Latin

Котеп Узган Гомер - 11

Total number of words is 4327
Total number of unique words is 1898
39.0 of words are in the 2000 most common words
56.4 of words are in the 5000 most common words
65.8 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
- Кыш бабай да килмәде бит әле, бүләк тә бирмәде, -диде Рушания күзләрен мөлдерәтеп.
- Кайттык дим. - Асылгәрәй нык итеп бөтен ачуы белән Рушанияның җиңеннән тартты, кичә генә теккән марля күлмәкнең җиңе төбеннән умырылып чыкты.
Тирә-якта тынлык урнашты, берсүзсез Асылгәрәй кулындагы җиңгә текәлделәр. Асылгәрәй, куркып, Рушанияның күзләренә күтәрелеп карады. Аның бите буйлап яшь ага иде. Асылгәрәй җиңне кире кидермәкче булды. Рушания берсүзсез кулын тартып алды да өелеп яткан киемнәр янына килеп, өс киемнәрен эзләп алып киде дә, кайтып китте.' Асылгәрәй дә аннан-моннан киемнәрен элде дә Рушания артыннан йөгерде. Алар артыннан Айбулат та, гармунны алып, кайтырга чыкты. Асылгәрәй Рушанияның бер алдына, бер артына чыкты.
- Әйт, ник көлделәр, ә, ник көлделәр? Мин начар җырладыммы, мин уйный белмимме?
Рушания берсүзсез елый-елый атлавын белде. Ә Асылгәрәй һаман җиңне болгады. Рушания аның кулыннан җиңне алды да ипләп кенә бөкләп, кесәсенә салып куйды.
- Эндәшмәсәң, хәзер гармунны тураклыйм, бүтән мин сиңа беркайчан да җырламыйм, - диде инде әйтер сүзе калмагач. Йөгереп килеп, Айбулатның кулыннан гармунны тартып алды да җиргә ташлап, типкәли башлады. Рушаңия туктамады, өйләренә кереп китте, аның белән сөйләшмәде. Асылгәрәйнең беренче кайгысы иде бу, ул аны күрмичә ярты көн дә тора алмый, чөнки аларның беркайчан аерылып торганнары юк. Ун яшьлек бала өчен авыр сынау булды бу. Каникуллар булганга, Рушания өйдән дә чыкмады. Асылгәрәй көннең буе тәрәзәдән аларның йортыннан күзен алмады. Ашамас-эчмәс булып чирләп китте. Айбулат әнисенә хәлне сөйләп биргәч, Фатыйма да курка калды, Айбикә инәйләргә кереп китте. Рушания да бик моңсу. Айбикә инәй, әйдә дигәнне аңлатып, тышка ымлады.
- Фатыйма, малаеңны тый, шомыртымның җиңен умырып кайтарган бит, гел Якуп каны уйный, ераграк торсын. Барыйкаем исән булса, болай рәнҗеттермәс иде дә бит. Ел буена көтеп алган бәйрәмен харап итте бит шомыртымның.
- Айбикә инәй, алар бәләкәй бит әле, туганнан бергә бит. Соң, бала уйламыйча җырлаган, ул бит аның мәгънәсен дә аңламаган, көләрләр дип тә уйламаган. Гармунны да тураклап аткан, үзе берни ашамый, бик кайгыра, керт инде Рушанияны безгә, бер генә сүз әйтсә дә, терелеп китәр.
Фатыйма, тыярга кирәк, алар бәләкәй түгел.
Соң, инәй, алар бит мәктәпкә бергә йөриләр, бергә кайталар. Башка юл юк бит.
Фатыйма, әле шулай, үсә килә ни булыр? Якупны хәтерлисеңме - нинди җанвар иде.
Шуңа күрә бик ипләп кенә эш итәек, инәй.
Ахрысы, баланың кайгысы көчле булды, саташып, тәне кызышып чирләде. Икенче көнне Фатыйма эштә чакта Айбулат Айбикә инәйләргә йөгереп керде.
Асылгәрәй саташа, үзе ут яна, әни өйдә юк.
Беренче булып Рушания, куркып, күзләрен әнисенә I өбәде, күз ачып йомганчы өстенә дә кимичә чыгып йөгерде. Асылгәрәйгә табиб та алып килергә туры килде. Рушания аның яныннан китмәде, ә ул һаман саташып Рушанияны чакырды. Күзен ачканда янында Рушанияны күргәч, бер дә еламаган Асылгәрәйнең күзеннән яшь тәгәрәп төште, үзе, <>ллә күз яшеннән оялып, битен мендәргә каплады. Рушания елмаеп җибәрде, йомшак кына итеп аның башыннан сыйпады.
Син теге көнне шундый матур итеп җырладың, миңа бик ошады, тик синең бармакларың бәләкәй шул әле. Менә теге абый кебек булып үскәч, син аннан да матуррак итеп уйнарсың. Мин ул абыйны көн-төн тыңларга әзер, ул шундый матур уйный.
Асылгәрәй, ярар дигәнне аңлатып, баш селкеде. Әзрәк хәл кергәч, өзгәләгән гармунны кагып-тегеп уйнап карамакчы булды, тик чүпрәкләре ертылган, телләре калҗайган гармун уйнамады, гыжылдады-пышылдады, тагын әллә нинди мескен тавышлар чыгарды. Аны күзәткән Рушания: «Ул яралы, бүтән уйнамаячак, ни гаебе бар иде инде аның?» -диде, ватык гармунны сыйпап. Асылгәрәй мәктәптән кайту белән, кеше күрмәгәнрәк җиргә утырып, һаман гармунын рәтләмәкче булды, тик рәтләрлек түгел иде шул. Аның бик тә теге абый кебек итеп уйныйсы килә иде шул. Фатыйма шым гына баланы күзәтте. Ул үзенчә уйлады: гармун уйнаган кеше ничек Якуп кебек астыртын, усал булсын ди. Юк, барыбер икенче Якуп үсәргә тиеш түгел. Фатыйма тагын акчалар җыйды, ике сарыгын сатты да кушып, яңа гармун алып кайтып бирде.
