Котеп Узган Гомер - 18

«Булсаң иде дә бит, вакыт көтми шул», дип, эчтән генә уйлап куйды Рушания. Ул хәзер күбрәк Нурлыбанат әби әйткән әйберләр турында уйлана иде. Чын кеше итеп үстерә алдымы соң ул аларны - уку да эш, эш тә уку. Бу дөньяның нечкәлекләрен ничек аңлатырга соң аларга, әллә күреп үскәннәре дә җитәрлекме? Алар һәрвакыт тату гаилә булып яшәделәр, кыерсытылуны белмәделәр, тормышның авыр ягын да күрмәделәр. Әтиләре аларга бәхетле булыр өчен бөтен мөмкинлекләр тудырды, кайда теләсәләр, шунда укыдылар, ни теләсәләр, шуны ашадылар, шуны киделәр. Әтиләре тырышлыгы белән ярты җир шарын диярлек сәяхәт кичтеләр. Ә өйдә дөньяның вак-төяк нечкәлекләрен әниләреннән күреп үстеләр, әниләре аларга беркайчан да ярамый димәде, балалар беркайчан да әниләрен тәртипсез хәлдә күрмәделәр, ул һәрвакыт сабыр һәм йомшак, җыйнак кеше. Балалар беркайчан да өйдә тавыш, ыгы-зыгы күргәннәре булмады, ул һәрвакыт балаларына үрнәк булырга гырышты. Моны балалары ничаклы үзләштергәннәрдер, монысы инде үз гаиләләрен корып яши башлагач кына билгеле булыр. Ә дингә килгәндә, алар әлегәчә бер якны да тотмадылар, соңгы елларны шулай да балаларны ире чиркәүгә алып баргалый башлады. Пасхага булсын, ата- аналар көненә булсын, зиратка алар бергәләп баралар, чәчкәләр утыртып, җыештырып, искә алып кайталар. Саша да әти-әнисенең кабере өстендә чукынып баш ия. Калганнар шым гына карап торалар. Олыгая килә Рушанияның чиркәүгә аягы тартмый башлады, яшь чакта ул моның бер нәрсәсен дә күрми иде, ә менә хәзер һич аягы да, җаны да тартмый. Дөрес, мәчетләргә дә йөрми, шушы яшенә җитеп, алай Аллага ышанып, табынып та утырганы юк. Соңгы ике елда гына нишләптер үз дине исенә төшә башлады, бер дога белмәсә дә, тора-торып никтер әнисе өйрәткән догаларны исенә төшерергә тырышты. Моны әле үзе дә аңлап бетерми, ахрысы, бөтенләй имансыз түгелдер, әнисе өйрәткәннәр барыбер сеңеп калган бит. Аның ишеткәне бар иде: яшь чакта ничек тә үтә, менә олыгайгач һәркем үз Алласына кайта дип, әллә шулаймы икән? Сашасы да бит, әнә, чиркәүгә кергәләштерә, балаларны да алып бара. Рушания бармыйм дисә, кыстамый; ул да хәзер аңлый, күрәсең, һәркемнең үз Алласы икәнне. Яшь чакта алар моның турында уйламадылар. Саша өйләнгәндә, мөселманча ике дә уйламый никахка риза булды, хәтта биатасы да. Алла ни дә, бог ни, мулла ни дә, поп ни - алар өчен бер мәзәк кенә иде. Карт .шисен рәнҗетмәс өчен генә барысы да ризалаштылар. Менә хәзер ризалашыр идеме икән Сашасы? Балаларга да нинди дин белән барырга икәнен әйтү кыен, татарча белмиләр, кул күгәреп әппәр итмиләр, урысча чукынмыйлар. Мөселман диненә ышаныгыз, аны гына тотыгыз дисә, ирен рәнҗетер. КяферНекен тотыгыз, аларча чукыныгыз дияргә теле бармас. Менә кайда ул яшьлекнең картлыгы, яшь чакта ничек тә ирый, яшисең берни уйламый. Ә хәзер ни дип керә соң бу уйлар? Яшәде бит моңа чаклы динсез дә, тик менә ни галәмәт, тормышының азагын уйлаган саен әллә нинди уйлар керә башына. Сашаның кабере өстенә алтын ай куеп булмаган кебек, аның да каберенә тәре урнаштырып булмый бит инде. Юк, ул моны күз алдына да китерә алмый. Шулай булгач, ничек бергә рәттән ятмак кирәк? Моның турында аның беркайчан да моңа чаклы уйланганы юк иде. Гомер буе бергә булуны гына теләде, ә хәзер югалып аптырашта калды.
Көн артыннан көн үтте, май үтеп, җәй дә җитте. Кичә Илья Ильич шалтыратты, килеп анализлар бирергә кушты. Бүген шуңа иртән иртүк өйдәгеләр эшкә китеп бетү белән Саматны чакыртты да больницага китте. Илья Ильич аны серле генә елмаеп каршы алды.
