kaytası, barıp citäseläre dä bar bit. Aşıgırga tiyeş.

Ämma Nail Fatıyhoviç haman da kuzgalıp kitä almadı. Ul arada, eş köne ahırında ğadät buyınça härvakıt şulay, kiçlären dä küpkä soñga kalıp eşläüçe, bülekneñ iñ ölkän hezmätkärlärennän bulgan olpatlı Sabir Käşfiyeviç işek kaktı. Röhsätne kötep tä tormıyça, kalaç kebek tügäräk yözen balkıtıp, citez adımnar belän uzıp, türgä kerde, ğadätlängän urındıgına yakınlaştı. Utırıp citmästän:

— Berär borçuıgız barmı ällä, käyefegez kırılgan kebek?..— dip cay gına sorap kuydı.

Sabir Käşfiyeviçneñ keşeleklegenä häyran kalırlık ide. Ämma fändä genä citdi adımnar yasap, kirägençä ölgerlek kürsätä almıyça, zamanına kürä dönyalar şaulatırlık gıylmi mäsälälärne mäydanga çıgaru bähetenä ireşmäde ul. Eşläre, nindi genä kızıklı bulmasınnar, haman külägädä kala birälär. Ällä oyalçanlıgı komaçaulıy, ällä inde artıgı belän ikelänüçän? Äle berniçä könnär genä elek, bülektä tämamlagan hezmätlärne kitap näşriyätında bastıruga mömkinlek açılgaç ta, üzeneñ eşen täqdim itäse urınga, tottı da yäşlärgä yul kuydı. «Hezmätegez citlekkän, min anı birü yagında»,— dip Nail Fatıyhoviç mahsus, aldan, cıyılışka qadär çakırtıp, üz yagınnan ügetläp karasa da, ul: «Betep citmägän tösle, bıyılga kaldırıp torıyk»,— dide. Berniçä kat gozerlänep ütenüneñ dä faydası timäde. Ni hikmät, şunda da Sabir Käşfiyeviç: «Yäşlärneñ üsäse bar, ä min üzemneñ däräcäm belän kanäğat»,— dip äytep aldı. Bu anıñ süzläre keşegä yararga tırışuınnanmı, ällä yalgışuınnan kiläme, ber-ber hatalanudan kurkuı ideme, belmässeñ.

— Soltan Gabdelcäläyeviç hakında häbärdarsızdır inde?

Professor, hiçnärsäne añlatıp tormastan, hezmättäşenä şuşı soraunı birde. Kem-kem, ämma Sabir Käşfiyeviç bülektäge här şılt itkän tavışnı da aldan işetep, vakıtınnan elek şul mäsälädä borçıla başlıy, mödirgä citkerüne burıçı dip sanıy ide. Bu oçrakta gına ul ışanıçnı aklamadı. Yarım peläşlänep kilgän başındagı kaldık çäçlären artka sıpırdı. Andagı bala yonnarı ürä torganday buldı. Açık häm tulı yöze suldı. Kulı yöräk turısına taba suzılıp, uıngalap aldı.

— Ber-ber häl yuktır bit? Bügen köne buyı diyärlek eştä dä kürenmäde. Uylagan idem anı...

Sabir Käşfiyeviç fantaziyägä birelä torgan keşelärdän tügel. Monda da hıyalı tarlıgı üzen sizderde. Ämma Nail Fatıyhoviç, süzne ozınga cibärmiçä, hälne añlatıp ta birde:

— Soltan Gabdelcäläyeviçnı mödir itmäkçelär...

Bu yañalık Sabir Käşfiyeviçnı da ayaktan yıgarday ide. Şunda Nail Fatıyhoviç: «Bu dönya niçek ğadelsez»,— dip uylap kuydı.— Ädäbi muzeyga mödirlek menä kemgä tiyeş ide, Sabir Käşfiyeviçka. Urını da, keşese dä şuşı. Här adımın ülçäp, az gına yalgıştımı, turılap yöri torgan, vakıtlı uñaysızlıklarga oçraganda da, tavış kuptarmıyça, ni bar, şuña künüçe olpat zatlar barında, Soltan Käbirov kebek äle holıkta utırırga ölgermägän, tormışta avırlıklarnı sikerep kenä uzuçı yäşlärne anda kütärälär dimeni?»

Ämma professor bu yulı yalgıştı, Sabir Käşfiyeviçnıñ başına tay tipmägän, şuşı yäşenä citep, iyälängän urınınnan küçäçäkme soñ ul? Yuk, monıñ öçen Soltan kebek utka taşlanuçı, suga sikerüçe dä bulu kiräk. Hätta inde, yäşlektäge yülärlekneñ närsä ikänlegen añlap citeşmägän buluıñ kiräk. Yeget bula alu!

— Kayda inde? Kem urınına?

Sabir Käşfiyeviç bu oçrakta institut eçendäge kötelergä mömkin sanalgan üzgäreşlärne küzdä tota ide.

— Ädäbi muzeyga...

— Üze äytteme ällä?— dip, tämam aptırap kaldı Sabir Käşfiyeviç. Ul älegä hiçnärsä turında da uylıy almıy ide. İşetkän yañalıgı anıñ käyefen cibärde, akılın häyran itte. Professor isä süzen dävam itte:

— Äye, kerep çıktı. Bik atlıgıp torgan tösle kürenä. Süzendä ikelänüe barlıgın da sizderde, anısı. Ämma kitärgä digän kararga kilep ölgergän inde.— Nail Fatıyhoviç monıñ näq şulay ikänlegenä inde töşengän ide.— Direktor, Rizvan Hafizoviç, yaña gına şaltırattı. Ministrlar kabinetında, iptäş Gataullinnıñ üze yanında bulgan. Sezneñ bülektän Soltan Käbirov hakında soraştılar, di. Maktaudan artık süz äytmägän. Ul da rizalıgın birgäç, bez nişli alabız?

— Aldan äytmäde şul üze dä. Astırtın, sizdermi genä yörgän ikän. Mondıy eş ber kön eçendä genä häl itelmi, yugıysä...— Bu süzlärendä Sabir Käşfiyeviç haklı ide. Ämma professor anıñ belän kileşmäde:

— Üze dä bügen genä belgän. Çakırtkannar da äytkännär,— dide.

Sabir Käşfiyeviç monıñ belän hiç kileşergä telämäde:

— Yuktır,— dide.— Min inde üzem andıy imeş-mimeşne işetergä ölgergän idem. Ahun Sadriyeviçnı beläsez, universitet dotsentı, yazuçı, ber aylar çaması elek, uramda oçragaç, anıñ hakında anısın-monısın soraştırıp tordı. Ukuçısınıñ nindi ğalim bulıp citeşüe belän kızıksınadır digän idem dä, yuk ikän, Soltan Käbirovnı mödirlekkä täqdim itärgä teläge barlıgın da äytte. Ädäbi muzeynı citäklärlek layıklı kandidatura tabunı aña yöklägän bulgannar. Malayı ministrlıkta eşli, Kamil Ahunoviç. Döresräge, bu eş anıñ ulına kuşılgandır inde, ä Ahun Sadriyeviç, älbättä, bulışlık kürsätergä alıngan. Tabigıy häl...

Häbären beldergändä aşıgıp-aşıgıp söylägän häm üzeneñ akıllı buluın uylap käyefle genä yılmaep-yılmaep algalagan Sabir Käşfiyeviçnıñ süzlärendä haklık bar häm yarılıp ta yata ide. Ämma Ahun Sadriyeviçnıñ elegräk Nail Fatıyhoviç belän bu hakta kiñäşmäve beraz säyerräk. Bälki doktorlık dissertatsiyäse temasın tege vakıtta kire boruda professornıñ da katnaşı barlıgın häterendä totkandır da, üpkäse saklanıp, şul säbäp belän Nail Fatıyhoviçnı kürep söyläşäse itmägänder, başkaça bulmas!

Keşelärneñ närsä uylarga mömkinlegen töşenergä häm bäyälärgä öyrängän, bu hakta tom-tom kitap yazarlık neçkä holıkçı Sabir Käşfiyeviç, arada urnaşkan tınlıknı tiz arada bozıp:

— Ul üze, Ahun Sadriyeviçnı äytäm, sezne dä sorap kergälägän ide bügen. Mögayın kiñäşep alunı kiräksengänder. Sez haman da cıyılıştan cıyılışta, komandirovkadan komandirovkada buldıgız,— dide.

Anıñ hiçber säbäpsez Ahun Sadriyeviçnı yaklarga alınuı beraz säyer toyılsa da, Nail Fatıyhoviç şulaydır digändäy baş kaktı. Ämma äytep tä kuydı:

— Telefonımnı belä, hiç yugı şaltıratıp belderer ide.

Professornıñ haklı buluı Ahun Sadriyeviçnı yaklarga alıngan Sabir Käşfiyeviçne kıyın häldä kaldırdı. Çınlıkta ul anı aklamıy, bälki üzeneñ dä, Soltan Kärimov kandidaturasın Ädäbi muzeyga mödirlekkä täqdim itü hakında süzlär baruın belä torıp, bu hakta Nail Fatıyhoviçka vakıtında äytmäven yäşerergä tırışa ide. Ämma söyläşü haman ber üzängä äylänep kaytkanlıktan, bu yulı professordan gafu sorarga mäcbür buldı:

— Ğayep mindä dä bar inde, häbärdar idem, digänem, onıtılgan şul, kiçerä küregez...

Nail Fatıyhoviçnıñ üz ukuçılarına karata artıgı belän yärdämçellek kürsätüe, taläpçän buluı anıñ öçen yahşı mäğlüm ide. Şulay da Sabir Käşfiyeviçneñ ber närsä belän hiç tä kileşäse kilmi: artıgı belän irkäli ul alarnı, artıgı belän... Cayı kilgän sayın üsterä, maktap kına tora. Tel-teş, cil-su tiderttermi. Berärse tänkıytlärgä alınsa, üzen bitärlägän tösle kabul itä. Ä alar, ukuçıları, anıñ hakında uylap ta karamıylar. Üzlären ällä kemgä sanap, masayıp yörilär. Haman-haman barça urında da şulay ciñelgä kiler, ostazları taşlamas dip uylıylar häm katı yalgışalar. Bülektä küpme andıylar eşläp kittelär. Kanat çıgarırga ölgermiçä oçarga totınalar da yıgılışıp töşälär.

Professornıñ kul astında eşläüçe unbiş ğalim arasında Soltan Kärimov ostazınnan ayırılmagan ukuçılarınnan ike keşeneñ berse ide. Menä şuşı könnärdä genä Nail Fatıyhoviç aña bik uñışlı temanı yullap diyärlek ük aldı, Gıylmi şurada ul temanıñ aktuallegen niçä tapkırlar raslap çıktı. Anı barı tik şul Soltan Käbirov öçen genä eşläde.

Ul tema doktorlık dissertatsiyäsenä iltüçe turı yul ide. Monı professor üze dä bülek hezmätkärlärennän yäşermäde. Aldan uk alarnıñ könçelegen sünderep, doşmanlıkların beterüne kiräksende. Äye, Soltan Käbirovnıñ bähete bar ide. Eşläre cırlap kına tägäri ide.

Telefon şaltıradı. Nail Fatıyhoviçnıñ hatını ikän, mişärlärçä usallık häm täväkkällek belän professornı bitärläp taşladı. Tizräk kaytıp citärgä boyırdı, yuksa aşka soñga kalasılar ide. Keşe aldında yahşı tügellegen belderde.

— Onıtmadım, onıtmadım... Häzer... Eşlär bar ide äle. Yarar, yarar, dim, kaldıram. Kiyenäm dä kitäm...

Süzläre şunda özelügä, Nail Fatıyhoviç urınınnan kuzgaldı. İşek yanındagı kiyem elgeçennän kiñ yakalı, yahşı tukımadan tegelgän pältäsen aldı. Kiyärgä yärdämen täqdim itü öçen ürsälängän Sabir Käşfiyeviçka mömkinlek birmiçä, töymäli ük başladı. Kuyı kara ozın çäçle möhtäräm aşına zatlı professor papahası, kultıgına kara kün papkası kütärelde. İşektän çıgarga kilgändä genä, Sabir Käşfiyeviç ürsälänep:

— Niçek häl ittegez soñ, Nail Fatıyhoviç?— dip soradı. Professornıñ närsä uylaganı anıñ öçen älbättä ähämiyätle ide.

Şunda Nail Fatıyhoviç, güyäki berni bulmaganday:

— Üzenä karıy inde. Ägär dä tuktatsak, bezne ğayepläve bar. Kem belä, bälki irtägä institutnı yabıp ta kuyuları mömkin...— dide, şunıñ bu turıda süzen betermäkçe buldı. Ämma bolarnı işetügä, Sabir Käşfiyeviç tämam aptıraşta kaldı. İşektän çıgıp kitärgä telämäven sizderde, cavap biregez digändäy kisterep soradı:

— Niçek, ällä şundıy imeş-mimeşlär dä yörime?

— Yuk, bolay gına äytüem,— dide professor, Sabir Käşfiyeviçnı tınıçlandırırga aşıgıp.— Zamanası katlaulı şul, zamanası. Ämma bezneñ institutnıñ däräcäse könnän-köngä arta gına bara diyär idem min. Bolay, süz arasında gına kilep çıktı inde. Ni äytergä belmägännänme şunda?.. Borçılmagız, ber dä andıy süzneñ işetelgäne yuk. Ämma... Üzegez dä beläsez, zamananı bit, zamanı!..

— Tfü-tfü, diyegez, Nail Fatıyhoviç,— dide Sabir Käşfiyeviç, inde kabinettan çıgarga teläge tuıp, işekkä taba kitep.

