Котеп Узган Гомер - 02

«Иптәш сержант, иптәш сержант», дигәнгә, Михман артына борылды, арттагы кечкенә буйлы солдат хәтта чигенеп куйды. Фатыйма елмайды да алга атлады. Ул сөт җылытып бозауларга эчерде, утын кисеп әзерлисе дә бар иде. Пычкысын тотып урамга чыкты. Утын таганына юан каенны китереп салды да берүзе тартырга тотынды. Энеләре булыша иде, бу арада килгәннәре юк. Тышта бик каты салкыннар башланды. Аларның да киярләренә юк, урамга да чыга алмыйча, тилмереп утыралар. Менә бу үтмәс пычкы белән ялгыз тартышу бер дә җиңел түгел шул... Пычкыны, әйтерсең, кулыннан йолкып кына алдылар - көрәктәй көчле куллар килеп тотынгач, үтмәс пычкы да җиңел генә чыж-чыж дип җырларга тотынды. Михман белән Фатыйма бер-берсенә күтәрелеп карадылар да елмаеп куйдылар, әйтерсең лә алар өчен бер пычкы сөйләште. Михман матур итеп елмайды да ике бит очларына күрсәтеп нидер әйтте, Фатыйма ике сүз генә аңлады: «матур кыз». Фатыйма елмайса, бит очлары чокыраеп, үзенә генә хас сөйкемлелек өсти; янып-пешеп эшләгәнгә, бит очлары алсуланган, иреннәре дә уймак кебек матур, кып-кызыл. Михман кызны бүген көн яктысында якыннан күргәч, бөтенләй күзен ала алмады. Фатыйма бик чибәрләр рәтенә кермәсә дә, якыннан күргән кеше аның сөйкемлелегенә хәйран кала. Буе озын булмаса, инде әллә кайчан кияүгә соратканнар иде дә бит. Михман кулын болгый-болгый нидер аңлатты, Фатыйма кайбер сүзләрне генә аңлады, аңа барыбер бик рәхәт иде. Матур күкрәк тавышы белән рәхәтләнеп көлде, ул көлгәндә Михман исе китеп аңа карап торды.
- Ай-вай, - диде, күктәге кояшка күрсәтеп, ике кулын бергә куеп, - Фатьма матур.
Алар тирә-якта беркемне күрмичә, шушы мизгелне мәңге сузарлар иде, тик рәхәт белән тәмле озакка бармый шул. Арттан Саттар агайның тавышы ишетелде.
- Фатыйма үзе дә тартыр, калхуз атыннан да көчлерәк, син калган эшләреңне кара.
Михман белән Фатыйманың йөзендәге шатлыкны сыер ялап алгандай булды. Фатыйма тиз генә бер кочак утынны күтәрде дә абзарга таба йөгерде. Кичкә чаклы мич тирәли сәндерә асларын утын белән тутырдылар. Кичке якта Фатыйма янына Михман кабат керДе, Фатыйманың учына бер кечкенә төргәк салды.
- Аша, тәмле, - дип куйды. /
Фатыйманың учына әйтерсең лә йолдыз салдылар,
селкенми дә төргәккә текәлде, кеше күреп калмасын дипме, әллә төшереп җибәрүдән куркыпмы, төргәкне йомшак кына күкрәгенә кысты да «рәхмәт», диде. Күзләренә текәлеп, «эх, сөйләшеп тә булса иде», дип уйлады. Солдатларның китәр вакытлары җитте, ахрысы, Михман артына карый- карый ишеккә ашыкты. Ул чыгып киткәч, Фатыйма түзмәде, төргәкне ачып карады, анда ап-ак зур гына шикәр кисәге иде. Фатыйма аны уч төбендә әйләндерде дә тел очы белән генә шикәргә кагылды, аның тәмлелекләре! Әтисе дә сугыштан шикәр алып кайткан иде, тик аныкы кесәдә йөри-йөри каралып беткән иде, аны бик вак кисәкләргә ваклап, бик кадерләп кенә ашаганнары хәтерендә. Шуннан бирле шикәр тәтемәде. Ап-ак шикәрнең тәмен тагын-тагын татып карыйсы килде, тагын телен тидерде дә күзләрен йомды. Йөрәгендә Михман булса, телендә бәйрәм булды. Әз генә ватып алып, өйдәгеләргә дә алып кайтса? Тик кайдан алганны ничек аңлатыр соң ? Ярый, ни булса, шул булыр шикәрне чүпрәккә төреп, вак-вак кисәкләргә ватты, бер кечкенәсен авызына капты да тагын күзен йомды, шушы мизгелне мөмкин кадәр озакка сузарга тырышты. Ишек ачылган тавыш ишетелде. Фатыйма бурлыкта тотылган баладай сискәнеп китте, куркудан кечкенә шикәр кисәген йотканын сизми дә калды, тәмен озаклап татып утырырга туры килмәде.
- Фатыйма, кая, бир теге әйберләрне, кеше-кара күргәнче алып кайтыйк. Әйдә, син дә өйгә кайт.