- Хәлегез ничек, Рушания ханым? - диде башын кыек сала биреп. - Болай бик күркәм күренәсез.
- Рәхмәт, болай Аллага шөкер, бернигә дә зарланмыйм.
- Бик шат, алай булса, анализлар бирегез, карап карыйк. Шулай да кисәтеп куям, сезгә аз гына да кояшта кызынырга ярамый, кояштан сакланырга кирәк, сез болай да каралып өлгергәнсез. Тәмле шоколад төсенә кергәнсез, әйтергә кирәк, бик тә килешә үзегезгә, шулай да сакланыгыз. - Ул бераз аңа текәлеп карап торды да тагын да елмаеп, карашын читкә борды. Рушания да торып басты.
- Китим алайса, рәхмәт җылы сүзегезгә, - дип матур итеп елмайды.
- Хушыгыз, - диде яшь табиб аның йомшак кулларын кысып. - Мин иртәгә шалтыратып, анализларның нәтиҗәсен әйтермен.
Рушания куе кара керфекләрен аска төшерде дә чыгу ягына борылды. Ул үзенә текәлеп караганны яратмый иде, ә бу яшь егетнең карашы аның йөрәк түренә үрелеп карагандай тоела, ул болай да аның турында артыгыннан күп белә. Тик бу аңа табиб булган өчен генә рөхсәт ителә. Иреннән башка бер ир-атка да тәнен дә, җанын да күрсәткәне юк, һәм күрсәтмәс тә.
Җәй башында Самат Нурлыбанат әбине кече ике оныгы белән авылга кайтарып килде, Лилия җәйлектә каникулда эшкә урнашты. Ул инде быел укуын ташлап, эшкә урнашу турында уйлый башлаган иде, ярый, көзгә күз күрер, дип, әлегә энесе белән икесе дә эшкә урнаштылар. Рушанияның да Алесясы, студентлар белән чит илгә эшкә китәм, дип җыена башлады. Кызы киткәнче Рушания ешрак аның белән булырга тырышты, янына утыртып сөйләшергә, аның эчке дөньясын аңларга теләде. Аның әтисенеке кебек аксыл сары озын чәчләреннән сыйпап, бакчадагы атынчыкта икәү генә кочаклашып утырулар үзе бер җан рәхәте иде. Кызы шундый чибәр булса да, янында ах итеп йөргән кешесе күренмәде, инде укуының да соңгы елы, бергә укыган иптәшләре инде ойләнешә дә башладылар. Әнисе сак кына сорамакчы булды.
- Кызым, нишләп бер дә йөргән кешең юк, бер дә ошаган кеше юкмыни соң?
Бар да ул андый кеше, ул миңа карамый шул.
Бәлки үзеңне бик эре тотасыңдыр?
Юк ла, ул бөтенләй беркемгә дә карамый.
Ә ниндирәк егет соң ул?
Гап-гади, укудан башка берни дә күрми торган. Аның өстендә юньле киеме дә юк, ничә ел бер кием белән йөри.
Ә сиңа аның нәрсәсе ошый соң, шундый ябай, гади булгач?
Әнә шундый булганы белән. Әни, башкалар минем өчен әллә ниләр эшләргә дә әзер, ә ул борылып та карамый. Кайбердә шундый итеп карап куя, минем тезләрем бөгелеп куя, ә ул бер сүз әйтсә ичмасам. Ике ел шулай интектерә инде.
Кызык, күрсәң иде, минем бербөртегемне кем шулай интектерә икән?
- Ох, әнием, мин үзем дә көненә бер күрергә тилмерәм, .1 ул, кире татар, бер борылып караса, бер сүз эндәшсә ичмасам.
Шулай ук эшләр харап җитди мени, кызым? - Рушания кызын кочаклап алды, чәченнән сыйпап маңгаеннан үпте.
- Татар дисеңме?
- Әйе, әни, Айрат исемле.
Бигрәк матур исем.
Син дә шулай уйлыйсыңмы, әни?
Минем кызым гашыйк булырлык булгач, ул бик чибәр һәм яхшы кеше булырга тиеш. Минем кызым ялгышмас,
- дип елмайды. - Минем дә аның белән танышасым килә.
Эх, ничек итеп, әни? *
Соң, уйлап табыйк берәр нәрсә, ә нигә берәр кичә оештырмаска? Уку елы беткән уңай белән. Шунда мин дә күреп калыр, кем икәнен чамалар идем, уйлап кара. Мин I вмле итеп татарча бәлеш пешерер идем, татар егетләре бик ярата андый ризыкны.
Әни, чынлап та, син акыл иясе. Әле мин китәргә бер •и на бар, өлгерәбез. Ә килмәсә?
Чакыра белсәң, килер.