Ul eleklärne dä, küñelenä huş kilgän-kilmägän häbärlärdän soñ, ğadäte buyınça şulay tökerengäli ide. Üzen zamanında töple marksist itep kürsätsä dä, hätta partiyä byurosınıñ äğzası, annarı ozak yıllar citäkçese bulganda da mondıy horafi ğamälläre vakıtı-vakıtı belän kalkıp çıga torgan idelär. Häzer dä şul uk ğadätläre belän yäşäp kaldı. Yaña zaman kilsä dä, Sabir Käşfiyeviç kebek ğamäldä häm süzdä ülçämle zatlarnı üzgärtergä tiz genä mömkinme? Zaman tügel, däver üze kilgändä dä moñarga köçe citmäyäçäk. Çönki dönyalıknıñ teräge näq menä şuşındıy zatlarda. Ä aşkınuçılar, tıngısızlar, tuktausız aşıguçılar isä— yäşäeşne alga iltüçelär, tormışnıñ häräkätländerüçe köçläre alar, teräge tügel. Cimerüçeläre, üzgärtüçeläre. Alarnıñ berençeläre cämgıyät eçendä kübäyep kitsä — torgınlık urnaşa, ikençeläre artsa — butalış başlana. Alarnı balansta totu kiräk. Ä Soltan Kärimovnıñ bülektän kitüe, cämgıyätneñ şuşı küzänägendä, ägär dä töptänräk uylap karasañ, çınnan da torgınlık tudırırga mömkin ide.


6

Ostazınnan çıkkannan soñ, Soltan, ike dä uylap tormıyça, başında nindi uylar kaynaganın iptäşlärenä çişte dä birde. Fikerdäşläre yäşlär bulganlıktan, alar, anıñ yaña urınga küçü hakında işetügä, kararın huplap karşı aldılar. «Döres eşliseñ, mondıy mömkinlekne faydalanmıylar dimeni? Bez ikelänep kalmas idek äle»,— dip, anı niyätendä nıgıtıp ölgerdelär. Ul, öyenä kaytkanda, bu hakta tagın ber kat uylanıp, duslarınıñ süzen döreskä çıgardı. İrtägä irtänge säğat sigezgä barıp citärgä häm rizalıgın birergä buldı. Hatınına da niyäten ikelänüsez belderde. Ul da karşı kilmäde:

— Gomereñ buyı fän koyısın enä belän kazıp, töbennän ence ezlärseñme?— dide, institutta niçä yıllar eşläp tä ällä ni uñış kazana almavın, tormışlarınıñ avır baruın iskärtte.

Ämma bolardan tış aña, irenä täqdim itelgän yaña hezmät urınınnan bigräk, ciñel maşinası,— kara yäki ak «Volga»dır inde,— oşadı. Küpme caysızlıktan kotkaraçak ul arba anı. Yuk, Soltanın tügel, iñ berençe çiratta üzen!..

Bähet şulay inde ul, kötmägän yaktan kilä dä kerä. Anıñ artınnan kön-tön çabıp karıysıñ, yugıysä, ä ul tırışkanıña karamıy, koyırıgın da kürsätmi. Azmı gacizländelär alar tormışların cayga sala almıyça. Soltanı äüväle aspiranturada ukıdı, algan stipendiyäse närsägä genä citä ide soñ? Kara ikmäk belän bäräñgegäme? Yarıy äle üzeneñ, yağni Färidäneñ äti-änise, niçä yıllar ah-zar itmi, alarnı yannarında sıyındırıp yäşättelär, tormış avırlıkların kürsätmäskä tırıştılar. Yäşlär belän bergä toruları, alarnıñ tormışın da tartıp baruları ciñelgä kilmägänder. Bäyrämgä, disäñ, anda üzlärennän ber dä kaldırmıyça yörttelär. Kiyäülärenä dä dissertatsiyä yazarga mömkinleklär açtılar. Tönnär buyı utırganda da, ay-hay, utnı küp beteräseñ digän süzne äytkännäre bulmadı. Tatulıknı östen ittelär. Berär tanışları yäisä kürşeläre, yüri dä, çınlap ta, niçek torırga mömkin alay dip söylänsä dä, alarnıñ andıy kotırtuların kolaklarına da elmädelär. İnde ayırım yäşi başlaularına ber yıldan artıp bara, ämma haman da äti-äni yärdämenä mohtaclar. Bäräñgesen, tegesen-monısın, üzlärennän özep, kiyäülärenä kiterälär. Beräülär bulsa, citte, inde üzegez bezgä yärdäm kürsätegez dip däğvalar ide. Menä häzer Färidälär dä keşeçä yäşi başlarlar.

Soltan, ğadätençä, üze belän yazmaların da alıp kaytkan ide. Tagın yazu maşinkası artına utırdı. Ämma eşe barmadı. Beraz tukıldatkannan soñ tuktap kaldı. Färidä kölep kuydı:

— Närsä, naçalnik äfände, barmıymı ällä?.. Aldınnan tarta almasañ, artınnan çıgıp et. Tägäri başlıy ul...

Bu süzlärne vakıtı belän Soltan üze aña äytkäli torgan ide. Moña berniçek dä cavap kaytarıp äytä almavınnan häm işetkäne dä yuklıktan, hatını tantana itte. İre alıp kaytkan yañalıkka kuşılgan hıyalları täesirennän anıñ käyefe yahşı ide.

— Öskäme? Askamı?

— Närsäne äytäseñ?— Färidä ni hakında süz barganın belsä dä, şayartkanday itep, añlamaganga sabıştı.

— Öskä tabamı, askamı tägäri başlıy?

— Hiçşiksez barı tik öskä taba gına!..

— Sıtıp üterä ikän, alaysa...

— Närsäne?.. Kemne?..

— Öskä tägäri diseñ tügelme?

Färidägä genä tügel, Soltannıñ üzenä dä kızıklı toyıldı bu äytkännäre. Süz uynatu, şayartu yagınnan Nail Fatıyhoviçka citkerä almasa da, ukuçısı küp närsäne annan otıp kala, üze dä kayvakıt yomrı-yomrı baş katırgıçlar uylap çıgara ide.

— Ällä yalgışam mikän, ä? Fänne sagınırmın inde...

İreneñ kinät kenä bolay äytep kuyuı Färidäne aptıraşta kaldırdı. Gıylem sukmagınnan üzençä akrınlap kına bulsa da kütärelä bargan Soltannıñ kötmägändä administrativ eşkä çakırıluı, citmäsä, täqdimneñ şuşı başbaştaklar zamanına kürä kulaylılıgı ikelänüsez genä häl kılına almayaçak ide. Tagın da şunısı bar şul äle anıñ, yaña urında ire eşläp kitä alırmı? Öyränmägän-belmägän vazifa bu. Elek üze kollektiv eçendä hezmät itsä, häzer inde bütännär belän idarä itärgä tiyeş. Ä Soltanda diktatorlık sıyfatları yuk. Keşelärne añlarga, teläklären, gozerlären kabul itärgä tırışuçan. Berkatlılıgı da bar. Işanuçanlıgı. Ällä çınnan da häzerge urınında gına kalsınmı soñ? Başın yuk belän katırgançı, eşläsen institutında gına. Keşelär gomerlären bagışlıylar bit äle şul fängä. Köne-töne kazınalar, hätta kayvakıt uñışlar da kazanalar.

— Närsä kiñäş itärgä dä belmim inde, Soltan... Barma da, yörmä dä, üz urınıñda gına kal, disäm, soñınnan, sineñ arkada gına baş tarttım, yülär bulganmın ikän diyärgä mömkinseñ. Ägär dä kiresen äytsäm, yaña urınıñ küñeleñä huş kilmäsä, tagın miña üpkäläveñnän kurkam. Üzeñä kara inde. Kollektivnı buysındıra alırıña ışansañ, bar, älbättä. Ämma siña, belep toram, avırga kiläçäk. Keşegä katı bärelä almıysıñ, närsä disälär dä, balalar kebek ışanaçaksıñ.

Färidä bu süzlärendä haklı ide. Kemne-kemne, ä iren ütäli kürä, nindilegen belä şul ul. Hätta kayvakıt ni-närsä uylaganın da toya. Menä häzer dä kürep tora: Soltanı fängä baş-ayagı belän çumgan, anı gıylem diñgeze üz çoñgılına urap alıp kerep kitkän, çıgarlık ta häle kalmagan. Aña tormış kiräkme? Ägär dä tormış-yäşäeş kiräksä, bütännär kebek televizor töbennän kitmiçä hokkey yäki futbol uyının karar, säyäsät belän kızıksınır, üzen deputatlıkka täqdim itep, keşelärneñ başın katırır ide. Ul alay itmi şul. Eşlägäneneñ faydasın da kürmi, yugıysä, ä haman çokına, ezlänä. Nobel premiyäsenä aşkına diyärseñ. Bar, köt, birdelär, di. Tukaynıkı da tätemi äle ul tatar ğalimenä. Alırday bulsalar, bäyäli belsälär, aralarınnan yıl sayın berär akıllısın kütärä barır idelär. Änä, yazuçılar, yıl da ike-öç keşelären söyenderälär. Kirpeç kalınlıgı, adäm ukıp beterä almaslık romannar yazalar da «Tukaylı» itelälär. Tatarda elek tä gıylemgä bäyä birä almagannar, häzer dä yuk. Mäñge şulay bulır inde.

Färidäneñ bu uyları iren mödir, yahşı citäkçe sıyfatında kürergä teläüdän kilä ide. Haman da: «Üzeñä kara inde»,— dip äytsä dä, küñele belän anıñ däräcäle urında utıruın teli ide. Soltanınıñ üzsüzlege bulmasa, fän ölkäsendä eşlärgä eçke yegären dä tuplıy almas ide. Monısın da añlıy. Ämma bu oçrakta, şuşı sıyfatına totkın bulıp, kirelegenä iyärep, administrativ hezmätendä eşen bozıp kuymagayı.

— Nindi fikergä kildeñ inde?

Färidäseneñ bu soravına ire kisterep ük cavap birä almasa da:

—Täqdimnäre belän kileşergä turı kiler, ahrısı,— dide.

Soltannı bu yulı da äytkän süzendä tora aluı, yağni üzsüzlelege harap itte. Türäneñ ügeten kötmi, turıdan-turı, yäşermiçä, täqdim belän printsipta kileşkänen belderde şul ul. Häzer niçek baş tartsın di. Äytkän ikän, dimäk, utka kersen, sudan çıksın, ämma süzenä ğamälendä zıyan kitermäsen. Ägär dä bügen bolay, irtägä tegeläy äytep yöri başlasa, kem bulaçak ul? Nindi avtoritetı kalaçak? Yuk, printsipial ikän, printsipial, turı süzle, tugrılık iyäse bulsın. İr keşe äle ul. Süzen birgän ikän, ütäsen.

Şul räveşle ahırda Soltan tögäl ber kararga kilde. Yazgan hezmäten dävam itärgä teläge sürelde. Ozakka kitkän ikelänüläre anı şaktıy tauşaldırgan, akılın ardırırga ölgergännär ide.


7

İrtänge sigezdä Soltan ministrlıkka kilep kergändä mondagılarnıñ can äsäre dä sizelmägän ide, ä kabinetında tege türä, bügen kiterelgän gazeta-curnallar arasınnan bersen saylap alıp, nindider mäqaläneñ här yulı sayın astına qaläme belän sıza-boza, tirläp-peşep eşenä çumgan hälendä bulıp çıktı. Soltannı kürügä:

— Äydä-äydä, yäş iptäş, türdän uzıgız,— dip, neçkä ozın kulın baş östennän yugarı kütärep kenä barmaklı belän çakırdı da, üz aldına zur kanäğatsezlek belderep, östälenä uçın anı yodrıklap saldı.— Yazıp ta kuya bu curnalistlar. İsläre dä kitmi... Kildegezme? Ukımagansızdır äle?

— Närsäne?

— Bügenge «Tatarstan»nı. Yakadan alıp yaza bit. Üpkäli äle, citmäsä. Şuşı teatrga byudcetta karalgannıñ yöz dä un protsentı kerep bara. Alarga haman citmi. Üzläreneñ eşläp taba almauların ber dä uylap karamıylar. Ministrlıknı ğayeplilär. Barsı öçen dä monda utırgan bez genä ğayeple mikänni?

Türäneñ bu süzläre Soltanga barı tik ber närsä hakında gına söyli idelär: arbadagı ğayepne atka audargannar!

— Menä şuşındıy yaman hatalardan sak bulırga kiñäş itäm, yäş iptäş. Buş süz söyläüdän dä yamanı yuk. Bu curnalistlarga şul gına kiräk tä: sensatsiyä artınnan kualar. Tirac öçen bolar barısı da. Keşe sataştırıp, bändä aptıratıp, üzlärenä oçsızlı avtoritet yaulauları. Şularnıñ süzenä kayber ahmaklar kolak ta salalar bit äle.

Bu türäneñ kurıkkanı üzennän yugarıdagı berär çinovniktır inde? Soltannıñ şulay uylarga gına hakı bar ide. Ämma ul anı äytep ük taşladı:

— Östägelärme?

«Yäş iptäş»neñ tel töben türä şunda uk töşenep aldı. Ämma süz kuyırtıp tormadı. Anıñ berkatlılıgınnan äkämät tä käyefe kütärelep, kahkahalap kölde. Tavışı hätta täräzä pıyalaların zeñgeldätep kuydı. Kayçandır üzeşçän sänğattä cırlap yörülärennän kalgan tamak töben kırgalau ğadäten yäşermiçä, nindider köyne suzarga äzerlängändäy itte. Soltan sagaya kaldı. Bu türä häzer östäle astınnan talyan işe uyın koralın tartıp çıgarır da «Kara urman»nı suzar tösle ide. Ämma, ni hikmät, bülmädä milli cır yañgıramadı. Anıñ urınına samimi avıl abzasınıñ sügenü süze bularak kına telendä faydalanıla torgan «menä äkämät» kälimäse işetelde.