Фатыйма теләр-теләмәс кенә әнисенә иярде, шундый рәхәтлекне өзүенә әнисенә ни ачуланырга, ни үпкәләргә белмәде. Аның ялгыз калып хыялланасы, хисләнәсе килде. Юл буе әнисе нәрсәдер тыр-тыр сөйләде. Фатыйма сүзгә катышмады, уйлары белән әллә кайларда иде шул. Өйләре кырына кайтып җиткәч, туктап калды: кыйгая башлаган салам түбәле йорт, асылынып төшкән йорт капкасы, анда- монда сүтелеп беткән читәннәр. Йа Ходай, моннан да алама, хәерче йорт бармы икән? Фатыйма артына борылып карады. Ул боларга моңынчы әһәмият тә бирмәде. Айбикә инәй белән Барый абзыйлар йортында булганнан соң, үз йортларының бөтен хәерче ямьсезлекләрен күреп, йөрәге әрнеп куйды. Әтисе чатан гына бит, кулсыз түгел ләбаса, энесе җиткән егет.... Ишек ярыгыннан тышка җылы һава чыга, эчкә салкыны өрә, кыскасы, урам җылыталар. Өй ишеген ачуга, ул үз йортын беренче күргәндәй карап торды, сәке өсте тулы бала-чага, чәчләре үрелмәгән кыз сеңелләре, өсләрендә теткәләнеп беткән кием-салым; почмакта түшәлгән саламда исерек әтиләре аунап ята. Өйдә тынчу, бигрәк тә тыштан кергәндә өй эчендәге һава тынны буа. Җитмәсә, кечкенә сарык бәрәннәре дә шул балалар белән аяк астында бутала. Фатыйма үз тормышларына яңа күзлектән карады, ишек төбендә утырган әбисе янына, сәкенең бер почмагына килеп утырды. Дәү әнисе сөенеп, олы оныгының беләгеннән сыйпап куйды.
- Кайттыңмы, бәбкәм, арыгансыңдыр инде.
- Хәлләрең ничек, дәү әни? - диде Фатыйма да әбисенең коры сөяккә калган кулыннан сыйпап.
- Ярыйсы да, бәбкәм, миләрем кайный бу балалар тавышыннан. Ятып кына торыр идем дә, өстән чабалар, тик кенә утырамыни җен балалары. - Чынлап та, бәләкәйләре кычкыра, олылары аларны тыярга тырышып, тагын да катырак кычкыра - мәхшәр. Бозау абзарында күпкә тынычырак иде.
- Әйдә, бәбкәм, тышка чыгып керик, ал комганны.
Капшана-капшана әбисе белән тышка чыктылар, дәү
әнисе йомышын йомышлаганчы иң беренче күккә карап торды.
- Ай да тулган икән, киләсе айлар ни китерер инде, ярый, хәере белән килсен. Әй Аллам, бөтен нәрсә җимерелеп ята, без бабаң белән болай яшәмәдек, кызым, бу йорт тулы мал булды, сарайлар да бөтен иде, сугыш бетерде. Әтиең дә булдыксыз булып чыкты, ярый инде сугыштан исән-имин йөреп кайтты. Эх, бигрәк бетте куралар, өй дә иске инде, балалар ду килеп чапкан саен, өскә ишелеп төшмәсен дип куркам. Алар аңлыймени, салам астында калып кем үлгән әле, дип көләләр.
Фатыйма бу сүзләрне яттан белә инде, тик шулай да берсүзсез тыңлый әбисен. Шушы көннәргә чаклы йөз кат ишетсә дә, бу сүзләрнең чын мәгънәсенә, дәү әнисенең борчылуларына ул хәзер чын йөрәге белән кушылды. Кинәт башына килгән уй аны бөтенләй телсез диярлек калдырды. Кулында ут өерткән Михманны кияү итеп ничек шушы йортка чакырмак кңрәк, аңламас ул моны. Урал тау уртасында утырып, киртә-капкасыз яшә инде, бу хәерчелекнең башы ялкаулык иде бугай. Әтиләре үзе дә эш белми, балаларга да өйрәтми, менә шуңа да әбисенең йөрәге әрни, аның да баласының кеше төсле яшәвен күрәсе килә, аңа да тыныч кына ятып торырга бер почмак кирәк. Фатыйма дәү әнисен жәлләп, кочаклап алды.
- Дәү әни, ярый, борчылма, бер рәтләнер әле бу дөньялар. Менә миңа бүген күчтәнәч бирделәр, мин аны сиңа бирәм, син әзләп кенә үзең өләшерсең. Мин бирде димә, ашка баргач бирделәр, диген.
- Ә нәрсә соң ул ?
- Шикәр, дәү әни, менә, тотып кара.
- И-и бәбкәм, бик күп бит бу, - дип пышылдады карт әбисе, - кем бирде, кызым, әллә берәй егет сыйладымы?
- Әйе, - дип пышылдады Фатыйма бик серле итеп, - тик инәй белмәсен.
