Казак кызы - 3

  – Яхшы анадан туган ул яман кыз белән безнең Кара-айгыр йорты ни кылырга белер! – дип, каты ачу белән үзенең Байчобарын суга биреп, караңгы төндә кире кайтып киткән. Арадагы илче Айбала боларның барын да кызга шул көндә үк әйткән иде.
  Ләкин байбичәгә бу хәбәрне ишеттергәнме, яки ана йөрәге үзе сизенеп, кодалык йорты белән ике арада зур талаш чыгачагын уйлаганмы – иркә Сылу моны белмәде. Мәгәр анасы Алтынчәч бикә кичә кызын чакырды да, башта сөеп, иркәләп, ай ярымнан туй булачагы турында ишарә кылды; кыз баланы күз агыңдай кылып үстерәсең дә чит йортка җибәрәсең, ана күңеле өчен күп хәсрәтле бер эш бу, дигәндәй кинаяләр сөйләде.
  Карлыгач-Сылу башта сүз кайтармады, ахырдан түзмичә, анасының күкрәгенә капланып:
  – Чичәм*, ике күзем, ул адәмгә бармыйм мин! – дип, туп-туры әйтте дә, елап җибәрде.
  [* Чичә – әни.]
  Ана гадәттән тыш хафалы тавыш белән кызын юатты:
  – Өлкән нәселнең, яхшы атаның баласы булган бер җегет... Тәкъдирең шул... Яшь ярымнан әйтелгән, калым алынган!.. – дип озак сөйләде.
  Карлыгач, боларга карамастан, сүзендә нык торды, елавыннан туктап, ишек яңагына барып сөялде дә, актык сүзен әйтте:
  – Теләгәнеңне кыла бир... Калтайны яратмыйм, күңелем башкада... Әгәр көчләсәгез, гәүдәмне Алтын-Күлдән эзләп алырсыз!
  Байбичәнең күңеле катты, шелтәле һәм үпкәле тавыш белән:
  – Телемне алмасаң, без биргән җегетне ташлап, кодалар белән талаш чыгара торган булсаң, сиңа имезгән ак сөтемне бәхилләмәм! – диде. Шуның белән сүз киселде.
  Кызның бөтен дала кояш нуры эчендә йөзеп, тышта мал-туар уйнап, җәйләү кызу кайнаган заманда тирмәдә ялгызы ятып очына чыга алмас уе менә шул күңелсезлекләргә бәйләнгән иде. Сарсымбайның казан янында эремчек кайнатып маташкан Айбалага йомшак тавыш белән: «Киленчәгем! Карлыгач-Сылуың тормаган булса кирәк, барып уятсаңчы!» – дигән сүзен ишеткәч, кызның йөрәге дерелдәп китте: атасы һәрвакыт “ялгызым” дип, “иркәм” дип кадерли, ул бәлки көчләмәс, сөйләп итәгендә еласам, бәлки күңеле кызганыр дип уйлады. Ләкин бу да шөбһәле иде. Чөнки Сарсымбай соңгы көндә никтер бераз хафалы күренә, үзенең сылу кызына йөрәгендә бер үпкәме, ачумы асрагандай бер хәлдә карый, үзен салкын тота иде. Кыз: «Ни кылыйм, башым җитми, ау!» – дип, тагын аптырауга чумды.
  Тыштан аяк тавышы ишетелде, кулларын сызганган килеш, казакъның тирән музыкалы көе белән акрын сузып:
  – Асылдың кыягындамы,
  Толпарның тоягындамы,
  Артык туган идең, ау!.. –
  дип җырлап, Айбала килеп керде.
  Кыз яткан җиреннән кычкырып көлә бирде, киленчәкнең җырының ахырын шаян тавыш белән үзе көйләп каршы алды:
  – Соңкардай чөелгән,
  Лачын костай* төелгән,
  Җиңсез фиран киенгән,
  Шаһзатдың* токымы идең, ау!..
  [* Костай – коштай.]
  [* Шаһзат (шаһзадә) – шаһ улы, патша улы.]