— Sezdä eş bik irtä başlana ikän, sigezdä ük...— Soltan üzeneñ küzätüçänlegen tügel, bälki türägä karata hörmäten sizderergä teläde. Ämma bu tırışlıgı citärlek däräcädä üz bäyäsen taba almadı. Harun Bariyeviçnıñ, kiresençä, açuın gına kuzgattı bulsa kiräk. Ul, tavışın töptän ük çıgarıp:

— Yuk, irtänge cidedän kiçke unnarga qadär dä suzıla. Kayber könnärdä tañ atkançı, biştän ük kilep utırgalıym. Eş küp, vakıt citkerü kıyın häzer. Kolhoz räise dä bu qadär irtälämi torgandır,— dide, gazeta aktaruın haman da dävam itep. Soltan isä tik utırırga mäcbür ide.

Şul räveşle ber säğatkä yakın vakıt uzdı. Şunda gına türä eşennän ayırıldı, başın kütärde häm:

— Yarar, şaltıratıp karıyk,— dip, başkalarınnan üzenä yakınrak kuyılgan ak töstäge telefon apparatınıñ äylänçegen cay gına borgaçlarga totındı. Tege başta ozak köttermädelär. Harun Bariyeviç telgä kilde:

— Häyerle irtälär üzegezgä, Hänif Maksutoviç... Yahşı, äye, yahşı... Kürdem... Tanıştım... Bigräk artıgın kılanalar da inde... Tikşererbez! Hiçşiksez tikşererbez... Faktları raslanmas tösle... Äye şul, yul kuymaska kiräk... Yäşererbez, belmämeşkä salışırbız... Taläp itsälärme?.. Seyfnı açtırıp tormaska inde.

Närsä hakında süz barganlıgın faraz kılganda da töşenerlek tügel ide.

— Menä, yäş iptäş üze dä monda... Kilerbez. Unga ikän, unga. Bik yahşı... Yarıy, yarıy... Häzergä...— Boları inde Soltanga da, üzenä kagılganlıktan, şärehsez dä bik yahşı añlaşıldı.

Unga ikän, unga inde. Äle ber säğat tä ille minuttan artıgrak kötäse bar, vakıt äräme. Fändä minutı da qaderle ide.

Soltannıñ ciñel genä añlarga ölgergännären türä kabatlanıp söyläp birde. Monnan soñ: «Eşläre tıgız ikän bolarnıñ»,— dip uylarga gına kaldı.

Harun Bariyeviç, kiräkter inde, şunda Soltannan törle närsälär hakında soraştırıp, säyäsi, ictimagıy, mädäni karaşların tögäl açıklau eşenä alındı. Anıñ niçek osta itep ber ük soraunı törle räveştä kuyganlıgın Käbirov barı üz cavaplarınıñ kabatlanuınnan da çamalıy aldı.

Bu vakıtta ministrlıkta kızu eş başlangan, koridor häm bülmälär hatın-kızlarnıñ çäç, yöz, iren, kaşların tözätkännäre arasında üzara söyläşülärennän şau-gör kilep tora ide. Ul da tügel, türägä ara-tirä sälam birep çıguçılar, üzläreneñ kilgänleklären belderergä teläüçelär dä tabıldı. Çinovniklar arasında yalagaylık häm yalgançılık yöz yıllar buyına üsterelep kilengän ğadät ikänlegen Gogolne yäki Saltıkov-Şedrinnı ukımıyça, berniçä minut şuşı kabinetta utırıp ta añlap kalırga mömkin ide...

İnde kara «Volga»da urın aldılar. Soltannıñ andıy maşinaga gomerendä berençe tapkır utıruı ide. Kazannıñ borıngı uramnarı tarayıp, yortları keçeräyep kalganday toyıldı. Monnan tübän haman da şuşındıy maşinalarda gına yörer inde ul.

Bu hakta uylap aluına, tänenä rähät cılılık yögerde. Ägär dä türä şunda Soltannıñ närsälär hakında hıyallanıp barganlıgın belsä: «Akılıñ kot ikän, yäş iptäş»,— dip yıgılıp kölär ide. Ämma Harun Bariyeviçnı bütän mäsälä borçıy ikän:

— Sez,— dide ul,— anda kiredän sukalap utırmagız tagın. Hänif Maksutoviç tögällek yarata. Aldan uk kilep ölgerüebez dä yahşı.

Soltan tıñlap häm başın raslau räveşendä bolgap kına bardı. Häzer süzgä katnaşıp kitsä, berär fikeren beldersä, hatalanır da, şuşı urınnan kire borılıp kitärlär dip kurıktı.

Moña qadär töşendä dä tätemägän hörmät häm olılaular anı här cirdä ozata bardı. Mäñge ütep kerä almaslık militsiyä sagı da hökümät yortında aña yäşel yul birde. Türä nider äytügä, hätta dokumentın da sorap tormadılar şul. Yugarı katlarnıñ bersenä lift ciñel häm tavışsız gına kütärep tä kuydı üzlären. Pıyala işeklär dä caylarına gına açıldılar.

Zatlı kelämnär tüşälgän bülmägä uzdılar. Bihisap küp urındıklar hämmäse dä buş ide. Alarnıñ berse Soltanga täqdim itelgäç, ul barıp ta utırdı, erep tä kitte. Kara äle, niçek uñaylı ikän bolarda...

Ul bülmä Gataullinnıñ kabinetı karşındagı kötü urını gına ikän äle. Ä särkätip hanım, Harun Bariyeviçka yomşak yılmaep:

— Säğat tögäl unda ul sezne kötä, şulay da min häbär birep çıgıym äle,— dide. Kızıl papkasın totıp, kiñ häm biyek işek artına kerep yugaldı. Ozaklamıy ul üz urınında nilärder yazıp mataşa ide inde.

Harun Bariyeviç isä Hänif Maksutoviç Gataullinnan tirläp çıktımı, ällä inde ğadäte şulmı, küzlegen salıp, anı ozaklap sörtte. Çäçen taradı, tözätende. Soltan isä haman da tınıç kına utıra birde. Ul arada särkätip hanım kemnär beländer telefonnan söyläşep aldı da, Harun Bariyeviçka möräcäğat itep:

— Ministr urınbasarı itep şuşı yäş iptäşne täqdim itäsezder, şulaymı, tanışıp kalıyk,— dide.

Soltan aptırap kitte. Moña qadär süz anı Ädäbi muzey mödire itü hakında gına bara ide. Busı tagın kayan kilep çıktı?

Ämma Soltan ul soravına akılı cavap ezlise itmäde. Tagın da yugarırak ürmäläü belän nigä dip äle kileşmäs ide? Bik rähätlänep, meñ kullap, hiç ikelänmiçä.

Soltan, bu yulı Soltan Cäläyeviç ikänlegen isenä töşerep, güyäki itağat yugaltudan mul yılmaydı häm nindider yülär ber kahkaha belän kıçkırıp kölep cibärde. Busı uk artık ide. Mizgel eçendä divana hälendä kaldı tügelme? Üzenä dä oyat bulıp kitte. Türä isä:

— Yuk, Roza İlevna, bu yäş iptäş ministr urınbasarı däräcäsenä äle kütäreler. İrtäräk. Menä, üzen muzeyga mödir itäçäkbez, eşli alsa,— dide.— Urınbasarlıkka atap çakırılgan iptäş beraz avırıp kitkän, savıguına, ike yäki öç könnän kiterep citkererbez...

Särkätip hanım yäşlege belänme, başkaçamı, moña qadär Soltan aldınnan buy kürsätep uzunı kiräk tapkan bulsa, Harun Bariyeviçtan bu süzlärne işetkäç, bik tiz küñele sürelde. Gadi ber muzeyga mesken mödir itep kuyılaçak keşene dä Gataullin qadär Gataullinnıñ karşısına kitersennär inde digän tös çıgardı. Ha, nindi mäğnäsezlek!.. Monda añlaşılmauçılık bar, ahrısı.

Ul da tügel, bülmägä yazuçılar berlegennän häm akterlar berläşmäsennän ike keşe kilep kerdelär. Türä belän zurlap küreştelär. Bügenge gazetada basılgan bayagı mäqalä uñayınnan süz kuyırtıp, borçılu kiräkmäsenä basım yasap aldılar. Alarnı Soltan elektän kürep, kemleklären yahşı belsä dä, äñgämägä katnaşıp kitä almadı. Yuk, säbäp anıñ ul mäqalädän häbärsezlegenä hiç tä bäylänmägän, bälki alarnıñ beraz çittäräk torularınnan ide.

Şul arada türä anıñ hakında da süz äytep aldı bulsa kiräk, berdäm borılıp, Soltanga yakınaydılar häm kullar bireşep küreştelär. Tatar sähnäseneñ yoldızı, spektakldän töşkän även işan kıyafätendäge akter şunda caylap kına äytep kuydı:

— Kandidatura yahşı kürenä. Cilkäläre— kalın, cigelep tartaçak...

— Hänif Maksutoviç närsä diyär bit äle...— Türäneñ bu räveşle borçıllırga hakı bar ide. Ni disäk dä, anıñ cavaplılıgında ul.

Bu süzlärne işetü uñaysızrak bulsa da Soltan tüzde. Närsä, üze atlıgıp toramı ällä ul?

— Sezne çakıralar, Harun Bariyeviç.— Särkätip hanım yagımlı tavışı belän türäne söyenderde.

— Kalıp torıgız, Soltan Gabdelcäläyeviç, elgäre üzem söyläşim, annan soñ däştererbez.

Kirelege holkına çıga başlagan Soltanga bu süzläre ürtäü kebek işetelde. Kem dip belälär ikän bolar üzlären? Şuşı uyında äle kimsende, äle canın bitärläde. Ämma kaynarlangan kanı buşap kalgan küñel çitlegen tutıra almadı. Urındıkka señgän hälendä genä utıra almıyça, ayakka bastı. Moña qadär kürmägän häm belmägän keşe karşısında anıñ kauşap kala torgan ğadäte bar ide. Şunlıktan, yözen yugaltmas öçen niçek tä üzen cıyıp alırga teläde. Anıñ sayın dulkınlanuı köçäyde. Akılı sıyıklanganday buldı. Yuktan gına hätere kaludan bu şulay ide. Küñel buşlıgı hiçni belän dä tula almas daräcägä citte. Anıñ üzen ällä kemgä kuyarga hakkı yuk ide, ämma soñgı täülektä ütkärgän uy-kiçereşläre küñelen beraz butamıy kaldırmadılar.

Soltannı, arkasınnan kagıp diyärlek, Gataullin aldında yugalıp kalmaska, gorurlıknı cuymaska öndäp häm uñışlar yullap, yazuçılar berlegeneñ cavaplı hezmätkäre häm akterlar berläşmäseneñ citäkçese bik dustanä räveştä ozatıp kaldılar. Zur bülmäneñ argı başında, kiñäşmälär östälenä terätep ük kuyılgan tagın da biyegräk östäl artında gäüdägä ällä ni taza kürenmägän Gataullin digännäre utıra ide. Kakça yöze, uñga yatkırıp taralgan sarı çäçläre, zur pıyala küzlege anı elekkege vakıtlarda tatarnıñ kanın imgän ber keşene, Kompartiyä Üzäk Komitetınıñ ideologiyä sekretare Suslovnı häterlätä idelär. Ämma Soltan yalgıştı. Gataullin ber dä alay kırıs adämnärdän tügel ikän. Kiresençä, kür, nindi yagımlı zat. Östäle artınnan kütärelep, karşı alıp kulın birde. Utırırga täqdim itte. Tanışıp ölgergäç, Harun Bariyeviçka üzlären kaldırıp torırga kiñäş yasadı. Ul çıgıp kitügä, Soltannıñ karşısına uk küçenep utırdı.

Östäle artında, tähete östendä çagında zur häm kuätle kebek toyılgan Hänif Maksutoviçnıñ gäüdäse inde täbänäklänep, keçeräyep kaldı. Soltannıñ moña qadär dä işetkäne bar ide, türälär, üzlären bütännärdän östen kürergä ğadätlänü öçen yüri şulay tähetlären biyekkäräk kütärterep eşlätterälär. Han zamannarınnan uk kilä bu, imeş.

— Min äytäm, oçraşkanda yäş iptäşneñ tanıp betermäve dä bar. Kiteregez, tanışırga kiräk, dim.— Hänif Maksutoviç digännäre Soltanga üzen tanıtıp kaldırırga telägändäy yöz-biteneñ uñ häm sulın kızlar tösle kürsätep kuydı.— Moña qadär cavaplı urınnarda eşlägänegez bulmagaç, bez küreşmägän, tanış tügellär inde. Komsomolnı ütep tä, ber dä yahşırak komitetta, hiç yugı berär byuroda tügel idegezmeni soñ?

— Yuk, nigäder kiräk tapmadım. Çakırıp yödätsälär dä, fänni eşne östenräk kürgänmender inde.

Soltannıñ aklanuı aña ber dä oşamadımı. Ällä soravına bik tiz genä mondıy cavap işetermen dip kötmägän ideme, Hänif Maksutoviç kaşların cıyırıp aldı. Däülätkä baş buludan totalitar recimnı oyıştırgan kommunistlar kuılsa da, ildä demokratik mönäsäbätlär nıgıp urnaşırga ölgerde diyärgä yaramıy şul. Menä häzer, bügenge köndä hämmäse dä proletariat diktaturası isemennän alıp barılgan kommunistlar başbaştaklıgı däveren açulansalar da, Gataullin kebek türälär üz çorlarında komsomol häm kommunist bulıp, karyeraga ireşkän keşelär ide. Yarıy äle Soltan caylı-caysız süz ıçkındırmadı. Başı betäse ide.

Kıçkırıp äytmäsä dä, Hänif Maksutoviçnıñ aña bäyälämäse inde äzer ide. Bu «yäş iptäş» älegä çınnan da çarlanmagan, ämma muzeyda gına eşlärlek ikän!