-Ярый, ярый, бәбкәм, болай хәерче булмасак, әллә кайчан кияүдә булыр идең дә. Инәңә әйтәм дә бит, шул баланың өстен рәтләргә кирәк дип, бигрәк юк шул, бала табудан башка берни белми. Син, балам, теге әбиеңә охшагансың, ул шулай озын буйлы, бик чибәр, уңган иде; бик җитеш, мул яшәделәр. Әниең бер дә аңа охшамаган, бигрәк җыбыткы. Әй бәбкәм, берсен алып, берсен куя торган түгел - чиләгенә капкачы. Тукта, бәбкәм, менә мин дә сиңа бирим әле, - дип кайсыдыр җиреннән бер кечкенә төргәк чыгарып бирде.
- Хәер акчаларым, кияүгә чыга калсаң дип, җыештырып килгән байлыгым, күп түгелдер инде, бәбкәм, шулай да кирәге чыкса, тот. Килешкән эш түгел инде - кияүгә чыгасы кызның алмаш күлмәге дә булмасын, - дип сөйләнә-сөйләнә, өйгә таба атлады, тагын күктәге айга күтәрелеп карады.
- Салкын төшә, кара, ай белән йолдызлар ничек ялтырый.
Алар кергәндә, сәке уртасындагы бердәнбер кечкенә ашъяулыкны балалар сырып алганнар, уртада зур бер чуен бәрәңге. Күмәк гаиләдә кем өлгер - шуның тамагы тук. Балалар яна-пешә кабыклы бәрәңгегә ябырылдылар.
- Чәйнәп ашагыз, нәрсә үрдәк кебек тутырасыз, - дип, әнисе балаларга кычкырып куя, тик аны ишетүче дә юк.
Өйдә ярык өч-дүрт чәшке бар иде, шуларга фермадан урлап алып кайткан сөтне әзләп-әзләп бүлеп бирде. Балалар, миңа да миңа, дип тарткалаша торгач, бер чәшкене төшереп түктеләр, бер минутка тынлык урнашты. Хәзер ни буласын чамалаган балалар читкә шуыштылар, тик иң кече Гәрәй генә аптырап калмады, ятып, сөтне башта чөмерде, аннан ялап ук куйды. Чуен төбендә калган өч бәрәңгене Фатыйма, әбисе, әнисе бүлешеп ашадылар. Әнисе кайдандыр бер ипи кисәге чыгарып чәйнәде-чәйнәде дә имезлек ясап, марляга салып, яшь ярымлык Сәхиянең авызына каптырды, ниндидер киндер капчык чүпрәгенә урап, куенына алды.
- Ярый, ятыйк, иртән иртә торасы бар, кәрәсин дә әз генә калган.
Малайлар исерек әтиләре янына — салам түшәлгән почмакка тезелделәр. Фатыйма иң кырыйдагы стенага аркасын терәп, өстендәге фуфайкасын ябынып ятты, анысы аякка тартсаң, өскә калмый, өскә тартсаң, аяк өши. Балалар да бер бәләкәй юрган астында тартыштылар-сугыштылар да, арып, йокыга киттеләр. Аларга алмашка кандала, таракан шыбыр-шыбыр төнге сәяхәткә чыкты. Фатыйма ничек кенә тырышмасын, күзенә йокы кермәде, элек ул шулай тиештер дип яшәсә, хәзер һич тә болай яшәргә ярамаганны аңлый башлады. Кайчан бетәр бу хәерчелек? Юкса, ярты өй эче кара таңнан кара төнгә тиклем колхозда эшли, бөтен эш хакы бер таяк, ул таякның бәясе бер кило он; аны да ел азагында санап чыгаралар, тик инде алыр нәрсә калмаган, алдан яздырып, алып бетерелгән була. Ничек яшиләр, ничек чыдыйлар - бер Алла гына белә. Әтиләре эчмәгәннәр барыбер җиңелрәк яшиләр. Фатыйма как сәкедә селкенә дә алмыйча ятты-ятты да, янбаш сөякләренең авыртуына чыдай алмыйча, акрын гына торып киенде, тышка чыкты, кышкы саф һаваны күкрәк тутырып сулады. Мескен әбисе ничек йоклыйдыр ул катыда, үзе дә сөяктән генә тора бит, мескенкәем. Фатыйма кичә үзе йоклаган, йомшак печән җәелгән сәндерәне исенә төшерде, эченә ниндидер җылы шатлык йөгерде. Кире тынчу өйгә керәсе килмәде, бераз уйланып торды да бозаулар абзарына таба юл алды. Авыл татлы йокыга талган, бер генә йортта да ут күренми, төнге тыныч урамда аяк баскан саен кар шыгырдаган тавыш авылның икенче башына тиклем ишетеләдер. Фатыйма әлегә үзе дә аңлап җиткермәде - нәрсәгә дип шушы караңгы төндә, курыкмыйча, бозау абзарына ашыга? Әйтерсең, аны анда кемдер көтеп тора. Фатыйма кинәт туктап калды. Кайдадыр көчек елаган тавыш килгәндәй тоелды, туктап тирә-ягына каранды, берни күренмәде, курка ук калды. Кыш җитсә, бу якта бүреләр күбәя, алар авылга ук киләләр. Көчек бик якында тоелды, Фатыйма акрын гьща сызгырып, чакырып карады, каяндыр ак дисәң, ак түгел, күк дисәң, күк түгел бер нәрсә килеп төште. Фатыйма куркуыннан бер читкә сикерде. Кечкенә йомгак койрыгын болгый-болгый аягына сарылгач, Фатыймага азрак җан керде.