Кызының йөзе яктырып китте, күзләрендә әллә нинди v I лар чаткысы уйнады. Рушания үзе дә кызына бик тә
булышасы килде, бигрәк тә татар егете булгангамы.
- Кызым, татар егетләре алар тыйнаклыкны яраталар, алар бик эшчән дә, тотнаклы да булалар. Син шуңа күрә бик игътибарлы булырга тиеш, өс киемең дә гадирәк һәм ябыг рак булырга тиеш. Урыс халкы моңа бик исе китми, әмма татар егетләре ярты шәрә йөргәнне яратмыйлар. Әйдә, мин сиңа бик матур гади генә тукымадан күлмәк тегеп бирим, кибеттән сайлап алабыз да тегәбез. Менә күрерсең, син аны аяктан егачаксың. Син бит минем шундый чибәрсең. Аңа ошыйсың килсә, кулыңа сыра, тәмәке ала күрмә, эчкән-тарткан кызга татар егете алтынга төреп бирсәң дә өйләнми, алар өчен иң мөһиме - тыйнаклык, оялчанлык. Аннан тагын мөһим нәрсә - татар кызлары тәмле итеп токмачлы аш белән бәлеш пешерә белергә тиеш, ә синең моңа өйрәнәсең килми.
- Әни, өйрәнәм, мин барысына да өйрәнәм.
- Менә шуларны күрсә, ул сиңа бөтенләй башка күзлектән караячак. Минемчә, ул сиңа бай, иркә, берни белми торган җилбәзәк дип карый.
Менә шулай итеп Рушания кызына өйрәтәсе килгән нәрсәләрне өйрәтергә җай килеп чыгуга үзе дә бик сөенде. Тормышта болар барысы да бик кирәк булачак, әзрәк татар теле дә өйрәткәндә зыян итмәс иде. Рушания үз чирен онытып, бөтенләй башка хыялга кереп китте, кызының киләчәген матур итеп күзалларга тырышты. Аның киләчәге әнисе салган тәрбия нигезенә бәйле, ул да әнисеннән ни өйрәнсә, үз гаиләсендә шуны кабатлаячак. Алар икәүләшеп шәһәрдән тукымалар алып кайтып, күлмәк тектеләр. Вак кына зәңгәр чәчкә төшкән җиңсез күлмәкне Рушания кызының тез өстеннән, нечкә билен матур итеп бөреп, киң итәкле итеп текте. Бу аның яшь чагын хәтерләтә иде, аның әнисе оста тегүче иде, Рушанияга да унҗиде яшенә шундый күлмәк тегеп кидергән иде. Алеся көзге алдында әйләнде.
- Әни, матурлыгын матур, тик бигрәк авылча, кызлар көлмәс микән?
- Ә синең кемгә ныграк ошыйсың килә, кызларгамы, Айраткамы?
- Әни, үзең беләсең бит инде.
- Шулай булгач, борчылма. Кара, күзләреңә ничек килешә, ә билеңне нинди матур итеп сызып төшә. Минем дә шундый күлмәгем бар иде, әтиең, беләсеңме, нинди сокланып карый иде?! Ә хәзер кендек күрсәтеп йөриләр, бу нәрсә һич тә башка сыя торган нәрсә түгел. Хатын-кызда сер булырга i иеш, ә ул бөтен җирне чишеп күрсәткәч, нинди сере калсын ди. Элекке заманада беләкнең ак йомшак җирен күрсәләр дә, ирләр ах иткәннәр. Аларның шуннан да башлары әйләнгән, алар кызларның күзләрен, иреннәрен күрер өчен генә дә шр-интизар булганнар. Кызлар сер сандыгы булганнар, ә ирләр шул серне гомер буе сүткәннәр. Хәзер нигә мәхәббәт юк дисез, чөнки сер юк. Әнә, урамга чык та кара, сере дә юк, сүтәр әйберсе дә юк, ул инде сүтелеп беткән. Хатын-кыз серле булып бер генә кешегә ачылырга тиеш, кызлар әрсез, азгын карашлардан сакланырга тиеш. Яман күзләр бар, кул белән кагылмасалар да, күз белән күпме ир-ат капшый ул ншь тәнне, бөтен кеше капшап беткәч, кемнең өйләнәсе килсен? Салкын тию бар, сакланмыйлар, аннан бала таба алмыйлар, кеше ташлаган балалар эзләп йөриләр, чөнки бала тапмаган хатын - җимеш бирмәгән агач ул, исеңнән чыгарма, балам.
Алеся берсүзсез әнисен тыңлап утыра бирде. Менә нигә онисе башкаларга охшамаган, ул чынлап та серле хатын иде, аның хәтта баш борылышларына, торып китүләренә чаклы ниндидер серлелек бар. Алеся әнисенә карап утырды да килеп муенына сарылды.
Син иң серле әни! Элек без синең белән бер дә болай ачылып сөйләшкәнебез булмады, ә нинди рәхәт болай серләшеп утыру, - дип әнисенең битеннән үбеп алды.