Fänni temaları, ezlänüläre hakında soraştırıp, tagın da bütän mäsälälärne kuzgatıp, Hänif Maksutoviç şunda Soltannı uñaylı kandidatura dip taptı. Harun Bariyeviçnı çakırtıp, berazga kalıp torırga kuştı.

— Soltan... Soltan...

Hänif Maksutoviçka Harun Bariyeviç yärdämgä aşıktı:

— Gabdelcäläyeviç...

— Soltan Cäläyeviç,— dide, şunda uk Gabdelen kaldırırga kiräk tapkan Hänif Maksutoviç,— sezgä yaña eşegezdä uñışlar telim. Cavaplı urın, kıyınlıklar oçraganda şaltıratıgız.

Soltan isä, kauşagan hälendä:

— Işanıçıgıznı aklıy alırmın, rähmät sezgä,— dip çıgu işegenä taba atladı. Harun Bariyeviç, anıñ yulın bülep:

— Min dä täbrikläp kalıym äle,— dide, «yäş iptäş»yeneñ kulın kıstı.

Soltan bişençe kat küktä ide. Açılgan işekne uzuga, tuktap ta tormadı, anı bişkullap kotlarga, sorau yaudırırga äzer bulıp kötkän yazuçılar berlegeneñ cavaplı hezmätkäre häm akterlar berdämlege räise yanınnan iğtibarsız gına uzıp, koridorga uk çıgıp kitte. Bu anıñ kauşavınnan ide. Tegelär kulların suzıp kaldılar. Yämsezräk kilep çıktı. Soltan, beraz ara uzgannan soñ, nişläve häterenä töşep, kire borılırga tiyeşlegen añladı. Ämma soñ ide inde. Baskan urınında katıp kaldı. Ber-ber kararga kilä almıyça gazaplandı. Särkätip kız yanında tege abzıylar haman da basıp toralar, häzer Soltannı kotlap yanına çıgarga uylap ta karamıylar ide. Harun Bariyeviç ta kürenmäde. Moña qadär kiñ häm irken kürengän koridor şuşı mizgeldä tübänäyep häm tarayıp kaldı.

Kıyar-kıymas kına digändäy, Soltan kire kerde. Aña inde kütärelep süz äytergä teläüçe tabılmadı. Bolay da dulkınlanuçan küñelen bolarnıñ iğtibarsızlıgı izep kitte. Gafu ütenergä älegä soñ tügel ide.

— Sizenmiçäräk ütkänmen...

Ämma Soltannıñ bolay aklanuı inde alarga kiräk tügel ide. Hänif Maksutoviçnıñ işegenä yakınrak yılıştılar. Nindider citdi süz bulasıdır...

8

Kara «Volga» institut töbenä kilep tuktadı. Alda utırgan türä, kisätkän kebek itep, taläpçän räveştä äytä kuydı:

— Menä, üzegezne iptäş Gataullin da oşattı. Ozakka suzmagız... Bügen ük dokumentlarıgıznı kiterep birersez. Min kötäm. Biştän dä, säğat biştän, digänem, kalmagız. Berläşmägä kerep çıgarbız.

— Kire çigenü yuk inde...— Vakıygalarnıñ barışı belän Soltan kanäğat häm ikelänülärennän häzergä azat ide.

— Nindi kire uylau ul tagın? Anı iptäş Gataullinga bargançı uk äytergä kiräk ide...— Türä uyınga küçte. Ul şuşı süzläre belän Soltannı bitärlägän kebek kürende. Ämma kanäğatlege yözenä çıkkan ide.— Kötäm, dokumentlarıgıznı alıgız da, gariza totıp, bügen ük, yaña eşkä kilegez. Gomeregez buyı fän artına kaçıp yäşärgä uylagansız ikän, inde anı onıtıgız.

İşek yabıldı. Kara «Volga» gayrät belän kuzgalıp kitte. Gıylmi atmosferanı bozarga telämägän tınıç, şul uk vakıtta karañgı koridorlar Soltannı üzenä yottı. Ministrlar kabinetındagı uñaylıklar häm zatlılık monda yuk ide. Ämma çistalık häm ruhi kamillek divarlardan uk añkıp tora. Tegendäge eşleklelek häm safsata katış min-minlekne monda tabuı avır, älbättä. Cämgıyätneñ berdän-ber imanlı urını häm härvakıtta da üzgäreşsez saklangan, uñga-sulga çaykalmagan köymäse gıylem däryasıdır, mögayın? Barı tik säyäsätne genä kiterep katıştırmasınnar da, komsomol citäkçelärennän ğalim yasarga alınmasınnar. Alar araga kerdeme, fänne saklap kalırga mömkin dip küz aldına kiterergä yaramıy.

Ä kem belä, bälki Soltan yalgışadır?

Anıñ mödir bulıp küçerelüe hakındagı häbär hezmättäşläre arasında taralıp ölgergän ide. Kotlap kul birüçelär aña zur uñışlar telädelär. Güyäki bu yaña urın Soltannıñ fänni kazanışları öçen birelgän zur bäyä ide.

İke säğat eçendä ul barça käğazlärenä kullar kuydırdı, institut belän bäyläneşen özärgä sanaulı minutları gına kaldı. Ämma professor Nail Fatıyhoviç üzendä bulıp çıkmadı. Anı kötkän arada Soltan, hezmättäşläre yanına kerep, alarnıñ çäy-şikärennän avız itte. Şulay da küñele kitelgän kebek ide. Bu hakta alarga beldergäç, yuk öçen kaygırmaska kiñäş ittelär.

— Soltan Gabdelcäläyeviç monda tügelme?— Professornıñ särkätibe açık işektän kürenügä, kemnär barlıgın da karap tormastan, sorarga ölgerde. Cavap işetelgänçe ük, ezlägän keşesen kürep:— Kilde, Nail Fatıyhoviç aşıga, yomışıgız bar ide bugay, tizräk keregez, barıgız, bar...— dide.

Bolay kabalanunıñ säbäben sorap tormastan, caylangan urınınnan kütärelep, särkätip hanımnıñ artınnan aşıktı Soltan. Ämma professor, ul işektän kürenügä:

— Vakıtım yuk, aşıgam. İkençe vakıtta söyläşerbez,— dip, ukuçısın bu yulı da kire borırga tırıştı.

— Ni bit äle, Nail Fatıyhoviç...

Soltan üzeneñ gozeren citkerergä atlıgıp karadı. Tüş kesäsenä tıgılıp, annan käğaz çıgara başladı. Eştän kitüen belderep yazgan garizasın professornıñ östälenä iltep salmakçı ide. Nail Fatıyhoviç kisken genä äytep kuydı:

— Vakıtım yuk didemme?..

Ostazınnan hiçber oçrakta ta mondıy katılık häm hörmätsezlek belän äytelgän süzlärne işetkäne bulmaganlıktan, Soltan kurkındı, artka çigende. Ämma türäneñ kiçke bişkä kötkänen isenä töşerep, kabat talpınıp kararga buldı:

— Garizama gına kul kuydırtırga ide...

— Nindi garizagızga?

Nail Fatıyhoviç tagın da usalrak itep äytte. Ämma Soltan ul arada batırlık cıyıp ölgergän häm kulındagı käğazne professor karşısına kiterep salgan ide.

— Äye, şunnan?

Niçek inde şunnan? Eştän kitäm, ukıgız, kürersez, dip bulmıy bit inde. Kiçä söyläşkännären onıtkan mikänni?

Soltannıñ miye kaynadı. Närsä äytergä dä belmäde. Professor aña kütärelep karadı da, tının beraz alıştırgannan soñ:

— Monda närsä yazılgan?— dip sorap kuydı.

Şiklänep kenä, Soltan:

— Gariza,— diyärgä mäcbür buldı.

— Beläm gariza ikänen, ukıp çıktım...— Ostazınıñ riza tügellegen kürep, Soltan aklana başlarga mäcbür ide.

Çınlıkta professor hiçkaya aşıkmadı. Ul barı tik şuşı ukuçısın üze yanında kaldırırga teläde, hiçyugı vakıtnı tagın da suzarga uyladı. Ahırda berär säbäp tabıp, Soltannı bülektän cibärmäskä mömkin ide şikelle. İnstitut direktorı belän bu hakta äñgämä korganda, fikerlären bäynä-bäynä citkerep, äzer kadrlarnı fändä saklap kalu kiräklege turında borçılıp söylägäç, mäsäläne çişüne akıllı citäkçe anıñ üzenä yökläde. Tik vakıt tarlıgı, ukuçısınıñ aşıguı mäsäläne üzenä kiräkçä häl itügä komaçaulıy ide. Nail Fatıyhoviçnı menä şuşı yarsıttı.

— Sez, minem hakta, fänne taşlap kaça inde Soltan dip uylıy kürmägez. Ayırılırga hiçber telägem yuk. Çın küñeldän ışandırıp äytäm, Harun Bariyeviç ta yaña eşemdä barça mömkinleklär tudırılır dip belderde!— dip Soltan ütenä ük başladı. Ul haklı kebek ide.— Üz yagımnan da ışandıra alam...

Süzneñ bolayga baruın Nail Fatıyhoviç oşattı bulsa kiräk, beraz tınıçlana töşte. Ämma borçulı yözenä kölemseräü bilgeläre taralu isä ukuçısınıñ süzlären huplau tügel, bälki Soltannıñ berkatlılıgın kürep, şuña gacäplänü ide. Ni disäñ dä, ğalim halkı tormıştan yırakta tora, añardan ayırım yäşi şul. Balalar tösle inde alar. Bügen söylängän häm ışandırılgan süzneñ irtägädän ber tiyengä dä tormasın küz allarına da kitermilär. Äye, üzeñ ğayeple, iptäş professor, hezmättäşläreñne saklap kiläseñ, küñellären bozmıym dip alarga tormışnıñ karşılıkların bik ük beldermäskä tırışasıñ, cildän, yañgırdan, avırlıklardan tigez saklap, zihennären fänni ezlänülärennän ayırmaska can köçeñne biräseñ. Yuksa, gıylmi utırışlarda, citäkçelek karşısında härdaim diyärlek yalkınlı çıgışlar belän bülegeñne dälille häm dälilsez yaklar ideñme? Bu ike yıl eçendä genä dä nikadär kisken üzgäreşlär buldı. Yäşäeşneñ astı öskä kilde. Bülekne kıskartu mäsäläse, fänneñ tabış kitermäve säbäp itelep, niçä tapkır kön tärtibenä bastırıldı. Äle dä yarıy cämgıyätneñ taläpläre açıklanırga ölgerde. Tarih, tel, ädäbiyät, tärbiyä mäsälälärendä yañaça fikerläü häm yaña mäğlümatlar kiräklege belende. Bu yaktan Nail Fatıyhoviç citäklägän bülekneñ eşçänlege ölgerlek kürsätte, döresräge, alarnıñ ezlängän fänni mäsäläläre näq kön kadagına suga torgan, näq bügenge soraularga cavap birüçe yünäleştä ide. Zamana üze şularga kilep törtelde häm moña qadär urnaşırga ölgergän törle yalgış fikerlärdän arındı. Ämma ul gıylmi ezlänülärne alıp barır öçen äzerlängän kadrlarnı inde çitlär tartıp ala başladılar. Bu mahsus şulay eşlänä tügelme soñ?

— Yarıy, bu süzegezne kabul ittek, di, Soltan Gabdelcäläyeviç... Tagın närsä? Gadi administrator bulıp utıru sezgä, belep toram, ohşap kitäçäk häm fängä kul gına seltäyäçäksez. Bu hakta uylandıgızmı?

— Alay dimäs idem. Sez, Nail Fatıyhoviç, mine yahşı beläsez, fännän hiçber ayırılırga isäbem yuk. Başlagan yulımnan borılmas idem.

Professor bu yulı tekä karaşın sizderep ük yılmaydı. Yuk, bu inde gadi kölü genä tügel, mıskıllau da ide. Niçek söyläşä bit, yä? Yulınnan borılmayaçak, imeş. İnde ber ayagı belän çıgıp bara, ikençese bu yakta kalgan, ä haman da kaya kitkänlegen çamalap citkermi. Yuk, Soltan Gabdelcäläyeviç, yalgışasız! Sezne berär institutka ukıtırga çakırsalar, ällä bütänçä uylarga yarar da ide.

Nail Fatıyhoviç bu süzlären cöpläp äytergä ölgermäde, monnan yıl yarım elek kenä bulıp uzgan ber vakıyga isenä töşte. Anısı da şuşı uk ukuçısı Soltan belän bäylängän ide.

Ul vakıtlarda anı pedagogiyä institutına kafedraga eşkä çakırıp aptırattılar. Ämma aldan, professornıñ üzen kürep söyläşterdelär. Rizalıgın ütendelär. Nail Fatıyhoviç şunda: «Üze belä inde, teläsä — barır»,— dip beldersä dä, bülekkä kaytuga, Soltannı ul täqdim belän hiç kileşmäskä öndi başladı. Ukuçısı şunnan soñ üpkäläp, beraz ürsälänep tä yörde. Bu çakırıluı zamanına kürä yahşı bulsa da, ul vakıtta büleklärendä vakansiyä açılıp, üsü prespektivası kürende. Täqdim itelüçelär arasında ölkän fänni hezmätkär däräcäsenä ireşü öçen Soltanga yul birdelär. Pedagogiyä institutı isä, ni hikmät, dokumentlar tuplau gaugası arasında onıtıldı da kaldı. Bu mäsälä kabat kalkımadı. Üsep kitügä kuanıp, ukuçısı üze dä yauçılarnıñ täqdimennän baş tarttı. Äye, ul vakıtta şulay buldı, ä häzer? Ä häzer — eş başkaçarak tora. Soltannı totıp kalırlık ber genä fiker dä citäkçelekneñ başına kilmi, kızıktırırlık perspektiva da kürenmi.