- Әни, бүтән беркайчан да алай эшләмәм, - диде Асылгәрәй гармунны кочаклап. Балалар тагын бергә булдылар.
Күп баланың кайгысы да күп шул. Көз көне яфраклар коелып беткәч, әле әллә ни суык та түгел иде - Мәхмүтне югалттылар. Иртән караңгы таңнан Фатыйма эшкә китә, аннан балалар мәктәпкә китә, алты яшьлек Мәхмүт йокысыннан тора да Айбикә инәй янына керә. Моңа инде күнегеп беткәннәр иде. Бу юлы кермәгәч, Айбикә инәй аны үзе эзләп керде.- Бала бер җирдә дә юк иде. Айбикә инәй бөтен тишек-тошыкны, сарай-бакчаларны эзләп чыкты, куркып, хәлсезләнеп еларга тотынды. Балалар мәктәптән кайттылар. Күмәкләп Инзир елгасы буйларын йөреп чыктылар. Урман да ерак түгел, кычкыра-кычкыра урман буйлап эзләргә тотындылар. Айбулат атка атланып, ераграк китеп эзләп карарга булды. Фатыйма бар көченә урман буйлап йөгерде, чөнки көз, тиз караңгы төшә. Караңгы төшкәнче тапмасалар, төннәр салкын - катып та үлүе бар. Айбулатның да вакыт-вакыт кычкырган тавышы ишетелеп кала. Кояш баеды, караңгы төште. Куркуын басар өчен һаман «Мәхмүт, Мәхмүт!» дип кычкырды. Көзге урман кыштыр- кыштыр килә, йөрәктә әллә нинди шомлы уйлар. Йөгерү түгел, атларлык та хәле калмады. Фатыйма хәлсезләнеп, әзрәк ял итәргә дип бер юан агач төбенә утырды. Ходаем, шул баладан да мәхрүм итмә, ике баламның берсен дә саклап үстерә алмам микәнни, Ходаем, нинди гөнаһларым бар,соң шул чаклы, ник сабырлыгымны сыныйсың? Күпме сынарсың микән тагын, шул гөнаһсыз сабыемнан да мәхрүм итмәче. Фатыйма елый-елый Ходайга ялварды. Тезенә башын салып у гыра-утыра, ул йоклап киткән. Кинәт өшеп уянып китте. Сызылып таң атып килә. Кайдадыр бүре улаган тавыш ишетелде. Фатыйманың коты алынды, бүреләр баланы ашап китмәсәләр ярар иде, дип. Ул кай якка йөгерергә белми, як-ягына каранды. Агачлар шартлап сынган, кипкән яфрак кыштырдаган тавыш ишетелде. Фатыйма тынсыз булып аркасын агачка терәде. Бүре генә түгел, кабан дуңгызлары да куркыныч. Алда ат җитәкләгән Айбулат күренде.
- Әни, мин кычкырам-кычкырам - эндәшмисең, мин өйгә кайтып килдем кайтмаган микән дип.
- Әйдә, болай барыйк әле, шул якта бүреләр улаган кебек. Ьалам, башыма әллә нинди уйлар керә, акылдан язмасам инде.
Алар тагын бер сәгатьләп йөрделәр. Бер кечкенә аланга чыгуга, Айбулат:
- Әни, кара, - дип пышылдады.
Үзалдына нидер кычкырып сөйләнә-сөйләнә Мәхмүт бара, аның белән беррәттән бер ак эт ияргән. Фатыйма белән Айбулат телсез калдылар. Мәхмүт йорттагы маллар белән сөйләшәмени, кулларын бутап сөйләнә, кочаклый искитмәле күренеш иде. Алар акрын гына якынайдылар, тик ат ары бармас булды, нидер тоеп, поршылдый башлады. Фатыйма акрын гына:
Айбулат, бу эт түгел, бу бүре, эткә ат поршылдамый. Шунда гына атны тотып тор, өркеп алып китмәсен. - Үзе акрын гына алга атлады.
Нидер тоеп, бүре дә туктады. Фатыйма акрын гына: «Мәхмүт, Мәхмүт улым», дип эндәште. Мәхмүт тә аны күреп: «Менә эт, кара», дип, бүренең муеныннан кочаклап алды. Фатыйма ах итте, тик кычкырудан тыелып калды. Бүре до аңа борылып, бер-ике улап куйды. Фатыйма «Акбүре!» дип кычкырганын сизми дә калды, ул тагын улагандай итте. !>у Фатыйманың инде картайган Акбүресе иде. Фатыйма да шеккс кебек килеп кочакламакчы булды, тик ул торып читкә китте, карт бүре бераз чатанлый иде. Фатыйма, «Акбүре, Акбүре» дип чакырып карады, ул да, ахрысы, аны таныды, | ик ул киткәнгә алты ел вакыт үткән, кырагайланган карт оүре үзенә якын җибәрмәде. Ник соң алайса бу бала ни гсләсә, шуны эшли - ул бит аңа каршы түгел?
- Акбүре, әллә син алып киттеңме бу акылсыз сабыйны урман төбенә, әллә башкалардан саклап йөртәсеңме? Акбүре, таныдың бит, әйдә, кайтыйк өйгә, картайгансың бит.