Алеся бергә укыган группасын кунакка чакырды, Айратка да килми калма, диде. Үзе белән укыган бер егеткә калдырмаска, үзе белән алып килергә кушты, Алеся бу көнгә бик зур өметләр баглый иде. Рушания да кызыннан ким дулкынланмады, әйтерсең, аның язмышы хәл ителә. Төштән соң яшьләр җыела башлады, ә көткән кеше һаман күренмәде, инде бөтен курс җыелып бетте. Алесяның кәефе кырылганнан-кырылды, күзендә яшь тә ялтырый башлады. Яшьләр бакчада шау-гөр килделәр, ә Алеся әнисе яныннан өйдән чыгасы килмәде. Шулчак сакчы телефонга шалтыратты: «Монда тагын берәү килде, кертергәме?»
Кертергә-кертергә, - диде кабаланып, үзе тәрәзәгә ташланды. Капкадан киң җилкәле, хәйран гына гәүдәле, карап торуга әллә ни чибәр дә булмаган бер егет керде. Кая барырга белмичә, тирә-ягына каранып тора башлады.
Кызым, бу кем?
Алесяның йөзе кып-кызыл булды, кабынып киткән лампочка кебек йөзе яктырып ук китте.
- Әни, бу бит Айрат, - диде дулкынланып.
- Чү, тынычлан, бар, өйгә чакыр.
Алеея инде чыгып чабарга җыенган иде, Рушания кызын туктатты.
- Килешми алай ир-атка ташлану, үзеңне кулга ал.
Тик кызының куллары калтырый, кая куярга белми
җәфалана, шулай да ул бит Рушания кызы - үз-үзен кулга алып, кунакка каршы чыкты. Кызының дулкынлануы аңа да күчте, «эх, яшьлек, эх, бала», дип куйды әнисе.
- Мама, бу Айрат, - диде кызы. Рушания бик матур итеп елмаеп:
- Исәнмесез, Айрат, узыгыз, - диде матур итеп татарча. Айрат аптырап бер Рушанияга, бер Алесяга карады.
- Исәнмесез, апа.
- Мин Рушания апа булам, - дип тагын матур итеп елмайды. - Әйдә, узыгыз, сез азрак соңга калдыгыз, башкалар ашап-эчеп чыгып киттеләр инде.
- Ә мин эзләп йөрдем, сөрый-сөрый көчкә таптым.
Рушания бу олпат гәүдәле егетне астан гына күзәтте: әллә
ни чибәр булмаса да, аңарда көчле ирләргә генә хас эчке рухи көч һәм беркемгә дә охшамаган үҗәтлек сизелә иде.
- Кызым, аш сал кунакка.
- Гафу итегез, мин сезне мөселман гаиләседер дип белмәдем.
- Безнең әтиебез урыс, - дип елмайды Рушания. - Мин генә мөселман.
Егет каршысында утырган Алесяга ниндидер аптыраган караш белән, кабат беренче күргәндәй карап куйды.
- Аңлашыла, - диде алдындагы ашка карап. Рушания юкны бар итеп чыгып китәргә ашыкты, икесен генә калдырырга булды.
- Сез ашагыз, минем эшләрем бар, - дип бакчага чыгып китте.
Яшьләр җыелышып Кама буена су керергә төшеп киттеләр, Рушания кабат үзенең яраткан атынчыгына килеп утырды, уйга чумды, ул кабат-кабат әле килгән егет турында уйлады. Уйлана торгач, бер нәрсәне аңлады: үзе исән чакта кызын ышанычлы кеше кулында күрәсе килде, бәлки әле әби булырга да өлгерер. Уйларын кинәт ят тавыш бүлде, ул сискәнеп китте.
- Рәхмәт, Рушания апа, бәлешегез бик тәмле булды.
- Бәлеш өчен рәхмәтеңне Алесяга әйт, ул пешерде.
Егет тагын беренче күргән кебек итеп кызга карап куйды. Аның янында торган кыз бер әнисенә, бер егеткә карады. Рушания елмаеп:
Аңлыйсың килсә, кызым, татарча өйрәнергә туры килә, диде русчалап. - Утыр, Айрат улым, - дип яныннан урын бирде. - Мин шушында уйланып утырырга яратам, безнең Г>у бөтенебезнең дә яраткан урыныбыз.
Бик матур монда, бакчагыз да бик зур, кем карый бөл арны?
Без карыйбыз, менә әтисе эштән кайта да бакчага чыга, улым да. Ирләр казыйлар, тирес кертәләр, без Алеся белән утыртабыз, утыйбыз, су сибәбез, безнең өчен беркем дә эшләми. Эшләмәсәң бер нәрсә дә булмый, улым, - дип елмайды үзен дикъкать белән тыңлап утырган егеткә.