Bu çarasızlıgı Nail Fatıyhoviçnı köçsezländergän ide. Ostazınnan ukuçısı baş tartu kebek bulıp toyılgan mondıy oçraklarda, älbättä, namus mäsäläsen kuzgatırga, hiç yugı härkaysın itağatkä öndärgä mömkin. Ämma busı da batıp bargan keşeneñ salamga yabışuı belän ber.

— Ägär dä anda da kitep, monda eşlävegezne dä dävam itsägez, niçek bulır ikän?— Nail Fatıyhoviç bu hakta uylangan, ämma dä, çarasızdan biçara digändäy, Soltannı bülektä kaldırunıñ bügenge köndä iñ kulay sanalmagan variantlarınnan berse itep monı küzallıy ide. Nişläsen, şuşı fikerenä tuktalmıy çarası kalmadı.— Üzegez öçen dä, ğailägezgä dä faydaga kiler. Häzer yartı stavkaga, töp eş urınıgızdan tış, kayda da eşlärgä röhsät itelä. Sez isä bezneñ bülektä dä kalırsız.

Soltan moña bişkullap rizalık birergä tiyeş ide. Nail Fatıyhoviç ta, şulay kileşengändä, annan fänni eş taläp itä alaçagına ışandı. Häzer bu ukuçısın bülektä bogaulap totarga mömkinlege bar kebek.

Soltan moña şunda uk rizalık birde. Citäkçese isä annan tagın da östämä ber gariza taläp itte. Yaza torırga kuşıp, telefonnan bolay eşlärgä mömkinme ikänlegen beleşte. Karşılık ber yaktan da yuk ide.

— Kiterergä tiyeşle hezmätegezne ber genä köngä soñartsagız da, berençedän, mine kıyın hälgä kuyaçaksız, ikençedän, bülektän kuarga mäcbür bulaçakmın. Menä şuşılay kileşengändä genä ike garizagızga da kul kuyarmın.

Ämma Nail Fatıyhoviç rizalıgın belderep imzasın salırga aşıkmadı. Uyga çumıp utırdı. Soltan, borçılmavın ütenep, ışanıç süzläre birde. Professornıñ bu tınlıgı mäsäläne uñnan häm suldan ülçäve ide. Ukuçısınıñ äytkännären işetep torsa da, artık iğtibar biräse itmäde. Şunda nigäder yegetkä yaña eş urınında uñışlar teläde, bülek eşendä dä daimi katnaşıp barırga boyırdı. Soltan monda hezmättäşlegen dävam itäçäk bulganga kürä, ike arada räsmi huşlaşu kiräk tabılmadı.

Çıgıp barganında, Nail Fatıyhoviç, anı tuktatıp:

— Şulay da aşıktıgız bugay, Soltan Gabdelcäläyeviç,— dip äytep kuydı.— Uylap citkermädegez tösle, miña kalsa!

Ostazına cavap itep ukuçısı närsä äytä ala ide soñ? Canı telägän — yılan iten aşagan, dilärme?

Soltannıñ garizaların direktsiyädä hiçber avırlıksız kabul ittelär. Yartı säğat eçendä dokumentları kulına kerde. Hezmät kenägäsendä barı tik öç yul gına yazılgan ide. Berençese — aspiranturada ukuı, ikençese — şuşı institutka fänni hezmätkär itep alınuı, öçençese — ölkän fänni hezmätkär itep küçerelüe. Un yıldan artık tuktausız eşläve çorında ul gomeren menä şuşında uzdırgan. Gıylem diñgezenä çumıp mataşkan. Ä bälki şul diñgezneñ çitendä genä yörgänder, eçkä, tirängä kerergä kurkıp, ayak kına çılatkandır? Şuña kürä hezmät biografiyäse şuşındıy öç-dürt cömlädän genä tora da inde anıñ.

Bolarına ul üze cavap birä almıy ide. Monı barı tik kiläçäk kenä anıklayaçak. Şulay şul ul, beräülär üzlären ällä nindi biyekleklärgä ireşkän kebek his itälär, masayıp kitälär, täkäbberlänälär, dönyanıñ kendegenä äverelgändäy itep üzlären toyalar. Ämma, zamana ütä dä, alarnıñ köymäläre töpkä kitä... İstälekläre dä kalmıy.

Olı işeklärne yabıp çıkkan Soltannı cepşek kar katış buran karşı aldı. Uramda inde kiç iñgän, şähär utları kabızılgan ide. Ul alga taba atladı. Anı ministrlıkta tege türä kötä. Säğat biş tulırga un minutlar kalıp bara, aşıgırga kiräk. Soñargannı yaratmıylar andıylar.

Äy yarar, barıp citär äle. Soñga kalsa, säbäben söyläp birer. Dokumentlarnı tutıru-alu şulay ozakka suzıldı dip aklanır.

İnstituttan ministrlıkka qadär cäyäüläp kenä barışlı. İke atlap, ber yögeräse, digändäy. Mondıy yakın araga maşina çaptırıp bulmıy şul inde.

Soltan Cäläyeviç kilep kergändä, ni hikmät, ministrlıknıñ tege särkätip hatını urınında yuk ide. «Yäş iptäş» şunda türäneñ işek totkasına yabıştı, anı üzenä taba tarttı.

Ämma şunı belmäde, kiläçäktä ällä niçä tapkırlar ul monda yögerep kiläçäk, ciñel genä ütep keräçäk, aña altın tauları väğdä kılıp çıgaraçaklar, tik alarnıñ hämmäse dä korı süz genä bulıp kalaçak. Soltan Cäläyeviç bu türädän işetkän süzlärgä äüväle çın küñelennän ışanır, onıtkannarmı dip kabat-kabat kiler, tagın ömetläner. Harun Bariyeviç mul yılmaer, citeşsezleklärne zamanaga sıltar, yäisä yugarıdagılarnı açulanır. Bu yulı väğdäsendä hiçşiksez toraçagın belderer. Ämma äytkännäre tagın buş süz genä bulıp kalır. Ä tormış üz cayı belän tınıç häm kaudarlı agımnarda törleçäläp ütä, üzgärä torır.

9

— Äye, keregez...— Türäneñ tavışı yagımlı ide.— O, yäş iptäş, türdän uzıgız. Türdän! Menä niçek yahşı itkänsez. Sezne kötep utıra idek. Närsä, dokumentlarıgıznı totkarladılarmı ällä? Direktorıgızga şaltıratkan idem, karşılık bulmasın dip. Kitüegezne Nail Fatıyhoviç ber dä önäp betermägän ikän. Yukka borçıla ul, yukka...

Kazan şähäreneñ tege başında niçek sızgırsalar, bu oçında säğate-minutı belän şulay yañgırıy ikän. Monı iskärep, Soltan yılmaep aldı. Türäneñ dä käyefe yahşı, eşläre uñışlı bara ide bulsa kiräk. İrtänge yakta ukıp utırgan gazetadagı mäqaläneñ şau-şuı da ciñel genä uzıp kitkänder, mögayın.

— Häzer üzeñne berläşmädäge iptäşlär belän dä tanıştıram äle. Kitmäsennär, urınnarında kalsınnar dip ämer citkergän idem. Nigäder şaltıratmadılar. Ällä minem elemtägä çıkkannı kötälär?— Harun Bariyeviç telefonnar kenägäsen aktara başladı.

Ul da tügel, işektän Mariyä Mihaylovna yort pesiye kebek cay gına kilep kerde. Üze elekkeçä ük mul yılmaya, kayçandır dan totkan çibärlegen bügen dä saklap kaluına ike dä şiklänmäüçe maktançık kıyafättä ide. Tik menä süzlärgä döres basım yasap söyläşsä dä, alar ni öçender haman ber ük yañgıraşlı, fikersez kabatlanulardan gıybarät ikän. Döres, älegä temada üzgäreş bulmaganlıktan, Soltannıñ bolay uylarga hiç tä hakı yuk ide.

— Sez äyttegezme berläşmägä? Kuşkan idem, Mariyä Mihaylovna?— Türä şunda uk urınınnan kuzgaldı. Aktarıp utırgan kenägäsen yabıp:— Yuksa üzem telefonnarın ezli başlagan idem. Kötälärder bit?— dide.

— Äye, bişkä digän idegez, Harun Bariyeviç. Kötmi kitmäslärder inde!— Mariyä Mihaylovna tiz-tiz cavap birde, sorarga da ölgerde: — Miña da barırgamı? Artık tügelbezder bit?

— Üzegez niçek uylıysız soñ?

— Ni ide bit älegä, beteräse eşlärem bar... Miña da kızık, älbättä. Vakıt citsä ide...

— Barıp yörmäsägez dä mömkin. Min bulgaç, sez kiräkmässezder inde...

Mariyä Mihaylovna şuşını gına telägän ikän, yöze nurlanıp uk kitte. Eş säğate çıkkanda nigä dip äle ul üzen borçısın. Tizräk öyenä kaytası bar anıñ. Bäyräm arası könnär bit bu aralarda.

Türä belän mönäsäbätläre yahşı ideme, ällä tagın da bütänräk säbäpläre barmı, Mariyä Mihaylovna berläşmägä barmau säbäben belderep tormadı. Huşlaşta da çıgıp kitte.

Harun Bariyeviçnı işek töbendä ministrnıñ kara «Volga»sı kötä ide. Moña Soltannıñ da söyeneçe arttı. İrtägädän anı da şuşındıy maşina yörtäçäk. Nu, bähetkä çumasılarıñ bar ikän äle, «yäş iptäş»! Kem uylagan bolarnı? Äle ber-ike yıl elek kenä küräzä kılıp äytsälär, kölep kenä kuygan bulır ideñ. Menä bit yazmışıñ kaylarga kiterep citkerde!

— Dokumentlarıgız üzegez beländer, şät?

Türäneñ bu soravına «äye» dip cavap birü belän çiklängän Soltan Cäläyeviç üz bähetenä söyenep rähätlänä ide. «Volga» isä yat ber bina karşısına ul arada kilep tä tuktadı. Karañgıda divarlarnıñ şıksızlıgı kışkı tön karasında sizelmi ide.

Kört arasınnan suzılgan baskıçtan kütärelgändä Soltan:

— Bolarnıñ işekläre kaysı yaktan açılganın da belmi idem, menä kaydan ikän,— dip şayartkanday äytep kuydı.— Monda da eşlärgä turı kiler mikänni, Harun Bariyeviç?

— Monda gına tügel, minem urınga da utırırsız äle...

Türäneñ bu süzen niçek añlarga tiyeş ide ikän soñ ul?

— Yuk la inde, sez, bigräk, Harun Bariyeviç...

— Tizdän min pensiyägä kitäse keşe... Urınnarnı alıştırmagayık...

Monısın uk Soltan Cäläyeviç kötmägän ide. Mögayın Hänif Maksutoviç anı oşatıp kalgandır da Harun Bariyeviçka berär süz äytkänder dip uylap kuydı ul. Ämma keşe küñelen ürtärgä häm anda kazınırga yaratkan türäneñ bu belderüe apparat uyınına bäyle ber şayartu gına ikänlegen başına da kertep karmadı.

Berläşmäneñ işegen açıp, Harun Bariyeviç şunda Soltan Cäläyeviçnı aldan uzdırırga teläde. Ämma yeget añarga buysınmadı. Ay-hayına da karamastan, işekne totkan hälendä kaldı. Busagadan uzuga, borınına açıgan bädräf ise katış parlı hava kilep bärelde. Koridor buylap bargaç, türdäge berençe kat işekne açtılar, tagın da keçkenä bülmäne uzıp, divarga söyälgän, ämma dä ayagında basıp tora almagan särhuş tösle şikle selkenüçe şifonerda kışkı kiyemnären elep kaldırdılar. Monda taläpçän huca kulınıñ citenkerämäve tuktausız sızgıruçı neon utlarınnan da sizelä ide.

Bu koridornıñ da türendäge işekne açtılar. Anda berläşmäneñ general direktorı utırgan kabinet ikän. Zur östäl artınnan çıgıp, alarga karşı iske salamday tösen yugaltkan ber adäm kilä başladı häm:

— Ho, Harun Bariyeviç monda,— dip, kanäğat yılmaep, kulların tizräk alga suzdı.— Kötäbez, kötäbez!..

— Menä üzegezne yäş iptäş belän tanıştırıym dip uyladık. Ädäbi muzeyga mödir!— Soltannı Harun Bariyeviç algarak etärep kuyganday itte, üze türgä ük kerep utırdı.

General direktor neçkä häm ütä kürenmäle kulların kuşırdı. Soltanga da iğtibar küze taşlap:

— Kötäbez, kötäbez,— dip, älege dä bayagı süzlären kabatlap äytte.

— Bügen vakıtım yuk, tizdän kitärmen. Eş hakında bütän çakta,— digäç, türä ber avız süz belän Soltan Cäläyeviç hakında äytep uzdı häm Gataullinda buluları, kandidaturanı hup kürüläre hakında belderde.— Kalganın, yakınrak tanışkaç, üzegez dä miña söylärsez.

General direktor kiñäşmägä urınbasarların aşıgıç räveştä däşterep aldı. Alar kerä başlaganda Harun Bariyeviç çıgıp uk kitkän, Soltan Cäläyeviç isä yat keşelär karşısında yalgızı gına utırıp kalgan ide.

Urınbasarlar barısı da hatın-kızlar, citmäsä ölkän yäştä bulıp, kıyafättä häm fikerdä uñarak töşkänär ikän. Monı añlap aluı avırga kilmäde. Ämma andıylarnıñ sorı küselärdän dä bolayrak teşle ikänleklären ul älegä belmi, hätta alay dip uylarga da kıymıy ide.