  Айбала фәкыйрь, ямьсез, ләкин ваемсыз, һәрвакыт шап күңелле, дәртле йөрәк бер хатын иде. Ишектән керүгә, әле һаман юрганнар эчендә иренеп яткан дусын шаяртып телгәләде:
  – Тирмәнең төнлегеннән якты кояш үзеңне карап тора. Тургайлар өй турында: «Карлыгач-Сылу, торсаңчы!» – дип сайрап, һавага менәләр... Иркә таем, син ни кыльп һаман ята бирәсен? Кузгалсаңчы – диде дә, караватка килеп, кызның юрганнарын тартып уйната, кытыклап үбә, шаярта башлады.
  Болар бик күптәнге дуслар, сердәшләр иде. Иркә кыз ачуланмады, тартып алган юрганнарын кире ябынып:
  – Тәнемне ачасың, сәүләм, мин киенмәгәнмен гуй!.. – дип, рәхәтләнеп уйнап, яңадан юрганнарына төренде. Баягы кара уйлар бөтенләй югалдылар.
  Шулай шаярышкан вакытта киленчәк кызның күз төпләрен, бераз тартылган яңакларын, әйтерсең, яңа күргәндәй гаҗәпләнеп карады да, кинәт уйнаудан тукталды:
  – Карагым, сиңа ни булды? Сулган гөлгә охшап калгансың гуй!.. – дип, иркәле кызгану белән йөзеннән үпте, икесенең дә зиһеннәре икенче якка китте.
  Шаяру бетте. Карлыгач-Сылу бераз хафалы тавыш белән:
  – Йокым начар булды, яман төшләр тынычлыгымны алдылар, – диде.
  Киленчәк ихлас күңелдән борчылды, кызның мендәрен каплап, тулкынланып яткан кара җефәк чәчләрен уйнатып, ярым кочаклады:
  – Иркә таем, – диде, – кичә Калтай белән булган эш өчен акылсыз сердәшеңне кичергән булсаң, төшеңне сөйлә, йөрәгеңне ач! – диде.
  Карлыгач авыр сулады:
  – Сәүләм, синнән яшергән ни нәрсәм бар? Сөйләсәң – сүз җитмәс, көйләсәң – көй җитмәс, бу киң даланың шундый бәхетсез бер баласымын гуй! – диде дә, уйга калды. Бераз кысык кара күзләренә нечкә хәсрәт төсе чыкты. Кара туткыллы үткен сылу йөзен ниндидер эчке бер борчу каплады.
  Ләкин Айбала киленчәк кайгы-хәсрәткә җиңелеп озак тора алмый торган адәм иде. Аның бетмәс уен дәрте дә яңадан күтәрелде, кызны тагын шаярта биреп:
  – Колынчагым, куйсаңчы юкны, мал, бәхет эчендә үсәсең, ил эчендә якты йолдыздай сылулыгың бар, тагы җитмәгәнең нәрсә? – дип, дусын күңелләтергә теләде. Бик сак, бик киная белән генә, икенче бер җегет күнелеңә хафа салып йөрсә кирәк, дигән мәгънәдә ишарә ясады.
  Кызның йөзе ачылды. Күзләрендә мәхәббәт нуры ялтырады, тулы карасу-кызгылт иреннәрендә елмаю уйнады... Гүя үз эчендә уйнаган щатлыкка, зиһенендәге матур хыялга карап, акрын гына:
  – Сизгерлегең бар, ау; җиңгәм!.. – дип, акрын гына көлде. Саф энҗедәй тезелгән вак тешләре ялтырап калды.
  Киленчәк кызның романын күптән сизә иде, Арысланбай белән ике арадагы тамырлыкның тирәнәюен дә чамалый иде. Ләкин бу дәрәҗәгә җитәр дип уйламый, яшь күңел бер тулкынлана да туктала, бу да шулай булыр дип карый иде. Мәгәр кичәге Калтай вакыйгасыннан соң аның алдында зуррак яра ачылды. Карлыгачның хәзерге сүзе аңа куәт бирде:
  – Чырагым, күңелеңне аңлыйм, мәгәр кара-айгырлар йорты бер яманлык кылмасын! Йөрәгем шуннан куркып калды, – диде.