- Дөрес әйтәсез, апа, мин дә шул уйда. Безнең дә бакча бар, зур түгел, дүрт сутый гына, безгә җитә, урламасалар.
- Ә син кем белән яшисең?
- Мин, әни һәм сеңлем белән.
Аның астан гына Алесяны күзәткәнен Рушания күреп утырды, ахрысы, ул үзе дә ошата иде Алесяны. Тик бөтен кеше дә байлар белән туганлашасы килми шул, тиң түгел дип саныйлар. Алеся авызына су капкандай шым гына утыра бирде, күбрәк Рушания сөйләште. Күреп тора егетнең карашы үзгәргәнне: байлар эш эшләми, шоколад кына ашап утыралар, дип уйлагандыр.
Кызым, бар, Айратка тиеннәрне күрсәт, менә, чикләвек I ә ал, ашатырсың.
Яшьләр бакча читенә киттеләр, Рушания бик канәгать елмаеп куйды.
Бер атнадан кызы башка студентлар белән чит илгә эшкә китте, китәр алдыннан ул әнисен кочаклап:
Әни, рәхмәт, синдәй әниләр җир йөзендә юк, син иң чибәр, иң серле әни, иң акыллы! - диде.
Сиңа ни булды, кызым? Бер юлга бик күп түгелме? - дип елмайды.
Син булмасаң, мин һаман Айрат белән аңлаша алмыйча газап чигәр идем әле. Ул сине, «әниең нтундый чибәр, искитмәле хатын», диде. Аннан, әни, синең биргән киңәшләрең дә нәкъ син әйткәнчә булып чыкты, Айрат ■'Күлмәгең бик килешә», диде.
Алеся иртәгә китә дигән көнне кич белән капка төбендә бер роза чәчәге тоткан Айрат тора иде.
Июнь ахырына Рушанияны тагын Иьля Ильич чакыртып алды. Анализлар алгач:
— Берәр атна капельница алырга туры килер, ничек тә йөрергә тырышыгыз, бу сезнең өчен бик кирәкле дарулар, - диде.
Рушания иртән Сашага:
— Мин әзрәк массажга йөреп алам, мине югалтма, Самат йөртер, -дип кисәтеп куйды. Сашасы каршы килмәде. Кисәтеп куйгач, үзенә дә тыныч иде. Иртән Илья Ильич үзе каршы алды, мөлаем итеп елмайды.
— Мин инде килмәссез дип курыккан идем.
— Сезгә каршы килеп буламы соң? - дип елмайды Рушания.
— Күрәм, кәефегез дә бик яхшы күренә.
— Мин сезгә ышанам, сез яхшы дигәч, яхшы инде алайса.
— Ышаныгыз, бар да яхшы булыр, һәрвакыт яхшыга гына өметләнергә кирәк.
Рушанияны бер палатаның буш койкасына кертеп урнаштырдылар. Ул кереп ятуга, каталка белән бер хатынны алып керделәр дә ипләп кенә койкага күчереп салдылар. Теге хатын ыңгырашып куйды, аның күкрәге кысып бәйләнгән иде. Рушания ул якка карамаска тырышты. Йөри алганнар торып, аның янына җыелдылар, ул бер кулы белән һаман күкрәген капшамакчы булды, үзе елый-елый ирен чакырды. Ире:
— Мин монда, елама, бар да яхшы, - дип, аның кулларын кысып тотты. Палатага Илья Ильич белән тагын бер табиб килеп керде.
— Сезнең бар да яхшы, операция бик уңышлы үтте, борчылырлык бернәрсә дә юк.
Теге хатынның ире күзләрендәге яшьләрне яшерә алмады, килеп докторның кулларын кысты.
— Рәхмәт яхшы сүзегезгә, рәхмәт, - диде дә хатыны ята торган карават кырыена тезләнде. Аннан Рушанияга да чират җитте, аңа да берничә шешә дару китереп куйдылар. Моны күзәтеп торган Илья Ильич:
— Бу сезнең организмны чиргә каршы торырга булышачак, тыныч кына ятыгыз, йоклап алсагыз да була, - диде.
Бераз торгач, шәфкать туташы кереп, Рушанияның беләкләренә энәләрне ялгап чыгып китте. Бу шулай тыныч кына атна буе барды. Илья Ильич та «бар да яхшы», диде.
Шулай да ике атнага бер күренеп торырга кушты. Рушания кабат кайтып үз бакчасына бикләнде, монда тыныч, рәхәт иде, ул шәһәрләрдә ничек яшиләрдер.