Акбүре бер читтә генә тыңлап ятты, Фатыйма Мәхмүтне акрын гына кулына алды, ә ул, әйдә-әйдә, дип, бүрене үзенә чакырды. Фатыйма бик озак яшьлек дустына карап торды. Йөрәгендә рәхәт тә, моңсу да булып китте. Менә очраштык, мин шат синең исән калуыңа, синең дә үз гаиләң бардыр, шуңа минем белән китәсең килми. Бу урманнар, ирек сиңа Ходайдан бирелгән, яшә, дустым. Син белсәң, күпме вакыйгалар булды синсез. Бәлки беләсеңдер дә, авылдан ерак китмәгәнсең бит. Якуптан бәлки син үч алгансыңдыр. Рәхмәт сиңа, Акбүре, дуслыкны онытмагансың, шушы акылсыз сабыем өчен дә рәхмәт.
Айбикә инәй елый-елый каршы алды.
- Ходаем, табылмаса, мин дә үлә идем бит, и гөнаһсыз сабыем, никләр чыгып киттең? Ашауны да, өшүне дә тоймый микәнни бу бала?
Ул һаман урманга төртеп:
- Анда эт бар, эт, - дип үзенекен сөйләнде.
Моннан соң Айбикә инәй итәгенә генә бәйләп куймады, бер тотам да үзеннән калдырмады.
Тормыш акрынлап тәгәри торды, элекке кебек тормыш авыр, ач-ялангач түгел. Фатыйма фермада эшли, күп итеп мал тота, кичләрен тегә. Ул хәзер кайбер ирле кешеләргә карый да яхшырак яши иде. Өе дә Айбикә инәйнекеннән ким түгел. Ул озын буйлы, көчле, күкрәп торган яшь хатын. Күп ирләргә өстән аска карый. Беркем дә аның белән авыз чайкамады. Елга аръягында үзалдына яши бирде, тирә- якка башкалар да өйләр сала башладылар. Фатыйма эштән кайтканда мәктәп алдыннан үтә, балаларның дәресе бетсә, аларны да утыртып алып кайта. Кибеткә кереп чыгарга булды. Кибет алдында хатыннар өелешеп торалар. Әйбер кайткан, ахрысы, дип, Фатыйма да атын туктатты. Кибет ачылуга, халык эчкә үтте. Фатыйманың, ишектән керүгә, күзенә матур чия кызыл күлмәк чалынды, ул аңа беренче булып үрелде. Чамалап карады, бу күлмәкне мин алам, диде. '
- Фатыйма, кызың да юк, сиңа нигә ул? - диде сатучы. Фатыйма авызын ачканчы, бер ачы теллесе:
- Нигә булмасын ди, Айбикә инәйнең теге кара озын торыгы кемнеке дисез, суеп каплаган Фатыйма бит. Белмиләр дисезме әллә, суфый булып йөргәчтен дә, юкка Латыйфа оенә барып утырды дисезме әллә? - диде. Авылның атаклы гайбәтчесе иде. Аның тикшермәгән-чәйнәмәгән бер генә кешесе дә калмый. Фатыйма кызаруын тоеп, көчкә тыелып торды. Аңа ни начарлык эшләгән инде?
Маһитап, синең дә Гарифың гел Саттар предсидәтел, суйган да каплаган, нишләп икән?
Маһитап корт чаккандай артына әйләнде.
Нишләп Саттарга охшасын ди, гел үз атасы, юкны сөйләп торма.
Шулайдыр шул, ирең минеке белән бергә китте сугышка, кырык бердә, ә кайтты кырык җидедә, Гарифың туды кырык алтыда. Ирең хат белән салган иде мәллә ул малайга орлыкны? Минем балам белән авыз чайкама, калган гөнаһларыңны да әйттерәсең килмәсә. - Фатыйманың инәсе күкрәк киереп алга, Фатыйма янына үтте.
- Ал, балам, ал, әнә, малайлар күлмәге дә бар, Асылгәрәйгә дә ал, ятимнәрнең күңеле булсын. Әтиләре булмаса да, әниләре бар бит аларның.
Инде олы яшьтәге, юан гәүдәле Хәсибә апайга каршы чыгучы булмады, күп балалы ана соңлап булса да, үз баласын яклады. Фатыйма аласы әйберсен алып беткәнче, аларга кысылучы булмады. Маһитап та әллә кая булган иде. Фатыйма утызны үтеп барган хатын булса да, янында аны яклаучы әнисе булуга сөенеп куйды. Ул үзе генә булса, берсүзсез чыгып китәр иде әле. Маһитап очраган саен тешләми калмас иде. Фатыйма нигәдер күңеле булып, үзалдына елмайды, әллә матур күлмәкне эләктереп калганга, әллә әнисенең шулай бөтен халыкның авызын томалаганга. ')чтән генә әнисенә рәхмәтләр укыды. Күпергә җитәрәк, мәктәптән кайтып барган Рушания белән Асылгәрәйне куып җитте. Балалар нәрсәгәдер әрепләшәләр иде.
Ни бүлешәсез? - диде Фатыйма, елмаеп.
- Әни, менә кара, Рушания миннән озын булып бара, ә мин үсмим. Нәрсә ашыйлар алар?
Юк, Фатыйма апай, кара инде, аның бит аяклары кәкре, шуңа бәләкәй тоела. Менә кара, минеке туп-туры, мин шуңа озын кебек тоелам. Менә аның аяклары болай турайса, ул да минем буе була, шулаймы Фатыйма апай?.
Фатыйма көлеп җибәрде.
Әни, ник көләсең, аякны турайтырга кирәк. Син минем аякны бәләкәйдә нык итеп бәйләмәгәнсең, хәзер менә кәкре.
Фатыйма эче катып көлде. Асылгәрәй аның саен турсайды. Фатыйма көләсе килүен үзе дә аңлата алмас иде, никтер аңа рәхәт иде.