- Ай, котымны алдың, менә бит, бирим дигн колына чыгарып куйган юлына, - дип, Фатыйма көчекне кулына алды. - Ачтырсыңдыр шул, тук булсаң, син дә берәй җирдә борын төртеп йоклап ятар идең. Минем дә сине туйдырырга бер нәрсәм дә юк, ярый, иртәнгә чаклы түзсәк, җылы сөт эчәрбез.
Фатыйма ялтыратып чистартылган көзгедәй күктә йөзгән айга карап елмайды. Әбисе аңа: «Тулган ай күрсәң, теләкләреңне аңа җиткер, үтәлми калмас, бәбкәм», — ди. «Менә бу көчек үсеп җитсен дә миңа иптәш, якын дус, сакчы булсын», дип, көчекне күккә күтәреп айга күрсәтте дә кире кочагына алды. Ул, җылыга кергәч, тып-тын булды. Фатыйма көтмәгәндә табылган яңа юлдашына сөенеп куйды. Йоклаган бозауларын уятмаска тырышып, капшана-капшана лампасын кабызды да мичкә ягып җибәрде. Әйтерсең, үз өенә кайтты, өстен салып ташлады, үзенә дип калдырган сөтен яңа дустына эчерде, ул аны күз ачып йомганчы ялап кына куйды. Фатыйма, көчеген куенына алып, сәндерәгә менеп ятты. Калын итеп түшәлгән хуш исле печен өстендә йомшак, иркен иде, көчек тә бер дә куеннан чыгыйм димәде, мес-мес килеп, бер-берсен җылытып, йокыга киттеләр. Фатыйма күзен йомгач та үзалдына елмаеп куйды, соңгы көннәрдә гел байлык кына килеп тора, бу да Ходайның бер бүләгедер, юкка гына аның юлына чыкмагандыр.
Икенче көнне иртән торып көндәге эшенә тотынды, акрын гына сызылып таң атты. Аңа ияреп көчеге дә урамга чыкты. Фатыйма, төнге табылдыгына карагач, яңа күргәндәй аптырап калды. «Абау, кара син аны, ап-ак икәңсең бит!» Фатыйма чын күңеленнән көлеп җибәрде, көчеген һавага күтәреп әйләндерде, шатлыгы эченә сыймады. Көчек гел Фатыйманың аяк астында чуалды, кыз аны сәндерәгә менгереп утыртты. Аңа озак шатланырга туры килмәде, Саттар агай көчекне күреп:
- Монысы каян килеп кергән тагын, чыгарып ат, - диде сәндерәдә утырган көчеккә карап.
- Калсын, Саттар агай, миңа да иптәш булыр, Кичә төнлә урамда иярде, каян килеп чыккандыр, үзем дә белмим.
- Бу аучы Гәрәйнең көчеге булырга тиеш, аның эте урманга китеп, бүреләр белән кушыла, үзе дә Шул бүре токымыннан. Качып урманда үстерә дә аннан авылга алып кайта. Урмандагы бүреләрнең зыяны да җитәрлек, чыгарып ат. Гәрәйгә әйтергә кирәк, калганнарын да олактырсын.

Бүре баласын бүреккә салсаң да урманга карый, ди, чыгарып олактыр яхшы чакта, күзем күрмәсен.
- Саттар агай, бигрәк бәләкәй бит әле, үскәч үзе китәр, калсын инде, — дип ялварды. - Ап-ак бүре булмый бит инде, бу эт баласы гына.
- Була шул, агы да була, карасы да була. Кая, кил әле,
- дип, Саттар агайның көчеккә үрелүе булды, көчек өрмәде, артка да чигенмәде, тешләрен генә ыржайтып ырлап куйды.
- Күрдеңме инде, бүреләр өрмиләр. - Көчекне үрелеп кенә сыртынннан эләктерде дә абзар ишеген ачып, тышка болгап атты, көчек каты бәрелүдән чик итеп кенә калды. - Гәрәйнең иманын укытам әле, бүре үрчетеп ята, - дип, Саттар агай тузына-тузына чыгып китте.
Фатыйма аның артыннан тышка ташланды. «Акбүре, Акбүре, кил-кил», - дип, чакырып эзли башлады. Көчек ишек алдында җигүле атның чанасы астында калтыранып утыра иде. Фатыйма тиз генә көчекне эләктерде дә, кая яшерергә белми як-ягына каранды, азрак уйлап торгач, тиз генә баскыч куеп, көчекне түбә астына менгереп җибәрде, йөгертеп печән ыргытты. Фатыйма кире бозаулары янына кереп, кабалана- кабалана үз эшенә тотынды. Тышта машина гүләгән тавыш ишетелде. Фатыйма тынсыз катып калды, «ул килде» дигән уй йөрәген җылытып җибәргәндәй булды. «Ходаем, тагын шул күлмәк», дип, өстенә карады. Тиз генә сөтле шешәләрен күтәрде дә абзарның караңгырак почмагына йөгерде
- бәлки, кермәс, керсә дә, аның хәерче өстен күрмәс. Юк шул, күрергә теләгән кеше күрә икән. Ишек ачылган тавыш ишетелде, Фатыйма карамаска тырышты, тик түзә алмады, артына борылып карады. Тәрәзәдән төшкән яктылыкта абзар уртасында зур бер шәүлә пәйда булды, ул шундый зур, киң җилкәле, тазалыгы ташып торган егет асылы иде. Фатыйма сихерләнгәндәй күзен ала алмады. Егет тирә-ягына каранды да күзе ияләшә төшкәч, ашыкмыйча гына Фатыймага таба атлады. Кыз тез буыннары калтырый башлавын тоеп, үзен ничек тотарга да белмәде, бозаулар ашарга сорап акырыштылар, фуфайка җиңен тарткаладылар.