  Бу куркыныч кызның үз башын да күптән хафалый иде. Ләкин күңелен тыя алмый иде. Моны дусыннан яшермәде.
  – Язганын күрербез, мәгәр мин Арысланнан бүтәнгә бармам дип ант эчтем... Анама да әйттем, Калтайга көчләсәгез, Карлыгачның гәүдәсен Алтын-Күлдән эзләрсез, дидем...
  Айбаланың куркуы җиңелде, хатынлык дәрте кузгалды. Кызны уенлы үпкә белән шелтәләде:
  – Арыслан – ир җегетләрнең асылыдыр. Аңа сүзем юк. Мәгәр дусыңнан моңарчы яшереп килүеңә күңелем рәнҗидер... Инде хәзер дә сөйләмәсәң, Айбаланың үпкәсе каты булыр, иркәм! – диде.
  Кыз урыныннан торды. Акрын, иренеп, төзәтенә башлады. Ярым ачы, ярым уен-көлке эчендә:
  – Үпкәләвеңне күрәм... Инде алайса тыңла, – диде дә, үзенең дүрт еллык серен ачып, сөйләп бирде.
  XII
  Казакъ илендәге зур туйларның берендә бүз балалар белән яшь сылулар кара-каршы утырганнар. Думбрасы, зөрнәсе белән шау килеп, уен-көлке кылалар, үләң-җыр әйтешәләр. Карлыгач ундүрт яшендә генә, мәгәр буйга җитү, йөрәгендә дәрт уянган бер кыз иде. Аның каршысында асыл киенгән, укалы бүреге, алтынлы кәмәре белән ялтырап, Кызылкортның бер җегете утыра. Мәгәр кызның күңеле моңа бармый. Җегетнең мактавына каршы каты чәнчеп, үләң белән җавап кайтара. Шул вакыт ишек ачыла, ялгыз бер җегет килеп керә. Бүз балалар, сылулар арасында кайнашып йөргән бер акын, тора биреп, кунак җегетне мактый башлый. Кыз аңа күз ташлый: озынча төз буй, яңа сызылып килгән куе кара мыек, маңгайга таба бераз киңәеп килгән акыллы йөз, билдә кәмәр, кулда камчы!
  Яшь йөрәккә ут төшә, кан кайный, мәгәр танымады, кем дип сорарга кыймады, сүз әйтергә теле бармады...
  Ахырдан түзмәде: «Кем иде ул? – диде. – Танабугаларның өлкәне Магҗан хаҗи дигәннең ялгыз баласы, диделәр. Мәгәр, диделәр, күңелеңне сузма. Найман иленең Азымбай дигән берәүнең айдай йөзле, камыштай буйлы бер сылу кызы – ул җегетнең калымлыгыдыр, диделәр. Хәер, диделәр, киң далада кызның да, җегетнең дә сылулары аз имәс гуй, диделәр.
  Мәгәр яшь күңел бу сүз белән тынычланырмы?! Адәмнең һичберенә әйтмәстән, аны эзли башлый.
  Айлар үтә. Сарсымбай авылы Җылкы-Батканнан менә шул Алтын-Күл җәйләвенә зур кәрван булып күчеп барган заманда яңадан очрашалар. Картлар, өлкәннәр, хатыннар һәммәсе арбаларга утырганнар, кайберләре дөягә менгәннәр. Карлыгач-Сылу, яулык ябынып, шул кимперләр белән утырып йөрсенме?! Ул кызлар, җегетләр белән ат өстендә уйнаклап бара... Шул вакыт каршыдан асыл айгырларны иярләп менгән ике кыз, өч җегет килеп чыга. Арада теге Магҗанның баласы да бар.
  – Юл булсын!
  – Юл булсын!
  – Сарсымбай әкәнең авылы Алтын-Күлгә күчеп бара ятыр.
  – Танабугадан Яшел-Сыртка кунакка китеп барабыз.
  Шул гади сүзләрдән соң арадан бер шаяны әйтә сала:
  – Кызларның сылулары, җегетләрнең асыллары кара-каршы килгән икән, бер уенсыз үтеп китәргә ярамас... Алышмы, бирешме? – ди.