- Балалар, борчылмагыз, тураер, улым, армияга баргач, турайтып кайтарырлар. Ә егетләр алар кызлардан соңрак үсәләр, үсәрсең, улым. Сез менә карагыз әле, мин сезгә нәрсә алдым.
Кайткач, Рушания күлмәкне киеп аларга керде, и әйләнде, и әйләнде. Озын кара чәчле Рушанияга бу чия төсле күлмәк искитмәле килешә иде. Фатыйма сокланып туймады баласына. Рушания битләрен чокырайтып елмайды, олы көрән күзләрдә шатлыктан очкын уйный иде. Рушания артыннан Мәхмүтне ияртеп, Айбикә инәй дә кереп җитте.
- Фатыйма, бигрәкләр дә матур күлмәк алгансың, акчасын бирим дип керәм.
Мәхмүт тә килеп, аның күлмәген сыйпап куйды. Рушания Мәхмүтне шатланып кочаклап алды, битеннән чуп-чуп үпте. Рушания Мәхмүтне бик ярата иде. Фатыйма эчтән генә уйлап куя, җан тартмаса кан тарта ди, әллә бу баланың да йөрәге берәй нәрсә сизә микән? Асылгәрәй түзмәде:
- Мәхмүт, кил монда, күлмәкне пычратасың.
Яратмый иде ул кем белән дә булса Рушанияны бүлешергә.
Фатыйма белән Айбикә инәй бер-берсенә карашып алдылар. Яңа кайтып кергән Айбулат та Рушанияның күлмәген әйләндереп-әйләндереп карады.
- Ох, нинди матур күлмәгең! Безнең Рушания мәктәптә иң матур кыз, чәче дә иң озыны.
Рушания бик канәгать елмаеп, өй уртасында әйләнде. Асылгәрәй түзмәде:
- Ярар, нәрсә гел аны мактап кына торасыз? Бар, сал күлмәгеңне, - диде.
- Ай, усал да соң бу бала, - дип куйды Айбикә инәй, - үскәч ни булыр? Асылгәрәй, кая әле, син дә матур күлмәк кигәнсең бит, гел олы егетләргә охшап калгансың.
Асылгәрәй үзенә карап алды да:
- Матур шул, - диде. Рушания янына килеп баскач, тагын кәефе кырылды. Бер Рушанияга, бер үзенә карап алды.
- Сиңа килешә, - диде Рушания аның күлМәк якасын рәтләп.
Килешәдер дә ул, тик барыбер бәләкәй күрсәтә.
Асылгәрәйне яңа күлмәк тә сөендерми иде.


Фатыйма эшкә ат җигеп йөри, иртән атның дилбегәсен тапмыйча ах итте. Аптырап, өйгә кире керде. Айбулат әллә берәй җиргә алып куйдымы, дип сорарга булды.
Айбулат, Айбулат улым, уян әле, ат җигә алмыйм, дилбегәне кая куйдың?
Айбулат берсүзсез янында йоклап яткан Асылгәрәйнең өстендәге юрганны гына ачты. Фатыйма ни көләргә, ни еларга белмәде. Асылгәрәй ике аягын бергә кушып, бот гәбеннән дилбегә белән кысып урап бәйләп яткан.
Ярар, иртән карарбыз, ничек аякларына басар икән?
Фатыйма җәяү генә китте эшенә.
Кич җитсә, Фатыйма дилбегәне яшереп куя башлады, ә Асылгәрәй бөтен кешенең теңкәсенә тия, аякны бәйләгез дип. Ишек яңагына билге куйдылар, күпмегә үсәр икән дип. Үсүен үсә иде дә ул, тик Рушанияны гына куып җитә алмады. Яшүсмерләрнең үзенә генә хас бер ямьсез чаклары була. Рушания да шулай унике белән ундүрт арасында озын торыклы, ябык озын гәүдәле кызга әйләнде. Айбикә инәй мәктәптән елап кайткан бербөртеген ничек юатырга белмәде.
Мин барысыннан да озын, миннән көләләр, Фатыйма кызы, диләр.
Дисеннәр, балам, кешедә эшең булмасын, елама, беркайчан беркем күз яшеңне күрмәсен. Күз яше сеңдерер өчен, әнә, мендәр бар, төннәр буе ела, тик кеше күрмәсен. Башыңны югары күтәреп горур йөр, Барый атаң да бик гәүдәле, озын кеше иде бит, хәтерләмисеңмени?
Айбикә инәй бик сагына иде Барыйкаен. Ул исән булсамы, ул аны гомер буе ят күздән, ачы сүздән саклап яшәде, хәзер менә исән булса, аларның шомыртына берәрсе авыз ачып сүз әйтергә кыймас иде. - Мин дә, балам, синең кебек чагында шулай идем, кызлар алар күбәләк кебек, күбәләк тә башта корт булып яши, аннан бермәлне көтмәгәндә шул корт искитмәле матур күбәләккә әйләнә дә куя. Менә синең дә шундый чагың. Озакламый җиткән кыз булырсың. «Сине үстереп кияүгә бирсәм, тынычлап үләрмен». - Тик монысын кычкырып әйтмәде, эчтән генә уйлады. Бик тә борчыла иде ул, күз нурын бәләкәй килеш калдырып китүдән курка иде.
Фатыйма эштән кайтып килешли, капка төбендә утырган Айбикә инәйне күреп, янына килеп утырды.
— Инәй, ни булды, әллә нинди уйга чумгансың, әллә чирләп киттеңме?
— Фатыйма, шуны уйлап утырам, мин үлә калсам, авылда ясин укырдай, мине борынгы йола белән соңгы юлга озатыр бер кеше дә юк.