- Фатьма, - диде якын ук килеп. - Фатыйма үзенең авыз ачып карап торуын сизеп, карашын аска төшерде, егет кешегә шулай тишәрдәй итеп карау ярамый да соң, тик карамый да түзеп булмый.
Михман тагын «Фатьма» диде дә шундый җылы итеп елмайды, ниндидер сүзләр әйтте, тик Фатыйма берни 24 дә аңламады. Михман кесәсеннән бер төргәк чыгарып, Фатыйманың кулына салды, аның куллары зур һәм бик җылы. Төргәк бик зур булмаса да, авыр гына тоелды. Фатыймага бик тә уңайсыз иде, солдатны сыйлар урында, солдат аңа ташый. Эх, сөйләшеп тә булса!
- Аша-аша, - дигәнне генә аңлады. Михман бозларыңны да эретерлек итеп елмайды.
- Фатыйма, Фатыйма, - дигән тавышка икесе дә сискәнеп киттеләр. Әнисе йөгерә-атлый алар янына килеп басты.
- Нишләп торасыз бу караңгы почмакта, ә? Бусы нәрсә тагын? - Фатыйма җилкәсен генә җыерды. Ул арада әнисе төргәкне тартып алды да сүтеп җибәрде, анда ике консерв банкасы иде. Әнисе сөенеп бер Фатыймага, бер солдатка карады. - Бу бит пешкән ит консервасы. Менә әйбәт булды, кайтып аш пешерермен, савыты да бик әйбәт, балаларга аш савыты булыр, рәхмәт инде, - дип, солдатка башын селкеде.
- Әйт, күбрәк китерсен, аларга бушка бирәләр бит, рәхмәт төшкере, - дип, консерваларны кесәсенә тутырды. Чыгып китешли борылып кычкырды: «Яныңда бик чуалмасын, гайбәтен җыеп алып бетерә алмассың».
Фатыйма уңайсызланудан җир тишегенә кереп китәрдәй булды, хурлыгыннан күзенә яшь тулды, Михманга күз ташлады. Бөркет кашлары бергә кушылган иде, аптырау катыш кызгану йөзенә чыккан. Тагын нидер сорады, Фатыйма берни аңламады, җилкәсен җыерып, «әни», дип куйды. Күз яшьләрен күрсәтмәс өчен арты белән борылып басты. Ник шулчаклы әрсез булырга инде, монда да үзләренең ач- ялангачлыгын яшереп кала алмады, буй җиткән кызын хур итте. Ишектә тагын Саттар агайның тавышы ишетелде.
- Фатыйма, мин сиңа ни куштым, нишләп ул көчегең абзар түбәсендә утыра, чыгарып асам хәзер каенга. - Саттар агай ишеккә борылды, Фатыйманың өстенә салкын су сибеп уяттылармыни:
- Саттар агай, тимә берүк, - дип, ишеккә ташланды, - ул бала гына бит әле, тимә зинһар өчен.
- Кая баскыч? Бүре генә үрчетеп ятасы калган, бозау түгел ул сиңа, бүре баласы. - Саттар агай әшәке сүзләр белән акырынды да җикеренде.