Беркөнне Саша эштән кайткач:
Әйдә, әнисе, берәр җиргә ял итәргә барабыз, җитәр су дүрт стенада бикләнеп ятарга, - диде. Рушания моңа шатланып та куйды, тик шулай да доктордан сорарга булды. () ул: «Кирәкмәс, самолетта очу, юл йөрү авыр булачак, һорхәлдә, җәйге эссене кичерү авыр булыр», дигәч, Рушания кире какты. Кызынырга ярамый, озак йөри алмый, ә болай ярыйсы - үзен начар хис итми. Болай гына торса, хәле ишәрлек. «Тагын бер ун ел гына яшәргә иде ичмаса» дип чыялланып куйды Рушания. Саша бертуктаусыз Мәскәүгә командировкаларга очты, әтиләре өйдә юк чакта улы әтисенең эшләрен алып бара. Саша улына ышанып, күп кенә ипләрне аңа тапшыра, үзенә алмаш җитәкче үстерә. Игорь огисе юкта әнисен берүзен генә калдырмады, алар икесе кичләр буе бакчада сөйләшеп, чәйләр эчеп утыралар. Шулай да Рушания җае чыкканда үзен кызыксындырган сорауны ©иреп калырга булды.
Улым, синең йөргән кызың бармы? Бәлки өйләнерсең.
Игорь бик җитди итеп әнисенә карап торды.
Өйләнер өчен сезнең кебек чын-чынлап яратырга кирәк, • мин әле гашыйк та булганым юк.
Улым, тирә-ягыңа әйләнеп кара, күпме чибәр-чибәр кызлар, бәлки бик нык сайланасыңдыр, сиңа ниндирәк кызлар ошый соң?
Нинди дип, синең кебек тыйнак, йомшак, синең кебек ссрле. Ә хәзер кызлар артык кыюлар, күзгә тузан булып керәләр, эчәләр, тарталар. Бөтенесе дә дип әйтмим, әмма күбесе. Карап торуга шундый чибәр кыз, курчак кебек, ә авызын ачып ике сүз әйтсә - аңлашыла: тозсыз кара надан, («ашында акчадан башка берни дә юк. Тәмәкесен суыра, сырасын чөмерә, бер эш белмиләр, ә сөйләшүләрен тыңлап Горсаң, косасылар килә. Кайдан килә бу чаклы тәрбиясезлек, Исең-акылың китәр. Ул бит, әни, акчасызларда гына түгел, •кчалысында да шул ук хәл.
Куй, улым, барысы да алай син уйлаганча начар булмас, болки син үзең шундый җирләрдә йөрисеңдер, сеңлең бит •идый түгел, ул да бит шул кызлар рәтенә керә.
Аны бит син тәрбияләдең, әни, ә андый кызларны күрер •чен әллә кая йөрергә кирәкми, әнә, безнең компанияда эшләгәннәр дә җитәрлек, биш минут саен тәмәке тартырга йөгерәләр. Мин менә монда синең урында кемнеңдер тәмәке тартып, төкеренеп утырганын күзалдыма да китерә алмыйм. Әти тартмады, мин дә тартмыйм, син дә эчмисең дә, тартмыйсың да. Мин дә үз хатынымның синең кебек булуын телим. Теге Антоновларга барсаң, бөтенесе өй буйлап тәмәке күтәреп йөриләр. Эт, песи, төтен - керсәң, тизрәк чыгып качасы килә. Әниләренең һәрвакыт авызында тәмәке, кулында сыра, кызлары да шул ук, сыра эчә-эчә симереп беткән. Син уйлама безне берни дә аңламый дип, мин үз гаиләм белән бик тә горурланам, син шундый тәртипле булганга без дә шундый. Беләсеңме, әни, хәзер бик күп егетләр үзләренә хатынны мәчеттән эзлиләр, әнә теге төренеп йөри торган кызлар арасыннан.
Рушанияның күзе шардай булды.
- Ничек, кем кертә сезне анда?
- Анда керү ирекле. Алар янына бармыйсың, читтән генә күзәтәсең. Хәзер, әни, мәчет алларында, беләсеңме, күпме кыйммәтле машиналар тора, әллә син намаз укырга киләләр дип беләсеңме? Бай-бай егетләр үзләренә хатынлыкка шуннан кыз эзлиләр. Син шәһәргә чыгып йөрмәгәч, бернәрсә дә белмисең шул. Безгә килгән минем иптәш егетләр дә сиңа карыйлар да, татарочка алырга кирәк, диләр.
- Нигә, улым, урыс егетләре дә мәчеттән эзлимени кәләшне?
- Эзли, нигә эзләмәсен. Урыс халкы нык эчкечелек белән мавыга, каннары бозылып беткән, ә яхшы нәсел калдырасың килсә, сау-сәламәт балалар үстерәсең килсә, азмаган, каны сыра белән бозылмаган сау-сәламәт ана кирәк. Хәзер бит, әни, күпләр ислам дине белән кызыксына. Анда бик күп нәрсәләр христиан диненнән аерылып тора, күп нәрсәләр тыела, син бит менә аларның барысын да беләсең.