— Инәй, ни булды сиңа, кая җыендың?
— Үлем бит сорап килми, килсә, мине озатыр кеше юк, мин бит карт инде. Рушания комсомол, аңа ярамый, аны да өйрәтә алмыйм, ә ясинсыз ярамый. Ичмасам, син өйрәнер идең мин исән чакта.
— Мин өйрәнә алмам шул, аның хәрефләре дә әллә нинди кәкре-бөкре. '
— Алай димә, хәрефләре бик тә җайлы, догаларны җырлап укырсың, Алла теләсә. Өйрән, Фатыйма балам, ярамый Алласыз яшәргә, синең гарип балаң бар. - Айбикә инәй җанланып китте. - Син уйлап кына кара, көненә бер генә хәреф, бер генә сүз өйрән - айга күпме хәреф, күпме сүз өйрәнергә була. Фатыйма, өйрән, Ходай үзе борылыр сиңа йөзе белән, бөтен гөнаһларыңны кичерер. Кешеләр кайтырлар әле иманга, менә күр дә тор, мин әйткән иде диярсең.
— Ярый, Айбикә инәй, кичләрен өйрәнеп карарбыз.
Фатыйма Айбикә инәйнең күңелен сындырмас өчен
генә ризалашты. Аллага да, муллага да ышанмый иде, ул да комсомол да булды, хәзер менә коммунистлыкка өндиләр, алдынгы бозау караучы, ятимнәр дә үстерә диләр. Айбикә инәйнең аның баласы өчен күпме көч, чиксез мәхәббәтен биреп яшәвён күреп, үзен аның алдында бурычлы икәнен Фатыйма онытмады. Кирәк икән Коръәнен дә өйрәнер, Айбикә инәйдәй изге кешенең күңелен сындь!рмас. Фатыйма кич белән эшен бетереп, бер дәфтәр алып, аларга җыенды. Үзе никтер дулкынланды, бер башласа, ташларга ярамаячак, ә өйрәнә алмаса? Шулай да тәвәкәлләп, алга атлады. Эссе җәй булганга, өй ишеге ачык, бер чаршау гына тартылган. Фатыйма бераз аларның ни сөйләшкәнен тыңлап торды.
— Шомыртым, син беркайчан да онытма ашап бетерү белән ризыкны җыеп, өстен ябарга, савыт-сабаларны да тиз генә юып алып куярга. Чөнки безнең ризыкларны шайтаннар пычратмасын дип, фәрештәләр канатларын җәеп саклап торалар, шуңа фәрештәнең канатын талдырма, бәбкәм, тиз генә җыештырып куй.
- Әни, фәрештәләр дигәнең кемнәр соң ул?
- Фәрештәләр Ходайның ярдәмчеләре, алар безнең ике иңебездә безнең гомер китабын язып утыручылар. Бер иңдәгесе эшләгән яхшылыкларны, икенчесе кылган гөнаһларыңны язып бара, кеше үлгәч, шуны үлчәүләргә салалар. Шуңа күрә зекер әйтеп йөрергә кирәк. ЛӘ ИЛАҺЫ ИЛАЛЛАҺЫ дип йөрсәң, шул да Алланы олылау, иман китерү була.
Фатыйма шым гына кире борылды. Акрын гына чыгып, үз өенә кереп китте. Ул да табак-савытын юмаган иде, азак юармын әле, дип, ташлап чыгып киткән иде. Үзе дә сизмәстән, тиз-тиз генә савыт-сабасын юып атты, өстәл өстен җыештырып, яңа чиста чүпрәк ябып куйды. Аннан бераз ни эшләргә белмичә, сәке читенә килеп утырды. Әле генә ишеткәннәрне аңларга тырышты. Айбикә инәйне тынычландырыр өчен генә йөрү дөрес булырмы икән соң? Нишләптер әнисе бу әйберләрне әйтеп үстермәде, хәер, боларны ул үзе дә белми бит. Фатыйма аптырап уйланды- уйланды да әлегә калдырып торырга булды. Печән өсте башланды, шуңа күрә аның белән шөгыльләнергә әлегә накыт җитмәде. Моны, ахрысы, Айбикә инәй дә аңлап, әлегә сүз башламады. Тик Фатыйманың биргән сүзе иңнәрендә бирелгән вәгъдә булып басып торды. Ул әлегә үз-үзен күндерә алмый иде. Печәнне Айбулат белән бергәләп чаптылар, Асылгәрәй дә кул арасына керә башлады, аңа да бәләкәй чалгы сатып алды. Фатыйма печән кипкәч, җыярга Айбикә инәй белән Рушанияны, Мәхмүтне дә алып бара. Күмәкләшеп гөр киләләр. Хәтта Мәхмүт тә тырма белән эшли, акылсыз дисәң дә, кушканны бик яхшы эшли иде ул, аруны да белми, үзалдына тырмасын тартып йөри бирә. Айбикә инәй көннекә аш пешерә, мәтрүшкәле чәй кайната. Шуның арасында тау битеннән чия дә җыеп төшәләр. Фатыйма кич кайтканда уйланып кайта, Барый абзый үлгәч ул ике гаиләгә баш булып калды. Айбикә инәйнең малларын да бетертмәде. Сыеры белән сарыклары калды. Ике гаилә өчен печән әзерләде, малларны кышын малайлар караштылар, утынын да ике гаиләгә әзерләргә туры килә. Менә әле дә күпме печән күбәләделәр, арып, кичке эшкә кайтырга чыктылар.