Алар артыннан чыгып баскан Михман да ни дә булса аңларга тырышты, кычкырышкан тавышка солдатлар да җыелып килде, кызлар да эшләрен ташлап чыгып бастылар. Бу Саттар агайның ачуын тагын да кабартты, үч иткәндәй, көчек тә, ничек аска төшәргә белми, Фатыймага карап елады. Саттар агай баскычны табып китереп терәде дә өскә үрмәли башлады. Фатыйманың өзгәләнүен күреп, Михман да эшнең нидә икәнен аңлады, ахыры, түбәдә утырган көчекне үрелеп кенә көрәктәй кулларына алды. Фатыйма ике арада үрсәләнде. Саттар агай очып дигәндәй кире төште, Михманның кулындагы көчеккә үрелде, Михман аның кулын бер читкә этте. Саттар агай аның саен төкерекләрен чәчә-чәчә, йодрыгын болгый-болгый пыр тузынды, икесенә дә нидер янады. Михман Фатыйманың күз яшен күргәч, зур йодрыкларын төйнәп куйды. Саттар агай калтыранган куллары белән тартырга «кәҗә бәтие» төрә башлады. Башта янчыгыннан махоркасын ала алмый җәфаланды, яртысын җиргә чәчеп бетерде, төргәч, ялап-ялап ябыштырып маташты. Җыелган халык тып-тын калып Саттар агайны күзәтте. Михман бераз карап торды да көчекне Фатыймага тоттырды. Саттар агайның иңенә кулын салды. Кесәсеннән бер пачка папирос чыгарып бирде. Саттар агай башта югалып калды, солдат үзенең тәмәке тартмавын аңлатты. Саттар агай өчен бик кыйммәтле күчтәнәч иде бу. Авыл кибетендә махоркадан башка нәрсә юк, әле анысына да акча юк. Саттар агай бик тә кызыга иде мондый тәмәке тартырга, кышкы салкыннарда өшегән куллар белән «кәҗә бәтие» төрүдән дә җайсыз нәрсә юк. Баегач, хатыннар матур күлмәк турында хыялланса, Саттар агай баеган көнне үк шул төрелгән хуш исле тәмәкене күп итеп алырга хыялланды. Каян белгән бу пәһлеван аның хыялын? Саттар агай әллә үз күзләренә ышанып җитмәде, кадерле әйберне тегеләй дә болай әйләндерде. Михман абзар кырында көчеген кочаклап торган Фатыймага төртеп күрсәтте дә башын селкеде, Фатыймага тимә, дигәнне аңлата иде бугай. Саттар агайга бу минутта Фатыйма да, бүре баласы да поты бер тиен, нидән тавыш чыкканны да онытты, аның тизрәк берәй почмакка барып, шул папиросны бөтен үпкәсенә үтеп кергәнче суырып, тәмләп тартып карасы килде. Хәзер үк кабар иде дә, солдаттан читенсенде. Ничек тә үз дәрәҗәсен төшермәскә тырышты. Башын өскә күтәрә биреп, бик эре генә, папиросны кесәсенә салды да кулын селтәп китеп барды. Абзарлар башына чаклы гына барырга сабырлыгы җитте. Тиз генә борылып килде дә җигүле торган кошовкасына утырды. Тирә-ягына каранып алды да атын урман юлына таба юыртты. Мал абзарлары күздән югалгач, ул бөтенләй икенче кешегә әйләнде. Белореттан килгән түрәләр кебек, кошовкасына җәелеп, кырын төшә биреп, бик җайлап урнашты, бүрекне дә күзенә төшереп куйды, кесәсеннән матур каплы «Казбек» пачкасын тартып чыгарды, аны тәмләп иснәп карады. Саттар агай бу татлы мизгелне озаккарак сузарга тырышты, тик озак иснәп барырга сабырлыгы җитмәде, тизрәк кабызып тартасы килде. Атның дилбегәсен ташлап, үз җаена куйды да папиросны кабызып җибәрде, бар көченә күзләрен йома-йома суырды. Читтән карап торган кешегә, бу чанага ут капкан диярсең, ап-ак тәмәке төтене ургылып-ургылып өскә күтәрелде, Саттар агай папиросны төбенә чаклы суырып бетерде дә тагын капка текәлде. «Аңлап җитмәдем әле мин моны», дип, икенчене кабызды. Тәмле ризыктан туктый алмаган баладай, күзе калайланганчы тартты, күрмәстәй булып күп тартудан әллә исереп тә китте. «Әйе, тәмлесен тәмле, тик йомшаграк бугай, кызлар янына барганда исен чыгарсаң яхшы инде, бәлки аларның да башлары әйләнеп китәр, хе-хи. Теге кара чутыр егет белә ни белән алдырырга. Ә ник соң әле ул гел Фатыйма янында чуала? Ярар, чуалса чуалыр, менә калхузга алып калырга иде шундый бер пәһлеванны, ул аны шундук бригадир итеп куяр иде дә үзе идарәдән дә чыкмас иде. Шәп егет, телен аңлап булмаса да, күз карашы белән әллә кемеңне артына утырта. Өйрәнер иде әле телен дә, ярар, йөрсен, язга күз күрер, тик алып китәм генә димәсен». Саттар агай үз кешеләрен үлсә дә читкә җибәрми, бигрәк тә Фатыйма кебек тавыш-тынсыз, җир җимертеп эшләгән кызларны. Кирәк икән үзләре күченеп килсеннәр. Менә шулай, ә тәмәкене яшерергә кирәк, түбән очтагы яшь тол хатын Мәсрүрә янына баргач кына тартыр. «Ул менә ичмасам ярата белә, үзен дә, тәмәке исен дә. Ух, чукынмыш, башларны әйләндерә, денсез», - дип, үзалдына елмаеп куйды. Папиросны куенына яшерде дә «кәҗә бәтие» төрергә тотынды. Әйе, монысы инде үпкәләреңне актара, күздән яшьләр чыгара.