  Карлыгач үз атын тарта биреп алга килә:
  – Безнең йорт алышка да, бирешкә дә әзер, уз чамагызны карагыз, – ди.
  Тезгеннәр тартыла, камчылар уйный, өзәңгеләр селкенә башлый, Якты кояш астында ачык далада, чаң* кузгатып, айгырларны тирләтеп, ат өстеннән бер-берен тартып алу белән уйнап китәләр.
  [* Чаң – тузан.]
  Сылу кызның бер яман уе бар иде, теге сызылган кара мыеклы җегетне юртагыннан тартып төшереп бер көлке кылсам дип ниятли иде.
  Астындагы елдам атны суга биреп, җегетнең каршысына килә дә, лачын коштай тизлек белән аның тезгенен тартып җибәрә, айгыры борылыйм дигәндә, култыгыннан тартып бер якка өстери, җегетнең астындагы ак юртак бераз кайшала биреп куя, мәгәр егылмый; җегет тиз генә әйләнә дә, кызның атына яман камчы бирә. Карлыгач тотып өлгер алмый; җегет аны куып җитеп, сүз әйтеп авыз йомылганчы бөркет коштай кагына биреп, Сылуның биленнән ала да үзенә тарта; ат туктый, кызның аяклары өзәңгедән, үзе иярдән чыгам дигәндәй асылып кала, егылырга рәт җитә.
  Бүз балалар яңгырашып көләләр, җегет кычкыра:
  – Җиңүчегә ни бирәсез? – ди. Карлыгач үзе дә көлеп җибәрә:
  – Җегетлегең зур, теләгеңне ал, – ди; һәр икесе ат өстендә булган килеш, җегет кызның гәүдәсен үзенәрәк тарта биреп, битеннән, тулы кызгылт иреннәреннән үбә дә, кире ияргә утырта.
  Алар – кыйблага; Карлыгачлар – төньякка карап китә бирәләр.
  Менә бу җегет – кызның хәзерге тамыры Арысланбай иде. Шул көн аларның беренче якынаюлары булды.
  Айбала бу хикәяне гаҗиб бер дәрт эчендә кайнап тыңлады. Бетермичә туктыйсы килмәде. Анда казандагы эремчекләр өчен байбичәнең шелтәсе көтсә дә, сүздән аерыла алмады, Карлыгач үзе дә бөтенләй ачылган, күңеллеләнгән иде инде. Шаяртыбрак дәвам итте:
  – Ике көннән соң үз йомышы белән безнең йортка бер киленчәк килде: кабулы булса, тамырлык арзуым бар, дип әйтә, диде. Эзләгән ир җегетем шул булса, кабул кылмаска амалым бармы? Йортның бер асыл җегете икән, телен алмаска кыюлыгым җитмәс, дип җавап кайтардым... Шул көзне сабый Миңсылу белән ике яшәрлек Куйбагарны әйттерделәр. Ул җегетнең нәселе белән безнең йорт ераграк булса да, кода шикелле булды... Кымыз катнашы китте!.. Асыл җегеткә безнең өйнең кунагы булырга җай ачылды. Шуннан бирле ул җегетне йөрәгемдә асрыйм... Иренендәге бал тәмен суырганым, эссе кочагымда аны йоклатканым бар... Мәгәр ике ел кичкәч, яман Байтүрә аны, ак патшага тел әйтте дип, ялган ант ясатып, җир аударды... Ерак илләргә китте...
  – Кайларда булды икән бичара җегет!
  – Моны белмим. Мәгәр миңа бер хат килде... Моның белән ни кылмага аптырадым. Укытырга ышанычлы бер адәм тапмыйча, ай буена, өстендә вак-вак итеп кара белән язылган шул ак кәгазьне күкрәгемдә сакладым. Башка юлы булмады, бер мумын* нугай молдасы килеп чыкты. Бер сум бирдем: фатиха кыл, никтер йөрәгем авырта, дидем... Бичара адәм иде, ышанды, бөти язып, тагарга бирде. Ахырдан аңа кәгазьне укыттым, гаҗәпләнеп күземә карады да: «Ай, чырагым, бөтием синең бу авыруыңа дәва булмас», – дип, көлеп китә бирде.