- Мин, улым, беркайчан да мәчеткә йөрмәдем, мине әбиең шулай тәрбияләде. Артык кычкырып сөйләшмә, кеше алдында кычкырып көлмә, ир-атның күзенә текәлеп карама, иреңне һәрвакыт елмаеп каршы ал, ул тапканны җыйнак итеп тота бел, ирең читкә йөрмәсен дисәң, ул теләгәнне канәгатьләндерә бел, аны бер күз карашыннан аңла. Кеше килгәндә балаларың шаулашып өстәлгә менмәсеннәр, кешегә ач күзләре белән карап тормасыннар, балаларың тук, баш яулыгың белән алъяпкычың чиста булса, йөзең ак булыр - менә шулар, әллә ни сере дә юк.
- Син шулай дисең, әни, миңа менә күп кенә дус егетләргә керергә туры килә, тик берәүдә дә бездәге кебек тәмле аш исе килеп тормый. Тукланалар шунда юк-бар колбаса, кәбестә белән. Ә безнең өйгә кайтып керү белән тәмле токмачлы аш исе, пешкән камыр, бәлеш исләре, безнең өйгә таралган тәмле хуш исләр бернигә алыштыргысыз. Кайда барсаң да ойгә кайтасы килеп тора, озаграк читтә йөрсәң, шул исләрне сагынасың. Ул исләр белән бергә сине күзалдына китерәсең. Менә шуңа да әти читтә синнән башка озак тора алмый.
Рушания канәгать елмаеп куйды. Менә ничек икән бит. Ул кондәлек тормыш кына алып барам дип уйлады, ә балалары аны һәрвакыт күзәтеп, һәрнәрсәне күңелләренә сеңдереп үскәннәр. Өметсез түгел, дөньяны бик яхшы аңлыйлар икән бит.
Улым, мине дә берәй көн мәчеткә алып бар әле, бер дә кергәнем юк.
- Кайчан телисең, әни, шунда алып барам.
Әтиең кайтканчы берәй көн иркенләп йөреп кайтыйк оле. Иртәгә кече атна түгелме соң, әйдә, вакытың булса, I өштән соң барып кайтыйк.
Ничек теләсәң - шулай булыр, әни.
Икенче көнне Игорь кайтып туктады, төшке ашны ашадылар да җыенып чыгып киттеләр. Рушания башына ак яулык бәйләде, озын итәкле күлмәген киде, ул үзенең бик дулкынлануын тоеп, Ильич биргән даруны кабып куйды. Аны улы ГЭС бистәсенең иң зур мәчетенә алып килде, чынлап I а, мәчет алдында хәйран гына матур-матур машиналар тора Иде. Мәчеткә башларына яулыклар бәйләгән, озын-озын итәк кигән кызлар, олы-олы апалар агыла.
Әни, әнә, кара, Серёга утыра, ул һәр җомга шушында килә, кызлар күзли. Берсе дә күтәрелеп карамыйлар, ди. I.ашларын иеп кенә үтеп китәләр, ди, шулай да арасында берсен сайлаган инде, шуны күзли.
Урыс дип әти-әниләре бирмәсә?
Керәшен бит ул, аңа тегеләй дә, болай да ярый. Әни, бнр, кер. Курыксаң, бергә керәбез.
Әйе шул, улым, әйдә, бергә керик, мин кай тарафка барырга да белмим, бик дулкынланам.
Алар ашыкмыйча гына алга атладылар. Олы мәчетне щ лап керүгә, ул хәйран калып катып калды. Аның мәчеткә беренче керүе иде. Чиркәүдә булганы бар, чукынырга Ксрмәеө дә, андагы стена-түшәм тулы сурәтләрне карарга бик ярата. Чиркәүләрдә тонык, караңгырак булса, монда биек һәм ап-ак, яп-якты.
- Узыгыз-уз, менә монда аяк киемнәрегезне салыгыз да узыгыз, сорауларыгыз булса, сорагыз.
- Рәхмәт, бабакай, без беренче тапкыр мәчеттә. Мине үстергән әнием-әтиемне искә алып, - диде дә төртелеп калды, ничек дөрес итеп аңлатырга белмәде. Бабай аның хәлен аңлады, ахрысы.
- Яхшы, балалар, утырыгыз шушында. Кем атлы әни- әтиең?
- Айбикә белән Барый исемлеләр иде, бабакай.
- Ярый, бик яхшы. Әйдәгез, балалар, Айбикә белән Барыйны искә алып, хәер-фатыйха кылыйк. Сез бик дөрес эшләгәнсез бүген килеп, чөнки безнең арадан киткән ата- аналарыбыз, әби-бабаларыбыз һәр атна кич хәер-дога өмет итеп кайтырлар ди. Шуңа күрә һәр пәнҗешәмбе дога укып, арадан киткән якыннарыгызны искә алырга онытмагыз. Кемнәрне искә алганнар, аларны искә алып хәер-дога кылганнар - шулар сөенерләр, йөзләре якты булыр, дигән Ходай. Ә кемнәр бу көнне хәер-догасыз калган, алар көтәрләр-көтәрләр дә, безне оныттылар дип рәнҗеп, кире китәрләр, ди. Кеше атна саен мәчеткә килә алмаска да мөмкин, шуңа күрә ул үзеннән соң Коръәнне аңлап укырлык, дога кылырлык бала, нәсел калдырырга тиеш. Ә Коръәнне укып чыккан кеше инде харамнан да, азгынлык белән шакшылыктан да ерак тора, аңлашылдымы? Ярый аңлашылса, әйдәгез, бездән хәер өмет иткән әрвахларга, - дип бабай укып китте.