Шул көннән башлап, Саттар агай Акбүрегә дә, Фатыймага да бәйләнмәде, Акбүре сәндерәдә генә кергән-чыкканны күзәтеп утыра бирде. Фатыйма урамда эшләгәндә аннан калмады, әнисенә ияргән бала кебек, гел артыннан тагылып йөрде. Фатыйма сөтне жәлләмәде, бер генә кисәк ипиен да көчеге белән бүлеште. Фатыйма үзе дә шул бозаулар кебек көненә өч тапкыр сөт эчә. Әнисе шунда бер кисәк ипи кыстырып килсә, яхшы булыр иде дә бит, юк шул. 1 әүдәсснә карап, кем аны ярты ач йөри дисен - буе озын, бит очлары пешкән алма кебек. Михманны очратканнан бирле ашау әллә ни мөһим әйбер тоелмый. Фатыйма әллә нинди һавалы хыялыйга әйләнде, көндезләрен кош кебек оча. Михманның күз карашы астында назга күмелә, карашлары бер-берсенә бәйләнеп, башкайларны әйләндерә. Шушы татлы мизгелләрне төннәргә күчерә. Михман белән очрашуның керфек селкенүләренә чаклы күзалдыннан кабат-кабат үткәрә, әйтеп аңлаткысыз татлы хисләр кичерә, таң алдыннан иреннәрендә матур елмаю белән йокыга тала. Кечкенә Акбүресе аның йокысын саклады. Фатыйма иртәдән солдатлар машинасының гүләвен тыңлап көтә башлый, йөрәге тыпырчынып сабырсызлана. Очрашуларына ничә генә көн, ә күпме яхшылыклар эшләде, күпме бүләкләр алып килде. Теге консерва дигәннәре нәрсә булды икән, бик тәмле нәрсә микән? Фатыйма ашарга дип кайткан иде дә, тик чуен буш иде шул. Әбисе кесәсеннән генә көлдә пешкән көлчә чыгарып, балаларга күрсәтми генә Фатыйманың кесәсенә тыкты. «Бу яулардан берни калмый, балам. Бу авыр эштә нинди көчләр йөртәдер үзеңне, җитмәсә, тышы нинди салкын». Әбисе коры сөяккә калган куллары белән яраткан оныгының иңеннән сыйпады. Бик тузынып әнисе кайтып керде.
- Тамагына аркылы торгыры. - Ачудан бите ут яна, күзләрендә зәһәрлек.
- Ни булды килен, ник шулай тузынасың?
- Садрый он яздырып алган да сатып эчкән, җир бит. Өйдә бер кабым он юк, ни ашатыйм бу балаларга? Бөтенебезнең бер ай эшләгән эш хакы бит, башы дөмеккере, - дип, Хәсибә апай пыр тузынды.
Әбисе яулык чите белән генә авызын каплап, яшьсез күзләрен йомды. Бердәнбер исән калган улының шулчаклы сансыз, намуссыз булуына йөрәге әрнеде. Бу хәерчелекне күрмәс, киленнең карганып тәкрарлавын ишетмәс өчен бүгеннән үләргә дә әзер иде. «Җитмәсә, мин дә утырам шунда, артык тамак булып», дип эченнән сызды. Фатыйма әбисенең иңеннән кочып алды, юатмакчы булды, тик нинди сүзләр тапмак кирәк? Фатыймага бу мизгелдә барысыннан бигрәк әбисе кызганыч тоелды. Хәсибә иренең башына иң авыр каргышлар юллаган саен, әбисе кечерәйгәннән- кечерәйгәндәй тоелды, сәкенең бер почмагында башын аска иеп, яулык очы белән битен каплап, тавыш-тыНсыз гына утыра бирде. Белми әйтмиләр шул ана күңеле балада, бала күңеле далада дип. Никләр алыштырырга инде шул харам хәмерне ипекәйгә? Фатыймага бүген дә ипи эләкмәде, ул инде сөт тә эчеп торыр, менә бу бер көтү балаларга ни ашатырга? Саттар агайдан ни дә булса сорап карарга кирәк, көн-төн эшлә, ә ашарга юк. Бераз уйлап торды да туп-туры идарәгә китте. Идарә ишегеннән бик канәгать елмаеп, Мәсрүрә килеп чыкты. Саттар агайның да кәефе бик көр күренде, бик тәмләп Михман биргән папиросны көйрәтә иде. Фатыйманың моңа чаклы беркайчан бернәрсә сорап килгәне юк иде әле, ни булса, шул булыр, дип, кыяр-кыймас авызын ачты.
- Саттар агай, өйдә балалар ач утыра, ник әтигә ашлык бирәсез, бар нәрсәне сатып эчеп бара бит?
- Беләм-беләм, әле генә әниең дә кереп, тузынып чыгып китте, бүтән бирмәбез. Ул бит бирмәсәң, тузына, «мин фронтовик, имею право, сезнең өчен сугышып, яраланып кайттым», ди. Кем уйлаган аны шул чиккә барып җитәр дип. Фатыйма, кара әле, без бүген солдатларга теге карт үгезне суябыз, әниең белән барып, эчәгеләрен юып алыгыз. Теге очтагы Хәерниса карчыкка да өлеш чыгарырсың, аның да ашарына юк.
Фатыйманың йөзе май кояшыдай яктырып китте, эшнең шулай бик тиз җайлы килеп чыгуына сөенде.
- Рәхмәт инде, Саттар агай, тик әзрәк он да яздырып бирче, бер сынык та ипи юк бит өйдә.