- И-и, Фатыйма җаным, бигрәк матур бу дөнья, эшләп арып печәннән кайтулары үзе бер рәхәт. Әле шуны уйлап кайтам, әлдә, Ходайның рәхмәте, син бар, без нишләр идек икән синсез? Картлыкта ялгызлыктан да куркыныч нәрсә юк, шомыртым һәм сез булмасагыз, бу дөньяны мин ялгыз ничек яшәр идем? Ходайның кодрәте киң, балалар, анагызга саулык телик инде, сезне дә, мине дә картлыкта ятимлектән, ялгызлыктан коткарды.
Әкрен генә ат та үзалдына нидер уйланып, шыгыр- шыгыр арбаны тартты. Ахрысы, балалар да арыган, алар да шым гына йомшак хуш исле печән өстендә ятып, тирбәлеп кайта бирделәр. Асылгәрәй шым гына Рушанияның чәч толымы белән уйнады. Айбулат күрсә дә күрмәмеш булды. Асылгәрәй печән арасыннан чәчәкләр өзеп, берәм-берәм аның толымына, чәч арасына кыстырды. Рушания да сизеп барган, күрәсең, чәч толымын алдына алып карады да артына борылып, бозларыңны эретерлек итеп елмайды. Асылгәрәй дә күзләрен кысып елмайды да битен яшел печән өеменә яшерде. Җәйнең җылы сихри киче иде бу.
Сигезне бетергән Айбулат Белоретка укырга китәргә җыенды. Шофер-трактористлар курсына. Фатыйма каршы килмәде. Колхозда иң кирәкле кешеләр иде алар. Фатыйма кич Айбикә инәйләргә керде.
- Шулай гомер тиз уза микәнни? Айбулат китә, аннан Асылгәрәй дә китәр.
- Шулай, Фатыйма, син олыгайган саен гомер дә тизрәк уза. Борчылма, Мәхмүтең беркая да китмәс, ул инде гомерлеккә синең яныңда каласы бала.
Эш булганда, балалар белән кайнашып яшәгәндә тормыш тиз узган икән. Тегесе кирәк, монысы кирәк, шул кирәкләрне куып яши торгач, үзенең яшьлеге үтеп барганын да сизми калды. Балалар бәләкәй чакта бөтенесе бер сәкедә тезелешеп йоклыйлар иде, тик малалйлар үсеп, борын төбендә мыек тибеп чыга башлагач, әниләре белән йокларга ояла башладылар. Алар да өйнең икенче почмагыннан аерым бер сәке ясап күчеп яттылар. Башта Айбулат, аннан аның урынына Асылгәрәй. Әлегә янында Мәхмүт йоклый, озакламыйча ул да Асылгәрәй урынына күчеп ятар. Ялгыз хатынның ялгыз түшәге. Фатыйма беркемне дә көтми. Кем дә булса аның янындагы ялгыз түшәген җьщытыр дип күзалдына да китерә алмый. Ул шушы язмышы белән күптән
*
килеште. Хәер, сау-таза, күкрәп торган хатынга күкрәп торган ир бик кирәк иде дә бит. Олы көрәктәй куллар үзенең киң күкрәгенә кысып-кысып яраткан, тыны беткәнче суырып- суырып үпкән иреннәр, башлары әйләнеп, җир белән күк кушылган мизгелләр... «Михман» дип пышылдаган төннәре күп булды аның. Аның бөтен яшьлеге, назланып сөелгән төннәре бер кул бармагына сыеп бетә иде. Рушанияның күзләренә караса, аның күзләрен күргәндәй була. Йөрәге әллә нишләп куя. Шушы Мәхмүте сау-сәләмәт бала булган булсамы, әтисе кебек кайгыртучан, көчле, иң чибәр егет булыр иде бит. Күпсенде Ходай шул бәхетне, күпсенде. Быел торналар утравына бара алмады, дөнья мәшәкатьләре басты, язын каршы алырга, көзен озатырга да бара алмады. Әллә оныта башладымы? Былтыр барып, туйганчы утырып елап, )чен бушатып кайткан иде. Никтер ул да хатирәләрендә шул утрауга кайтадыр кебек. Аларның яшьлек утравы. Икесенең истәлекләре шушында очрашадыр кебек.
Алтын көзләр үтеп, озын салкын кышка да керделәр. Балалар тагын Яңа елга әзерләнә башладылар. Фатыйманың да капкасы ябылмады, яшь кызлар Яңа елга күлмәк тектерергә ашыктылар. Алар, хатын-кызлар гына өчәүләшеп, Айбикә инәйләр өендә чәкердәшә-чөкердәшә кистеләр-тектеләр. Рушанияга бер тукыма алып кайтып, Яңа елга искитмәле матур күлмәк тектеләр.
Фатыйма, хәтерлисеңме үзеңнең беренче күлмәгеңне тектерергә килгәнеңне? Ах, чибәр дә идең син шунда, без сине Барыйкаем белән сокланып озаткан идек. Аның калганыннан мин шомыртыма кечкенә күлмәк тегеп кидердем. Кая, күрсәтим әле. - Айбикә инәй үзенең олы сандыгын ачып, Рушанияның барлык бәләкәйләнгән әйберләрен матур итеп бөкләп сандыгына тутырган иде. - Менә ул күлмәк, кара, җимешем, сине күрергә килгәндә, бу тукыма кисәген сиңа бүләк итеп китергән иде.
Фатыйма ул көннәрне исенә төшереп, йөрәге кысып куйды. Аның да хәзер үз сандыгы бар, сандыкның төбендә хәзер дә ята ул кадерле күлмәк. Әйе, гомер үткән, күлмәк тузган шул инде. Балалар быел тугызынчы класска бардылар. Асылгәрәй дә әллә ничек үзгәрде, әллә Айбулат киткәч, үзен олы кеше итеп хис итте. Элеккеге кебек, ни уйласа, шуны кычкырмады. Күбрәк аръяктагы малайлар белән аралашты. Рушания белән дә буйга тигезләшкәндәй булды.