10

Karşı yaklarnıñ süzne kem häm nidän başlarga belmäülärennän arada tınlık urnaştı. Närsä hakında söyläşsennär ikän alar? Älegä berençe tapkır gına oçraşuları. Ä bälki soñgısı da bulırga mömkin.

General direktornıñ urınbasarları biş keşe ikän, aralarınnan berse, marca yözlelärneñ ölkänräk yäştägese, Soltannı ällä kayçan belgän keşe şikelle häyläkär yılmaygalap aldı. Nider sorarga teläp, süz başlap kına kitmäkçe ide, üzeneñ kemlegenä basım yasap, ir keşe:

— Üzegez hakında beraz söyläsägez ide?— dide. Yaña iptäşneñ kemlelege hämmäsenä kızıklı, älbättä.

— Harun Bariyeviçnıñ äytkännärenä närsälär östim ikän?— Soltan Cäläyeviçnıñ çınnan da arttırıp bäyän itärlek ğamälläre yuk ide. Komsomolnıñ cavaplı eşlärenä cigelmädem, kommunist tügel idem disä genä inde.

— İptäşlär işetmädelär şul, alarga min söylägänçe, üzegez äytep birsägez, şat bulır idek!— dide şul ir keşe, tagın da generalnıy direktor buluın iskärtergä teläp.

Kıyafäte belän başagı koyılgan arış sabagın häterlätkän ul keşeneñ bu süzläre urınsız tügel ide. Tege hanımnıñ haman da yılmaep utıruı isä Soltan Cäläyeviçka avır täesir itte. Güyäki ul aña teläktäşlegen belderäder sıman toyıldı. Kaydadır berär konferentsiyä eşendä oçraşkan buluları da mömkin. Dönya tar şul ul.

Ämma Soltan Cäläyeviç yalgıştı. Hikmät alarnıñ tanışlıgında tügel, bälki hanımnıñ astırtınlıgında ide. Şuşı minutta gına da ul ällä nindi mäkerle fikerlärgä kilergä ölgerde. «Generalnıy»nı önämäve, hätta cene söymäve hezmättäşlärenä yahşı bilgele bulırga kiräk, kalgannar añarga sırt belänräk utırırga tırıştılar. Bu gına da tügel, zamanında şul urınga üze utırırga bik tä teläp, ministrlık yulın niçämä taptaganlıgı hakında süzlär işetelgälägänen Soltan Cäläyeviç häterendä yañarttı. Süz şuşı hatın turında bargandır täğaen? Ägär dä ölkä komitetı idarä itkän çor bulmasa, «generalnıy» itep üzlärennän artkan apparatçını kiterep kuymasalar, bähet koyaşı anıñ öçen çıkmıy kalmas ide. Bolarnımı Soltan Cäläyeviçnıñ kolagı işetmäde? Süz şuşı urınbasar hakında bargan, bilgele. Ämma moradına ireşä almavınıñ da säbäpläre bardır inde. Yuksa, milli kadrlarga üsü ciñelräk ikänlegen belügä, familiyäse öçen ber tatarga kiyäügä çıgıp, soñınnan, anıñ belän ayırılışkaç, ire östennän yöreşkän urısı belän yazılışıp tora başlap ta, Galiullina bulıp kaldı ul dilär ide. Mögayın, kardäşläre arasında bu hakta süz çıksa, yäşerep mataşkandır, añlatıp tormagandır äle. Urıs irle marca, şulay itep, tatar familiyäsendä kalgandır. Anıñ kulı kuyılgan dokumentlarnı kürsälär, milli kadrnıñ üteneçlärenä kolak salmau mömkin tügel digändäy, yugarıdagı türälär häyerhahlık itälärder. Başka bulmas. Şuşı hatındır ul?

Soltan Cäläyeviç älegä tanışmıy torıp, nigäder aşıgıçlık belän farazlar kıla başladı. Aña şuşı säbäple bu keşelär dä küptänge tanışları kebek toyılırga totındılar. Ul alarnı ciñel genä üz itte. Härhäldä berençe tanışudan uk keşelär ber-bersen tanıp kalalar. Ä nigä üz isemnären, kem buluların äytmilär soñ? Bälki faraz kılıp utırası da bulmas?

Mögayın Soltan Cäläyeviçnıñ kileş-kilbäte, ministrlık tarafınnan täqdim itelüe ul hatın öçen söyeneç kitergänder? Şunda uk hıyalga birelep, eşneñ ahırın uylap algandır: monı yukka gına kitermägännär, «generalnıy» urındıgına caylap äzerläüläre dip hıyallanadır? Belmässeñ!

Ul hatınga Soltan Cäläyeviç iğtibar belänräk tagın ber kat karap kuydı häm anıñ yözennän güyäki: «Hay, añlamıysız äle, töşenep betermisez. Ğalim halkı yarım cimerek Däülät muzeena küptännän teş kayrap yöri ide, menä häräkätlären başlap ta cibärdelär. Kandidaturanıñ da nindiyen tapkannar şul äle, kilmägän cire yuk. Ul tös-kıyafät kenäme soñ, änä niçek kurıkmıyça söyläşä, üz-üzenä ışanıp. Ägär dä moña yul kuysañ, irtägä ük oyabıznı tuzdırırga totınaçak. Beläbez bez tatarlarnı, yäşäp karadık inde ber. Uñ-sulıña küz salıp kına toralar. Kemleklären sizep aldılarmı, şulay itep kılana başlıylar ki, hätta hanga-soltanga äverelälär, diyü bulıp kürenüläre dä bik ihtimal. Üz süzlärendä katı toru gınamı soñ äle, kire betkän alar. Mäker belän eş itüdän dä çirkanmıylar. Ämma, boları närsä? Häyläkär, ahmak häyläkär tügel, akıllı häyläkär bu halık. Änä niçek üz däülätlären, käğazdä genä bulsın, torgızıp kuydılar. Urıs sugışkanda, tatar bäleş aşıy digän äytemne şaktıy işetkälägän bar. Mödirlekkä kiterelgän bu bändä şul halıknıñ väkile bit. Tizdän anıñ adımnarı belän kiläçäkne ülçi başlamasınnar tagın! Bulır da. Küptän bu yortka mondıy keşeneñ kergäne yuk ide!»— digän uyların ukıgan sıman buldı. Bu kötelmägän toygılar Soltan Cäläyeviçnı berazga aptıraşta kaldırdılar.

«Generalnıy»nıñ süzgä-kulga yomşaklıgı yäşerep bulmaslık däräcädä sizelä, eşkä dä komaçaulıy torgandır dip fiker yörtergä alınu da urınlı ide. Urınbasarları anıñ şundıy buluınnan faydalanıp eş yörtälär bulırga kiräk, häzer şuşı oçraşunı kiskenläşterep cibärergä mataşırlar sıman, ämma Soltan Cäläyeviçnıñ kaydan, kemnär tarafınnan kiterelgänlegen islärendä saklap, sabır itmi çaraları kalmas!..

Ä yılmaep utırgan tege urınbasar hanım bu tınlık häm Soltan Cäläyeviçnıñ sınap-sınap karap kuyuları, närsälärder uylarga, nindider näticälär çıgarırga ölgerüläre belän alga taba da kileşep utırırga telämäde, soravı barlıgın beldermästän süz başladı:

— Filiallar belän eşläü miña yöklänelgänlektän, aldan uk äytäsem kilä, sezgä bik avır bulaçak. Kollektivları— yäş, bezne söyendererlek ber närsäne dä başkarıp çıga algannarı yuk. Elekke mödirläre dä bik intekte alar belän. Belmim, eşli alırsız mikän? Aldan uk äytep kuyam: sezgä bik avırga kiläçäk, kürep torırsız!

Anıñ bu süzläre Soltannıñ cenenä tide. Yılmaep utırgan keşeneñ bolay mıskıllauga uk küçüe anıñ öçen añlaşılmaslık häl ide. Güyäki arkasın sıypatkan cirenä kötmägändä kiterep bärdelär dä yöztübän cibärdelär üzen. Närsä di äle, filial, dime? Anısı tagın ni bula? Turıdan-turı ministrlıkka karagan muzey niçek alarga filial tiyeş ikän? İnde niçä yıllar dävamında ayakka basa almagan, gazetalarda yazılgannarga ışansañ, fondlarındagı Altın Urda häm Bolgar dävere altın-kömeşen taratıp betergän şuşı meskennärgä Ädäbi muzey filial, imeş, yuk süzder bu?

Şuşı äytkännäre citä kaldı, Soltan Cäläyeviç elekke uylarınnan, keşe tikşerep utıruınnan arındı. Anıñ: «Min döres işetmägänmender?»— dip üz aldına sorau kuyuı yözenä aptıraulı tös çıgardı, «generalnıy» da, urınbasarları da bu üzgäreşen sizenmi kalmaska mömkin tügel idelär. İnde dä sorau belän möräcäğat itärgä Soltan Cäläyeviçnıñ üzenä çirat citte:

— Ädäbi Muzey sezneñ filialmıni?

Urınbasarlarına gına tügel, hätta «generalnıy» öçen dä bu sorau gayre tabigıy häm mäğnäsez kebek toyıldı. Yılmaep utırgan hanım, üzençä kanäğatlek tabıp, tagın da mulrak itep avızın yırdı. Süz dilbegäsen kulına nıklap alırga cıyıngan hälendä sorap ta kuyarga ölgerde:

— Ällä başkaça uylagan idegezme?

Soltanga bolardan tel yäşerep torırga yaramıy ide, şunlıktan küñelendäge berençe fikeren açık itep äytep saldı:

— Miña ministrlıkta bütän törleräk äytkän idelär şul!

— Närsä dip?

Bu soravı yılmaygan hanımnan gına tügel, hämmäseneñ dä avızınnan ut börketep çıgardı. Şul säbäple güyäki taş sınga ävereldelär, söyläşügä kerep kitä almıyça, ni dip äytergä dä belmiçä kaldılar. Ministrlıkta yaña kilep mataşkan mödirneñ kolagına nindi yuk-bar takıldarga mömkin ikänleklären yahşı belgänleklärennän, «yäş iptäş»neñ häbärläre aldagı könnärenä gaybät urınına totarlık kölkele material bulaçagın älegä uylamadılar. Alarnı başka närsä kurkıttı: Ädäbi muzey şulay itep kulların kitä, berläşmädän ayırılıp çıga mikänni? Yugıysä kemne anda mödir itep kiterüläre turında aldan, kiñäşep tormasalar da, hiç yugı beldererlär ide!

— Döresräge, Ädäbi muzeynıñ sezgä filial ikänlegen miña berkem dä äytmäde. Üzem dä sorıy belmädemme? Yuk, sorarga kiräk tapmadım. Çönki mine ber-ber filialga mödir itep tügel, bälki muzeyga direktor sıyfatında çakırdılar. Şunıñ öçen dä kileştem, kilergä buldım!— dide Soltan Cäläyeviç, menä şunda gına üzeneñ türä tarafınnan aldanuın, gomumän dä hatalı adım yasavın añlap alıp.

«Ällä kire yögersenme?»— bu uyı anıñ eçen yandırıp aldı. Niçek kire kaytsın inde ul? Keşe köldersenme? Eşli almagan diyäçäklär bit!

«Generalnıy» häm anıñ urınbasarları Soltan Cäläyeviç äytkän süzlärdän kötmägändä kanäğat kalıp, avızların yırıp uk cibärdelär. Ministrnıñ cätmäsenä kapkan çirattagı keşeneñ kölke häle alarnı söyendermi kala almagandır, täğaen!

Soltan Cäläyeviç şunda östäldäge dokumentların üzenä tabarak tartıp kuydı. Monı sizenep algan tege hanım:

— Tagın närsälär väğdä ittelär soñ?— dip sorarga kiräk taptı.

— Dürt maşinası barlıgı da yalganmı?— dide Soltan Cäläyeviç, tämam aptıraşta kalıp. Ul bu vakıtta çınnan da avızı salınıp töşkän bala sıman kıyafättä ide bugay.

Urınbasarlar bu süzdän soñ ber-bersenä karaşıp, yılmaeşıp-köleşep aldılar. Ministrlıkta türäneñ nindi yalgannar belän baş katırganlıgın Soltan alga taba sanap kitärgä bazmadı. Bu ike fakt kına da anıñ berkatlılıgın bolar karşısında citärlek däräcädä raslap tora idelär. Alga taba da üzen kölke obektı ittersä, aña monda az gına utırıp kalırga da yaramayaçak. Qaderledän qadersezgä töşüneñ ni ikänlegen şuşındıy hällärgä oçrauçılar belä bulır. Ämma Soltan Cäläyeviç şuşı berkatlılıgınnan faydalanu cayın da kararga mömkin ide: anı şuşındıy dip kabul itsennär, ä ul alarnı yözgä-yöz, açıktan-açık söyläşügä etärer! Alarnıñ nindi hıyallar häm teläklär belän monda utıruların belmi bit äle. İnde yäşerä almaslar. Kem inde berkatlı adämnän şiklänä, anıñ aldında häylälär korıp mataşa?

Tege hanımnıñ yözendäge yılmayuınıñ mıskıllı ikänlege Soltan Cäläyeviç inde üzençä açıklagan kebek buldı. Uy-niyätläre belän akılı mäş kilgändä, yözen yäşerergä telägändäy üze belän alıp kilgän dokumentlarına küz taşladı. Ämma alarnı cıyıp alırga häm monnan çıgıp kitärgä başına da kitermäde. Häzer niçek itep institutlarına kire kaytsın di inde ul? Nail Fatıyhoviçnıñ yözenä nindi küze belän karar? Monnan soñ ni qadere kalır?

Soltan Cäläyeviç soñ bulsa da bolarnı gına uylıy alırlık däräcädä ide. Üz gorurlıgına tigännären säbäp itep kaynarlansınmıni? Bu oçrakta buş kuıklanıp orınu-bärelü ber dä kileşerlek ğamäl tügel şul. Ul üzen haman da citdi, uylı häm sabır tottı. Yuk, bargan yulınnan borılıp kitüçelärdän tügel Soltan Cäläyeviç. Bu türälärne genä barmak tiräsendä yögerter akılı yukmıni anıñ?