-Ярар, сеңлем, әйдә, ашасын балалар, - дип, боерык язып бирде. Фатыйманың сөенече эченә сыймады; Саттар агайның болай тиз ризалашуына Мәсрүрәгә рәхмәт укыйсыдыр. Ярты капчык он, олы үгезнең эчәгеләре алар гаиләсе өчен олы бәйрәм вәгъдә итә иде. Фатыйма, кайтып, тизрәк әнисен һәм әбисен тынычландырырга ашыкты.
Фатыйма һәм әнисе үгез суя торган җиргә табакларын сөйрәп килеп бастылар. Авылның әллә бар ирләре җыелган, хәтта карт-карт абзыйлар да килгән. Көн дә нәсел үгезе суймыйлар шул. Беркатлы шаян Әхтәм бар кеше ишетерлек итеп:
- Кара инде, бу бит калхузны предсидәтелсез калдыру белән бер, ул үгез бөтен ферманың атасы иде, ә, Саттар агай, куркыныч түгелме? Син, ярай, аның урынына яшьне алып кайттың да, ә син картаеп китсәң, синең урыныңа кем калыр?
диде. Ирләр кычкырып көләргә тотындылар. Саттар агай Әхтәмгә акаеп кына карады.
- Син кәҗә тәкәсен калдырмам инде, -диде карт председатель, бирешмәскә тырышып.
Үгезләр караучы Нигъмәтулла абзый кечкенә буйлы, җитмәсә, чатан, шулай да тау чаклы үгезләрне җитәкләп кенә йөртә, хәтта яңа килгән үгезне дә үзенә ияләштереп алды. Нигъмәтулла абзый ярата иде эшен, хәтта ниндидер горурлык кичерә, үгезләр белән үз итеп сөйләшә. Бүген менә суярга дигәч, кәефе кырылды. Нәсел үгезләренең гомере кыска шул, тиз картаялар. Иткә озаткан булсалар, күзе күрмәс иде ичмасам. Үгез, сизгәндәй, сарайдан чыгасы килми, аякларын терәп карышты. Нигъмәтулла абзый теләр-теләмәс кенә карт дустын әйдәкләде, үгез, хуҗасын үпкәләтмәс өчен генә дигәндәй, урамга атлады, җыелган халыкны күреп тагын туктап калды, поршылдап җир тырмап куйды. Саттар агай кулын җәеп:
- Китегез, кит, читкәрәк тайпылыгыз. Нигъмәтулла, әнә тегендәрәк алып бар, чиста кар өстенә. Маллар кан исен тоймасын, - диде.
Карт булса да, үгез үгез инде ул - ирләр читкә тайпылдылар, мөгезенә элеп болгарга да күп сорамас. Җыелган халык арасына солдатлар да килеп кушылды. Фатыйма да үзенә текәлгән күзләрне аркасы белән тоеп борылды, бөтен кеше башы өстеннән карап торган солдат әллә каян аерылып тора. Фатыйма белән Михман күзгә-күз карашып торып, тирә- якта барган ыгы-зыгыны күрмәделәр дә, ишетмәделәр дә. Карт булса да, зур үгезгә барып тотынырга ирләрнең йөрәге җитмәде. Нигъмәтулла абзый үгезне председатель кушкан җиргә җитәкләп килеп басты. Саттар агай ирләргә:
- Әйдә, нишләп торасыз, акрын гына кузгалдык, - диде. Аркан тоткан ирләр дәррәү килеп үгезгә бара башлагач, үгез, кинәт нидер тоепмы, үзенә таба килүчеләргә таба борылып басты, канәгатьсезлек белдереп, җир тырмап үкерә башлады. Нигъмәтулла үгезнең борынына кидерелгән боҗраны кулыннан ничек тә ычкындырмаска тырышты, ычкынса, бетте, җир белән тигезләячәк. Үгез кинәт башын болгап җибәрде. Нигъмәтулла тәгәрәп барып та төште, кулыннан боҗра да ычкынды. Үгез җир тырмап үкерә, мөгезләрен як-якка болгый. Халык артка чигә башлады, үгез, соңгы көчен җыеп, алга ташланды, ирләр сыерлар абзарына таба ташландылар, артта торган хатыннарны да бәреп ектылар; кем табак-таска абынып егылды, шулай да алга үрмәләде. Фатыйма артта торган Михман белән күзгә-күз каращып, ипнең кая барганын аңламый калды, кемдер Фатыйманы бәреп екты; Фатыйма, торыйм дигәндә, тагын таеп егылды. Үзенә таба үкереп килгән үгезне күргәч, ике кулы белән битен каплап, күзләрен йомды, якында гына үгезнең авыр гын алышын ишетүгә, куркудан аңын җуйды.
Фатыйма аңына килеп күзләрен ачканда, аны кемдер каядыр күтәреп алып бара, күк йөзе болытлы, йомшак кына кар ява, бөтен нәрсә тын калган иде. Аны кемдер каядыр китереп салды.
- Фатьма, Фатьма, - дип битеннән сыйпады, аннан кар белән уарга тотынды, бар нәрсә тирбәлде дә чайкалды.