Алар икесе дә бик яхшы укыдылар. Асылгәрәй математика белән физиканы су урынына эчте. Рушанияның дәресләрен дә әзерләште, тик шулай да алар элеккеге балалар түгел иде шул. Асылгәрәй гармунын да элеккеге кебек өзгәләп тартмады. Көйләре дә хәзер бик салмак, моңлы яңгырады. Асылгәрәй кичләрен аръякка клубка да чыккалады. Рушанияның да бик тә чыгасы килсә дә, Айбикә инәй каты торды. «Йөрмисең, иртә әле», дип кырт кисте. Шулай да алар Яңа ел кичәсенә бергә киттеләр. Өлгереп килгән озын буйлы Рушанияга югары класс малайлары бик тиз күз салдылар. Әле берсе, әле икенчесе биергә чакырдылар. Асылгәрәй элекке кебек Рушанияны саклап тормады. Күрмәмеш булды, башкалар белән биеде, аны чакырмады да. Әйтерсең, аңа хәзер Рушания бар ни дә, юк ни. Шулай да кичәдән бергә кайтып киттеләр. Озатмакчы булып берәү ияргән иде дә, Рушания Асылгәрәйгә чат ябышты, «юк-юк, без икәү генә кайтабыз», диде. Элек булса, Асылгәрәй ут уйнатыр иде, ә хәзер эндәшми. Әллә берәй кызга гашыйк булды? Үзе йөри, ә аны үзе белән чакырмый, үзе генә киенеп-ясанып чыгып китә. Айбулат та укуын тәмамлап, машинага утырды, бик горурланып кайтып туктый, ул леспромхозга эшкә керде. Тик озак эшләргә туры килмәде, армияга чакыру кәгазе килде. Озату кичәсен бик зурлап үткәрделәр, бик күп яшьләр җыелды. Айбулат Асылгәрәйнең каршысы иде, озын буйлы, олы кара күзле, кара дулкын чәчле. Үзе дә кешегә бик ачык йөзле һәм бик сөйкемле егет. Ирене өстендәге әле бер дә кырылмаган кара мыегы үзенә бик тә килешле, күркәмлек биреп тора иде. Өстәл әзерләшеп йөргән Рушанияга карап:
- Эх, Рушания, мин армиядан кайтканчы алып китәрләр инде үзеңне кияүгә, көтсәң, үзем әйләнәм.
Урындыклар урнаштырып йөргән Асылгәрәй берсүзсез өйдән чыгып китте. Айбулат Рушанияга карап күз кысты:
- Күрдең, көнләшә.
- Юк, ул бит инде үсте, хәзер минем белән сөйләшми дә, - диде Рушания кызарып, - без бит абыйлы-сеңелле кебек.
- Эш сөйләшүдәмени, Рушаниям бәгърем? Син шулай да энекәшне җәберләмә.
Айбулатны озатканда яз башы иде. Яңа кар эреп бетеп кенә килә, йөрәкләрнең әллә кая ашкынып талпынган чагы иде. Айбулат курайда, Асылгәрәй гармунда уйңый-уйный яшьләрне биеттеләр. Айбулатны озаткан көнне кичке якта
Инзир буйлап гармун моңы агылды. Фатыйманың эче поша баш бала өйдән чыгып киткәч, ул да гармун тавышын тыңлап горды да:
- Ник яна икән бу баланың йөрәге, әллә ни булды, - дип куйды.
Гармун тавышына аръяктан яшьләр бу якка чыктылар. Кичке уеннар көзгә тикле яшьләр белән гөр килеп торды. Асылгәрәй әллә ни чибәр булмаса да, киң җилкәле, аягы да алай элекке кебек кәкре түгел, шулай да буйга Рушаниядан бик күпкә калыша иде. Гармунчы ямьсез булмый ди, кызлар аны сырып чыр-чу килделәр, шул гармуны аркасында авылның беренче егетләре рәтендә йөри иде ул. Яшьләр таралып, уен-көлке беткәч, яр буенда берүзе генә кала да моңсу көйләр тарта, элек ни уйласа, шуны кычкырып әйткәндә, барысына да җиңелрәк иде, ә хәзер астан гына карап нидер уйланып йөри, гел Якупны хәтерләтә.
Унынчы классны бетереп, язгы экзаменнар да башланды. Рушания Асылгәрәй янына керә, чөнки физика белән математика аңа авыр бирелә. Икәү башка баш терәшеп дәрес әзерлиләр. Фатыйма үтә-сүтә аларны күзәтә. Асылгәрәй, Рушания керсә, тирләп-пешеп чыга. Янында терәлеп дигәндәй утырган Рушанияны сиздерми генә күзәтә, кайбер сораган сорауны да ишетми. Аннан никтер кызып китә дә, «Бар, үзегезгә чыгып әзерлән», дип кычкырып җибәрә.
Ярый инде, тагын әз генә аңлат инде, - ди Рушания матур керфекләрен күтәреп.
- Җитте, барыбер аңламыйсың, миңа да әзерләнергә бирмисең.
Рушания үпкәләп, китапларын күтәреп чыгып китә. Ул чыгып киткәч, Асылгәрәй өстәлгә китереп суга да арлы- бирле йөренә башлый, тагын өстәл кырына килеп утыра да бармакларын ат кылыдай чәчләренә батыра, аның йорәк тибешен Фатыйма читтән дә күреп утыра. Фатыйма күрмәмеш була, ул да авыр сулап куя. Ах, бу ата каны - ник пчыклап сөйләшмәскә, ярата бит ул аны, ник яшерергә? Ир булып өлгердең шул, балам, күпме түзәрсең икән?