— Ä miña unbişençe täşkilät buyınça eş hakı tülärbez dip väğdä itkän idelär,— dide ul berazdan, inde üz faydasın häl itü eşenä kereşergä tiyeşlegen tögäl belep.

Urınbasarlarnıñ üzlärendä dä undürtençe genä razryad buluın ul älegä belmi ide, yözlärenä şunlıktan kurku katış aptırau sızıkları yögerüne sizenmi kalmadı. İnde äñgämä anıñ faydasına taba borıldı.

Bu «yäş iptäş» alarga, şulay itep, ällä nindi borçular alıp kilde. Ä kem belä, bälki ministrlık Ädäbi muzeynı ayırıp çıgarırga, üzbaş itärgä dä uylıy torgandır? Ägär dä şulay bula kalsa?.. Zamanası nindi äle anıñ, citmäsä. Kem niçek teli, şulay bolgata.

Türäneñ süzlärenä ihlastan ışanıp aldanganlıgın Soltanga töşenü avır bulmadı. Ul kabat şular hakında uylanıp aldı. Aldangan ikän, başka yulı Harun Bariyeviç belän niçek söyläşergä, añarga mönäsäbät kürsätä beler. Keşelär belän uynaudan artıgın belmägän andıy adämnärne dä akılga utırtırga bula.

Tege mıskıllı yılmayuçı hanım isä, Soltan Cäläyeviçnı, uylarga birelüennän faydalanıp, bötenläy dä beterep taşlarga alındı:

— Havadagı tornaga ürelep, kulıgızdagı çıpçıktan mährüm kalgansız şul, enem!— Bolay uk äytmäsä dä yarar ide. «Enem», imeş.— Üz eşegez busınnan meñ öleş artık bulgan. Monda kilüegez ber dä söyendermäs äle. Administrativ burıçlarnı cigelep ütämägän, fängä aldanıp, anıñ stihiyäsendä adaşıp kalgan keşegä ay-hay gına avır bulaçak.

Ämma forsat Soltan Cäläyeviçnıñ kulında ide. Ul güyäki näq kiräkle ceptän tartkan da teatr kurçakları aldan äzerlänep kuyılgan üz rollären başkaruga küçkän idelär. Aña güyäki vakıt-vakıt şuşı uyınga katnaşıp alırga, ceplärne tartkalap kuyarga gına kaldı.

Urınbasar hanım tagın da närsälärder äytte. Soltan inde niçänçe tapkır alarnı taşlap çıgıp kitärgä talpınday itte. Ämma küräçäk yazmışı anı monda kadaklap tota ide. Güyäki gorurlıgın yugaltıp, başı tübän iyelde. Äye, häle— kölke, üze— çarasız, imeş. Gayrätlänep kenä hiçni kılırga mömkin tügel. Şulay da anıñ akılı eşli tora, zihene äzer tamaşanı küzätä, ä küñelendä kölke katnaş sıkrau. Türädän aldanuı — fakt, ä bolar anıñ köymäsen komga teri almayaçaklar. Monısın inde ul sizep tora. Üzen kızganganday itenep başların selketkälägän tege mıskıllauçı hanımnıñ süzlären kuätläp utırgan äñgämädäşlärenä näfräte kabara bara. Ämma anıñ süzläre Soltan Cäläyeviçnıñ kolagına ireşä tora, zihene aşa sugarılıp, aşıkmıyça gına çut töymäläre sıman «ber, ike...» digändäy häterenä kerä toralar häm härber äytkänennän soñ akılında bäyälänä baralar.

— Şulayrak bulgan ikän şul. Türälär süzenä ışanıp, üzeñne çoñgılga iltep taşlaganıñnı sizmi dä kalasıñ ikän...— Anıñ bu süzläre hämmäseneñ dä yözlären nurlandırıp cibärdelär.— Närsä eşlärgä dä belmiçäräk kaldım äle. Sez, dönyanı yahşı belgän, ak-karasın tanıgan keşelär. Bälki kiñäş itärsez? Yuksa, sezneñ turıda, sezneñ hakta ber-ber yalgış fikerlär dä tuarga mömkin alarda.

Mondıy süzlärne Soltan Cäläyeviçtan işeterbez dip kötmägän urınbasarlar, äytelgännärdän güyäki hiçni añlamagan hällärendä, akıl şärifläreneñ tomalana baruın toydılar. Monı yäşerergä holıklarınnan kilmäde. Bu vakıtta alar üzlären akıllıga sanagan, här adımnarın aldan isäpläp kuygan keşelärgä ohşamagan idelär. Ä Soltan Cäläyeviçka närsä kiñäş itä alalar soñ häzer?

Ämma tege hanım süz berençelegen haman da üz kulınnan cibärä almadı. Monda, «generalnıy» karşısında anıñ fikerläre belän isäpläşälär häm telennän kurkıbrak ta toralar tügelme soñ? Näq şulay bulsa kiräk.

— Aldanmaska tiyeş idegez!.. Nigä yul birep tordıgız. Hatalanuıgıznı tözätergä äle dä soñ tügel. Kiçäge ämerne bügen kaytarırga mömkin. Menä şulay dip beläm.

Hanımnıñ süzläre belän başka urınbasarlar da kileştelär. Hätta «generalnıy» da, hämmäse kebek ük baş selkep, hatalanmaska, yahşı çagında, dokumentlarıgıznı kabat koçagıgızga kütärep, taban yaltıratuıgızdan da häyerlese yuklıgın belderügä alındılar. Alarnıñ tel töpläre, türä kiterep kuygan «yäş iptäş»ne niçek karşı alırga dip aldan kiñäşep, süz berketep kuyuları — hämmäse-hämmäse öskä yaltırap kalıktı da çıktı. Ämma Soltan Cäläyeviç alar karşınnan bu räveşle mıskıllı töstä çıgıp kitärgä telämi ide. Alar monı belmädelär. Citmäsä, näq şul vakıtta, tege, baya monda kergän çagında türäneñ tizdän üze urınına küçerergä isäben belderü vakıygası da Soltan Cäläyeviçnıñ isenä töşte. Gorurlıgı yözenä kayttı häm ul güyäki häräbälär arasınnan kütärelde häm süzlären tezep kitte:

— Äye, minem häldä, äytkänegezçä, älbättä, bu yalgışımnı tözätüdän dä yahşısı yuk. Dokumentlarım älegä tapşırılmagan. Bügen kitkän cirgä irtägä ük kabul itäçäklär. Bu täqdim hakında işetkäç tä, Nail Fatıyhoviç, sez anı beläsezder, yalgışmaska kiñäş itkän ide. Ämma, ämma... Şunısı da bar bit äle anıñ?

«Şunısı» digäne alar öçen kızıklı tügel ide. Tege hanım, mıskıllı yılmaygan hälendä, hezmättäşlärenä üzeneñ ciñüen beldergändäy, tantanalı karaş taşlarga ölgergän ide inde. Älegä Soltan Cäläyeviçnı berse dä işetep kalırga, süzlären akılları aşa uzdırırga citkerä almıy kaldılar. Şunlıktan ul östäp kuydı:

— Ministrlıkta närsä uylarlar ikän? Sezneñ hakta digänem!

Barı tik şuşı süzläre genä alarnıñ iğtibarın cälep itte, kolakların gına tügel, gaziz cannarın da kuzgatıp kuydı. Döres añlamıyça, söyläşüne türägä bu adäm balası butap söyläsä, yamanlap berär närsä barıp äytsä, bolay da katlaulana bargan mönäsäbätläre bötenläy tüzärgä mömkin bulmas hälgä citkerelsä?

Närsä diyärgä telisez bu süzläregez belän, äfändem, digändäy, tege mıskıllauçı hanımga iyärep, bütännär dä Soltanga töbäldelär. Şuşı häldän «yäş iptäş» faydalanıp kalsa, bolarnıñ kikrikläre salınıp töşäçäk ide. Häyer, äñgämäneñ barışı küptän anıñ faydasına üzgärde. Soltan Cäläyeviç holık kürsätü belän tügel, inde akıl yarıştıru belän mäşgul ide. Alga taba da bolayga kitsä, şuşı «generalnıy» häm urınbasarlar belän bernindi avırlıksız eşläyäçäk ikän äle ul, ni teläsä şunı maytaraçak. Akılları zägıyfräk, akılları! Borıngılar belmi äytmägännär: «Akıl yäştä tügel, başta ul!» Şunı da belmisezme, hanımnar, sez, «generalnıy» äfände?

Soltan Cäläyeviçnıñ küñel kazanında närsälär kaynaganlıgın alar çamalıy almadılar. Ul haman da berkatlılık bitlege astında kaldı. Uyları yäki iren çitlärendä, yäisä küz çalımnarında çagılırga mömkin ikänlegen yahşı belgänlektän, alarnı tuktausız häräkätländergäläp algalau cayın karadı. Ä tegelär Soltan Cäläyeviçnıñ çınlıkta nindi kararga kilgänlegen añlamıy häm töşenmi kaldılar. Citmäsä türägä barıp ireşergä mömkin bulgan üzläre turındagı süzdän dä kurıktılar. Monı yahşı toygan Soltan Cäläyeviç süz tegermänenä kirägençä su koya tordı:

— Mine alar dimlädelär, hätta ışandıra da aldılar. Ä sez, äye, gafu itäsez, süzläregezdän çıgıp kına äytäm, bötenläy başkaça eş itärgä öndädegez. Ägär dä min, türä Harun Bariyeviçga teläklärenä buysınuımnı beldergännän soñ, menä sezneñ belän oçraşkaç, bütänçä eş itsäm, yağni mödirlektän baş tartsam digänem, bu hakta gına tügel, sezneñ turıda alar närsä uylar ikän? Mögayın ğayepli başlarlar. Üzegez aña muzeyga kilmäskä kiñäş itkänsez, telägemnän uzıp, Hänif Maksutoviçnıñ da fikeren ayaklarıgız astına salıp taptagansız dip ğayepläsä? Minem arkada sezgä üpkäläsä?— dide, yarım sorau, yarım kiñäş ütengändäy häylä korıp. Ul bu süzlären, ihlastan söyläügä karaganda, kürälätä mıskıllau öçen äytte. Şular citä kaldı, «generalnıy»nıñ da, urınbasarlarınıñ da yözlärenä kan yögerergä ölgergän ide inde.

Arada Soltan Cäläyeviçka karata tügel, bälki ber-bersenä töbälgän salkın karaş urnaştı. Kölep kenä utırgan hanım da suldı, bette. Moña qadärle äytelgän süzläreneñ dä, belderergä äzerläp kuyılgannarınıñ da mäğnäse yugaldı. Mödirlekkä üz yaklarınnan kandidatura äzerlägän idelärme, ällä tagın da bütän törle fikerläre barmı — härhäldä alarnıñ kiräge bette, üz uylarında häm teläklärendä butalıp kına kaldılar. Närsä äytergä dä belmädelär. Bu häl Soltan Cäläyeviçnıñ berençe ciñüe ide. Ul inde bolar belän eşläüneñ avır da, ciñel dä bulmayaçagın añlap aldı. Ämma kotların oçırırga ölgergänen añlap, süz agışın üzgärtergä, katılana baruınnan borıp, beraz yomşartırga kiräk taptı.

— Sez döres añlagız, kiñäş kenä soravım...— digän buldı.— Ägär dä ministrlıktagı ügetläülären sanga sukmıyça, täqdimnären şuşında söyläşüdän soñ ayak astına salıp taptasam, söyenerlek bulır mikän? Minem öçen barıber, kaytam da, institutıma kire urnaşam. Ämma sezneñ alar belän eşlisegez bar şul äle. Açulanmagız, añladım, min monda küçä almıym. Alar berençe adımnan uk yalganladılar, aldap-yoldap mödirlekkä çakırdılar. Rähmät sezgä. Ägär dä küzläremne açmagan bulsagız, şul yalgannarına künep, adaşıp kalır idem...

Soltan Cäläyeviçnı tıñlap utırgan ul urınbasarlarga häm «generalnıy»ga çınnan da moñarga barıber şul digän fikergä iyärergä genä kaldı. Taşladı, çıktı, kitte.

Ämma Soltan Cäläyeviç aşıkmadı. Ul haman da uylana ide. Döres, hezmättäşläre annan bälki kölep tä yörergä mömkinnär. Ämma kire kaytuına söyenüçelär kübräk bulaçak. Bigräk tä Nail Fatıyhoviç kuanır sıman.

— Sezneñ belän tanışuıma bik şatmın,— dide şunda Soltan Cäläyeviç, güyäki çıgıp kitärgä cıyınganday kuzgalıp kuyıp.— Bergä eşli almavıbız öçen gafu itärsez, çın küñeldän äytäm...

Şuşı süzlärennän soñ dokumentların kulına totkan häldä kütärelä bargan Soltan Cäläyeviçnı «generalnıy» tuktattı. Kay arada östäl artın taşlap ölgergänder, yözgä-yöz kildelär. Anıñ borçıludan mañgayı tarayıp kalgan, sıyıklana başlagan çäçläre tırpaygan idelär.

— Gafu itegez, Soltan... Soltan Gapcäl...

Anıñ bolay dulkınlanuı ğadäti sıyfatınnan bulırga kiräk, süzsez urınbasarlarınıñ ise kitmägändäy ide. Ämma alar da tämam aptıraşta kaluların yäşermiçä ayaklarına kütärelgännär.

Şulay Soltan Cäläyeviç kitü yulınnan tuktalırga mäcbür itelde.