Башта Коръән телендә, аннан шул укыганын татар телендә тәрҗемә итеп чыкты. Рушанияның үзе дә сизмәстән бите буйлап күз яшьләре акты, күз яшьләре күрсәтеп, беркайчан да кеше алдында елаганы юк иде, ә хәзер менә ул үзен тыярга да, тыелырга да уйламады. Ул укыган мулланың баш очына карады, аның артында ак яулыклы әнисе елмаеп басып тора иде. Рушанияның да акрын гына иреннәре селкенде. Кичер, әнием, ничә атналар, күпме еллар кайткансыңдыр шушы көнне, шушы хәер-доганы өмет итеп. Күпме тапкырлар башыңны иеп, хәер-догасыз кире киткәнсеңдер, онытты бердәнбер балам дип рәнҗегәнсеңдер.
Мулла абзый укып бетереп битен сыйпады да Рушанияга бик дикъкать белән карап алды.
- Сине, балам, нәрсәдер бик борчый. Бәлкй син бүген кайбер нәрсәләргә башка күзлектән карагансыңдыр, Ходайның кодрәте киң, балам, борчыган борчылуларың шушы күз яше белән юылып төшсен, җаныңа тынычлык урнашсын. Бу тормышта сораулар күп туа, барысына да җавап биреп бетеп булмый. Коръән китабы ал, шуннан эзлә кайбер җавапларны.
Рушания мәчеттән чыга-чыгышлый, чынлап та, ниндидер I ынычлык һәм җиңеллек хис итте, әллә рәхәтләнеп елаудан, оллә әнисе алдында үтәлгән бурычтан.
Улым, рәхмәт, мин чиксез рәхмәтле сиңа, мин үзем дә берничек тә аңлата алмаган хисләр кичерәм.
Әни, ә син нигә еладың? Мин синең беркайчан да елаганыңны күргәнем юк иде әле, - диде әнисенең иңеннән кочаклап.
Бервакыт мин дә китәрмен, улым, бу дөньядан, син шулчак шушы мулладан килеп сорарсың. Ул сиңа аңлатыр, мин сиңа барыбер дөрес итеп аңлата алмам.
- Әни, монда Коръән китабы саталар, алыйк сиңа, укырсың. Миндә урысчасы бар, мин дә кайбердә актаргалыйм.
Рушания аптырап улына карады, улы көлеп куйды.
Әни, мин икесен дә укыйм, чагыштырам. Бер үк әйбер, I a I арда ярамаган әйберләр урыста да ярамый. Кеше үтермә, кеше сөйләмә, якыныңа ярдәм ит, дип, икесендә дә язылган. Мин урысларда кеше үлгәч, дуңгыз булып эчеп, үкереп елап v I ыруларын яратмыйм, бу яктан мин мөселман дине белән килешәм. Ә дуңгыз итен без өйдә болай да ашамыйбыз, читтә ашаштырам. Татарларның ат ашаулары белән дә килешә алмыйм, ул бит аларга хезмәт итә, ул иң изге хайван, җигәләр-җигәләр дә аннан суеп ашыйлар - мин моның белән килешә алмыйм.
Рушания исе китеп улын тыңлап торды.
Улым, син шулар турында уйлыйсыңмы?
Ник уйламаска. Бервакыт минем дә гаиләм булыр бит, мин аның ничек корыласын күзалларга тырышам. Беләсеңме, ини, менә безнең өйдә һәрвакыт әти гаилә башлыгы булып килә, аны син һәрвакыт баш итеп, хөрмәт итеп безнең анда Алла итеп куясың. Ә чынлап карасаң, ул бит синең теләкләреңне, тормышка куйган синең таләпләреңне генә үти, аның барлык тырышуы бигрәк тә синең өчен. Безнең пидә син урнаштырган кагыйдә белән яшибез, тик син моны үгинеке итеп күрсәтергә тырышасың. Ә ныклабрак уйласаң, бу бик нечкә политика, һәм моны мөселман хатыннары гына эшли ала. Өйдәге тынычлык һәм тәртип, ир-ат эшенә тыкшынмау тынычлап ирләр эше белән генә шөгыльләнергә, ир булып калырга бик зур мөмкинчелекләр бирә, менә шулаймы, әни? Шулай, менә миңа да шундый тормыш юлдашы кирәк.