Соңгы чыгарылыш кичәсенә Фатыйма икесенә дә Ьелореттан матур киемнәр алып кайтты. Рушанияга биек үкчәле түфли, ә күлмәген заманча итеп үзләре тектеләр.
Улым, Рушанияны көтмисеңмени, кая ашыгасың?
- дигән булды Фатыйма. Асылгәрәй кызарып чыкты. Кече капкада Рушания күренде.
- Фатыйма апа, кара әле, - дип өермә әйләнде.
Акка вак кына чәчкә төшкән күлмәк аның гәүдәсенең бар матурлыгын ачып салган иде. Ул бер дә шәһәр кызларыннан ким түгел. Нечкә билен кысып бәйләгән, күлмәкнең итәге киң булып тезләрен каплап тора, аягындагы биек үкчәле ак түфлие төп-төз аякларны тагын да матуррак итеп күрсәтә. Чәчен зур кызларныкы кебек баш түбәсенә ураган. Асылгәрәй белән Фатыйма беразга телсез булып карап тордылар.
- Асылгәрәй, әйт инде, мин матурмы? ,
Асылгәрәй тиз генә телгә дә килә алмады. Фатыйма да
улына текәлде.
- Әйт инде, улым, бер җылы сүз, кара, ничек матур!
- Ярыйсы, үкчәсез түфли юк идемени?
- Ә миңа шундый ошый бу түфлиләр!
- Колга, - диде Асылгәрәй.
- Улым, ник шулай дорфа, син инде җиткән егет кеше бит?
- Ярый, мин үпкәләмим, киттек, Асылгәрәй абыем, - диде Рушания аны култыклап.
- Җимешемә күз тимәсә ярар иде, бигрәкләр дә матур бала, - дип, Айбикә инәй сөйләнә-сөйләнә кереп җитте. Фатыйма белән икәүләшеп артларыннан карап калдылар.
You have read 1 text from Tatar literature.
Next - Котеп Узган Гомер - 12
  • Parts
  • Котеп Узган Гомер - 01
    Total number of words is 4273
    Total number of unique words is 1943
    39.9 of words are in the 2000 most common words
    56.5 of words are in the 5000 most common words
    64.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 02
    Total number of words is 4310
    Total number of unique words is 1965
    37.8 of words are in the 2000 most common words
    53.6 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 03
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2029
    40.2 of words are in the 2000 most common words
    56.4 of words are in the 5000 most common words
    65.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 04
    Total number of words is 4307
    Total number of unique words is 2022
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 05
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2009
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    54.5 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 06
    Total number of words is 4330
    Total number of unique words is 2044
    38.1 of words are in the 2000 most common words
    55.0 of words are in the 5000 most common words
    63.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 07
    Total number of words is 4295
    Total number of unique words is 1980
    39.0 of words are in the 2000 most common words
    56.3 of words are in the 5000 most common words
    64.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 08
    Total number of words is 4329
    Total number of unique words is 1968
    39.7 of words are in the 2000 most common words
    55.8 of words are in the 5000 most common words
    64.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 09
    Total number of words is 4345
    Total number of unique words is 1926
    39.7 of words are in the 2000 most common words
    57.4 of words are in the 5000 most common words
    66.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 10
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2028
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    55.8 of words are in the 5000 most common words
    64.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 11
    Total number of words is 4327
    Total number of unique words is 1898
    39.0 of words are in the 2000 most common words
    56.4 of words are in the 5000 most common words
    65.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 12
    Total number of words is 4375
    Total number of unique words is 1937
    41.2 of words are in the 2000 most common words
    57.3 of words are in the 5000 most common words
    65.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 13
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 1824
    41.6 of words are in the 2000 most common words
    57.6 of words are in the 5000 most common words
    66.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 14
    Total number of words is 4270
    Total number of unique words is 1892
    39.7 of words are in the 2000 most common words
    56.8 of words are in the 5000 most common words
    65.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 15
    Total number of words is 4390
    Total number of unique words is 1965
    38.1 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 16
    Total number of words is 4363
    Total number of unique words is 1914
    40.1 of words are in the 2000 most common words
    57.6 of words are in the 5000 most common words
    66.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 17
    Total number of words is 3969
    Total number of unique words is 1855
    41.6 of words are in the 2000 most common words
    57.5 of words are in the 5000 most common words
    65.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 18
    Total number of words is 4218
    Total number of unique words is 1886
    40.6 of words are in the 2000 most common words
    57.5 of words are in the 5000 most common words
    65.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 19
    Total number of words is 4305
    Total number of unique words is 1886
    40.0 of words are in the 2000 most common words
    56.7 of words are in the 5000 most common words
    65.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 20
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 1977
    39.3 of words are in the 2000 most common words
    56.1 of words are in the 5000 most common words
    64.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 21
    Total number of words is 4237
    Total number of unique words is 1914
    41.6 of words are in the 2000 most common words
    57.0 of words are in the 5000 most common words
    65.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 22
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 1939
    39.1 of words are in the 2000 most common words
    55.7 of words are in the 5000 most common words
    63.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 23
    Total number of words is 4090
    Total number of unique words is 1839
    40.3 of words are in the 2000 most common words
    56.4 of words are in the 5000 most common words
    65.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 24
    Total number of words is 4129
    Total number of unique words is 1915
    39.1 of words are in the 2000 most common words
    55.5 of words are in the 5000 most common words
    63.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 25
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2020
    37.8 of words are in the 2000 most common words
    53.6 of words are in the 5000 most common words
    61.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Котеп Узган Гомер - 26
    Total number of words is 4087
    Total number of unique words is 1760
    43.3 of words are in the 2000 most common words
    60.4 of words are in the 5000 most common words
    68.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.