— Äle bezneñ söyläşüne bette dip isäplärgä irtäräkter...— «Generalnıy»nıñ uñnan-sulga töşep, osta itep äytelgän bu süzlärenä Soltan tiyeşle bäyäsen birde, anıñ yomşaklıgına çirkangan cirennän fikeren üzgärtte. Hörmät häm väqar belän aña buysınıp baş iyde.

— Aşıkmasagız ide. Bez häzergä sezne genä tıñladık. Kayber näticälärgä kemnärder kilgän ikän, bu äle bernärsä hakında da söylämi...— «Generalnıy»nıñ küzläre tege kölep utırgan hatınnıñ inde usallanırga citeşkän karaşı belän kiseşep uzdı. Soltan Cäläyeviç kabat elekke urınına utırdı häm min barı tik sezne genä tıñlarga äzer digändäy, tınıç kına «generalnıy»ga taba küzlären töbäde. Tege şaktıy kauşagan ide, fikeren cıyarga tırışıp, süz äytälmiçäräk tordı.

Soltan Cäläyeviçnıñ dokumentları inde «generalnıy»nıñ kulına küçkän idelär, ul alarnı kuyın astına yäşerergä telägändäy haman da üzenäräk tartıp, östäl tartmasın açtı. Ämma boları uk artık ikänlegen añlap, alarnı ber yangarak kuydı. Şunnan soñ gına üzen kulga alıp, huca ikänlegen sizderergä telägändäy başın yugarı kütärde, urınbasarlarına açulı karaş taşlap aldı. Annarı Soltan Cäläyeviçka avız tutırıp yılmaydı. Bolardan soñ bu hucanıñ süz başlavın kötep zarıgırga turı kilmäde. Ul arada fikerlären üzgärtergä ölgergän urınbasarları tege hanımga aptırap karap aludan artıkka bazmadılar.

— Ministrlık täqdim itkän kadrlar härvakıt ışanıçlı bula torgannar ide, iptäşlär, sez dä alarnıñ telägen ayak astına salıp taptamassız dip beläbez, şulay bit, Lyudmila Borisovna?— dide «generalnıy», şablon süzlärneñ nikadär ışanıçlı ikänlegenä tagın ber kat inanıp häm şuñardan tämam söyeneç tabıp.

Soraunıñ kemgä atalganlıgın añlıy almıyça, Soltan mondagı urınbasarlarnıñ hämmäsenä diyärlek beryulı karap aldı. Ämma arada baş selkegäne beräü genä ide. Şul, älege dä bayagı kölemsär hanım ikän bu Lyudmila Borisnovna digännäre...

Ämma sorau Soltan Cäläyeviçnıñ turı üzenä dä atalgan ikän. «Generalnıy», anıñ hakında äle genä kulına kergän dokumentlarınnan karap alırga ölgerep, hätta ätiseneñ iseme belän ük açık häm döres itep äytä aldı:

— Şulay tügelme, Soltan Gabdelcäläyeviç? Işanıçnı aklarga kiräk... Döres, alar da bar närsälärne belep betermäskä mömkinnär. Ägär dä hezmät hakınıñ kaysı täşkilättä buluı säbäple ikän, anı gına tiz tözäterlär...— dide, ämma üzeneñ bolay äytüennän beraz borçılırga da ölgerde häm alga taba, tagın da kauşıyrak töşep, süzlären dävam itte:— Maşina digännäre dä hak anıñ. Bezneñ parkta çınnan da dürt maşina. Bara torgaç, bälki berärsen üzegezneñ karamakka da tapşırırbız.

Nilär öçen genä äytte? Ahırdan süzen kaytarıp aluı çiten bulaçak añarga! Soltan Cäläyeviçnıñ hätere naçar tügellegen nik isennän çıgara?..

Ämma «generalnıy»nıñ süze, oyasınnan oçkan koş kebek, avızınnan inde ıçkıngan ide. Barı anı bütän kabatlamaska gına başı eşläde. Tizräk bu hakta onıttırırga teläpme, bütän mäsälälärgä kerep kitte. Soltannı mödirlektän hiç kenä dä baş tartmaska öndärgä totındı.

— Ägär dä sezneñ kebek ukımışlı häm zıyalı milli kadrlarga kiräk bulmasa, bütännär niçek muzeylarga iğtibar birsennär di? Bezgä yahşı mäğlüm, tatar matbugatı soñgı aralarda ministrlıknı haman sayın tänkıytläp kenä tora. Milli kadrlarnıñ bulmavına Harun Bariyeviç ğayeple tügel şul inde. Menä bügen ük urınımnı berär akıllı tatarga birer idem. Yuk bit. Kilergä, eşne köne-töne cigelep tartırga telämilär. Aña da karamastan, bezne urıs buluıbızda ğayeplilär. Ä beläsezme, mindä tatarlık änä ul mäqalä avtorlarınıkına karaganda bälki un tapkırga artıgraktır?..

«Generalnıy»nıñ bu süzläre belän mäsäläne şıttırıbrak cibärüen urınbasarları sizensälär dä, endäşmäüne kulayrak kürdelär. Soltan barı tik soñınnan gına belde: bolar barsı da tatar millätenä ber genä dä katnaşı bulmagan, ämma milli tarihnı häm mädäniyätne säğate-minutı belän buarga äzer torgan kavemnärdän idelär. Andıylar üzläreneñ serlären çişü tügel, ber-bersen satuga da yul kuymıylar tügel.

Bu qadär dä ügetläülärneñ bälki ul qadär täesire bulmas ta ide, ägär dä «generalnıy» şunda Soltan Cäläyeviçnıñ milli gorurlıgına kagılıp kitmäsä, tatar keşeseneñ administrativ eşne yaratmavın, önämäven söylämäsä.

Ahırda «yäş iptäş» mödirlekkä rizalıgın monda da birde. Garizasın kaldırıp, irtägädän yaña eş urınına kilep citäçägen belderde. Lyudmila Borisovnanıñ da yılmayuı yözenä kayttı. Başkalar da utırgan urınnarında cay gına kuzgalışıp aldılar. Kilep kergänendä sarık kötep utırgan bürelär bulsalar, inde häzer alar üzläre büre avızına kerep baruçı sarıklar sıman idelär.

— İrtägä eşegez tugızdan uk, menä şuşı bülmädän başlanır. Ädäbi muzeyga iltep kuyarbız. Kollektiv belän tanıştırırbız. Harun Bariyeviçnı da çakırırbız. Ul da barır. Belep torabız, barısı da yahşı gına!..— dide «generalnıy», Soltan Cäläyeviçnıñ ber aldına, ber artına töşep. Başkalar da mömkin qadär yaktı yöz kürsätergä tırıştılar.

Soltan Cäläyeviç alardan huşlaşıp çıktı. İkençe işekne uzgannan soñ tuktaldı, säğatenä küz saldı. Vakıt şaktıy küp uzgan, aldan niyätläp kuysa da, häzer türägä kerep çıgarga mömkin tügel ide inde. Sigezgä yakınlaşıp kilüçe säğat telläre anıñ üzen dä öyenä aşıktırdılar. Söyläşü şaktıy ozakka suzılgan ikän, ä alay toyılmagan ide, yugıysä.

Kazannıñ marşrut transportı, ällä zamanı şundıy ide, keşeneñ cilegen suıra torgan närsä şul ul. Bik ozak kötep-kötep alsañ da, tiz genä utırıp kitärmen dip uylama. Kışkı suık, ayak tabannarıñnan tezläreñä taba akrınlap kütärelep, eçeñä töşä başlıy, tämam öşetergä totına. Şähär başlıgın gına tügel, il türendägelärne ettän alıp etkä salasıñ. Şuşı qadär kargaular algan ul hucalarnıñ bu cir yözendä kaydan bähetläre bulsın da eşläre yahşıga gına barsın di inde?

Soltan bu könnärdä, başınnan kiçkän vakıygalar säbäbennän bulır, kışkı suık täesirendä beraz çitläşkän häm tormışnıñ mondıy «vaklıkları»nnan üzen östen kuya başlarga öyränep alıp mataşa gına ide. Aña häzer kötkän marşrut avtobusı kilsä ni dä, kilmäsä ni. Aldandı şul bügen, aldandı. Kulındagı çıpçıknı ıçkındırmasa da, havadagı tornanı kürep, anıñ artınnan çaptı häm, menä, kilep kaptı. Yazmışıdır inde. Canı telägän, yılan ite aşagan dilärme?

Yuk, yazmışı da, canı da telägäne tügel. Näfsese sataştırdı anı, akılın butaldı. Şunda Soltannıñ häterenä borıngı gıybrätle hikäyät kilde. Ul aña näq üze hakında kebek toyıldı...


İmeş, könnärneñ berendä yul buylap tölke bara ikän, karşısında yatkan balıknı kürep algan. Maylı, simez itle, avız suların kiterep, ise tamaklarga ütä, «aşa mine, aşa mine» digändäy çakırıp tora, di. Ämma tölke alay ciñel häm tiz genä aldanuçılardanmıni? Elgäre ul uñ häm sul yaklarnı karıy. Uylap ala, fiker kıla: bu balık monda kayan kilgän? Yakında diñgez dä kürenmi, yılga da yuk, dimäk, dulkın çıgarıp taşlagan diyärlek tügel. Balıkçı da monda yäşämi, bazar da yakın-tirädä genä tügel.

Şulay di dä, tölke häyläkär, balıkka kagılmıyça, alga taba kitä häm üz eşe belän mäşgul bulgan maymılnı oçrata. Sälam alışkannan soñ:

— Kaya barışıñ äle?— digän maymılnıñ soravına karşı:

— Beläseñder inde, bezneñ padişahıbız Arıslan soñgı vakıtlarda tämam azdı, kuyannarnı gına tügel, dönyadagı här can iyäsen aşap betermäkçe. Anıñ urınına berär yünleräk zat künmäsme ikän dip häsrät çigep yörüem äle, tugankay!— di.

Maymılnıñ moña bik tä käyefe kilä häm:

— Bezgä padişah buluı öçen nindi can iyäse yahşırak soñ?— dip sorıy.

— Anı inde tähet biyeklegennän başı äylänmäs berärebez äybätter...

Tölkedän bu süzlärne dä işetkäç, maymılnıñ tämam şatlıgı arta, şunda uk, üzen isendä totkan häldä:

— Andıynı ällä kaydan ezläp yörise yuk, agaç başında gomerem ütä. Tiyennän bütän hiçber hayvannı mondıy biyeklektä kürgänem yuk,— dip belderä.— Ämma ul bik bäläkäy häm zägıyf şul. Ägär dä tiyenne padişah itsäk, başka can iyäläre bezdän kölärlär. Maturlıgı da çamalı. Minem kebek bu urmannıñ kürke tügel,— di, maktanırga da ölgerep.

— İ maymıl dus,— dip, tölke şunda uk kuana başlıy.— Bu häsrätemnän akılım tämam kaçkan, küzlärem sukıraygan ikän. Bik şulay, bik şulay. Padişahlıkka utırtu öçen sinnän dä kulay hayvannı tabıp bulmas. Üzeñ— matur, üzeñ— yugarıda. Kittek äydä.

Maymıl tölkegä iyärä. Baralar bolar, baralar, şunda häyläkär tölke, tege balık yanına yakınlaşıp kilep citäräk, kıçkırıp:

— İ Allahı täğalä, min bu maymılnı padişah itärgä ozata kiläm. Ämma dä anıñ akılın sınap karıysım kilä ide. Şul säbäple başım tämam katıp bette. Berär häbär cibärsäñ ide,— dip ütenä başlıy.

Şunda balık ta kürenä. Tölke, häyläkär, küzen dä yommıy:

— Rähmät, Allahı täğalä, şuşı rizıknı kiterüeñ öçen,— dip yuldaşın aldauga kereşä.— Maymıl dus, bu siña, Allahı täğalädän, padişahlıgıñ haklıgın raslau häbäre. Telägem kabul kılındı, şökrana it,— di.

Maymıl, balıknı kürgäç, tölkedän bu süzlärne dä işetkäç, älbättä inde, balıkka taşlana. Ämma şunda auçı kuygan kapkın häräkätkä kilä häm mesken maymıl cätmägä elägä. Kulınnan balıgı töşep kitä. Bauga uralgan maymıl agaç başında asılınıp kala.

— Äy, tölke,— dip kıçkıra ul,— sin nigä minem balıgımnı aşıysıñ?

— Härkemgä üz öleşe: ahmaklık yugarıga öndi, akıllılık cirdän ayırmıy,— di dä, balıknı aşap betergän tölke üz yulı belän kitep bara...


İsenä töşkän şuşı hikäyätneñ gıybräte Soltannıñ akılın kuzgatıp kuydı. Ul da balık kürep aldangan maymıl kebek ahmakka çıktımı? Türä anı bik caylap kına cätmäsenä eläkterdeme?..

Häzer ul annan tiz genä ıçkına almayaçak. Ägär dä mödirlekne taşlasa, eşli almagan bu diyäçäklären dä uyladı, ni bulsa — şul inde aña häzer, yulın ahırına qadär citkerergä kiräklege belän kileşergä turı kiläçäk. Kire borılırga inde soñardı.

Kötkän avtobusı ul arada akrınlap kına kilep citte. Berse östenä ikençese tulgan halık arasına Soltan da kısıldı. İşekläre yabıla almaudan gazaplangan şofernıñ kirägennän artık äşäke sügenep reproduktorınnan kıçkıruına da kolak salmıyça, härkem utırıp kitärgä tırışa ide. Sası havalı avtobus telämiçä genä kuzgala-kuzgala barırga mataştı. Äle kiçäle-bügenle mondıy yaman mähşärdän kotılaçagına söyenep yörgän Soltan, üzeneñ gomere alga taba da şuşılay ütäsen uylap, yöräk mayın kaynarlattı. Tormışta anıñ kebeklärgä ciñel genä bähet kilmi şul. Tırışıp-tırmaşıp kına da moradıña citüläreñ, ay-hay, bulır mikän?