  [* Мумын – тыйнак, сабыр.]
  Киленчәк үз алдында ачылган бу фаҗигаләрдән тәмам югалып калды. Кызны күкрәгенә алып:
  – Мине кичер, җаным, моннан соң Калтай дип авызга алмам! Синең колың булырмын, мәгәр миңа бер сүз әйт: йортның хәле ничек булыр? – диде.
  Кыз уйлап тормады:
  – Җегетем кайтты, киләм дигән хәбәре бар, аны бүген һәр сәгать көтәм, ни теләсә шул булыр, мин һәммә нәрсәгә әзер, – диде.
  Килен куркып кызга карады, ләкин башка сүз белән борчымады:
  – Сәүләм җан, мине кичер, мин колың булыйм, – дип, ашыга-ашыга үзенең эремчекләренә йөгерде.
  Карлыгач-Сылу үзенең кайгысын гомерендә беренче ачуы иде. Җаны җиңеләйде, йөрәгендә кискен карар туды, шул карар белән урыныннан торды. Кечкенә аякларына Казан эше булган кызгылт төсле тар, нечкә матур итек, өстенә зәңгәрсу кара күлмәк киде, кара чәчне үрмичә, бәйләмичә, озаклап тарап, тулкынландырып аркасына таратып җибәрде. Яшьрәк вакыттагы кечкенә кара кәләпүшне башының бер ягынарак салды да, көннең эсселеге белән, хатын-кызның, малның шау-шуы белән кайнап торган далага чыкты.
  XIII
  Уртадагы өлкән өй белән ялчылар өчен ясалган читке кара-соры тирмә арасында җырлый-җырлый киез басучы хатыннар Карлыгачны:
  – Күк кояшы, минем Сылуым йокыдан торсын дип, сабырсызлык белән көтсә дә булдыра алмады, үз юлы белән китә барды, – дип шаяртып каршы алдылар.
  Эремчек эшен бетереп киезгә тотынган Айбала:
  – Карагым, без арып калдык, бераз булышсаңчы! – диде.
  Кыз карчыклар белән исәнләште дә, көлеп җавап кайтарды:
  – Әкәм белән чичәмә зур үпкәм бар: мине бу һөнәргә өйрәтми калдырганнар, – диде. Айбала тагы:
  – Моңа өйрәнәсе юк, күңелеңдә дәрт булса, бер күрүдә беләсең, – дип шаяртты.
  Сылу, иркәләнеп, аның сүзен бүлде:
  – Өлкән аналар гаеп кылса да әйтим, бу эшкә күңелем дә юк, – дип көлде.
  Киез басу эшендә юлбашчылык кылган ак чәчле, керле күлмәкле, җимерек борынлы карчык:
  – Өйрәнми куя бир, сәүләм. Кыз чагың – алтын чагың, ни әйтсәң шул килешә, ни кылсаң шул ярый... Мәгәр, каената йортына килен булып төшкәч, аял көне – эт көне гуй, балам... Анаң канаты астындагы вакытның кадерен бел, уйна да көл! – диде.
  Киленчәкләр:
  – Кимпернеке дөрес, ау, кыз чагың – алтын чагың, килен булгач хәл яман, – диешеп, бүрәнә кебек уралган киезне җәеп җибәрделәр дә, казандагы эссе суны китереп сибә, кайбер нечкәрәк җиренә яңадан җон кушып баса башладылар.
  Өлкән тирмәдән байбичә Алтынчәчнең тавышы ишетелде, кыз анасына барыйм дип борылганда, өйләренең артына ике тәгәрмәчле арбага ябык үгез җиккән бер кимпер килеп тукталды. Киез басучылар эшләрен ташлап арба янына җыелдылар. Айбала:
  – Хуш килдең, чичә! – дип, кунакны ярым күтәреп әрҗәсеннән тартып төшерде.
  Бу – Әхмәт авылының әлеге Азымбайны кыйнаган дивана карчык иде; байның ялчысы Җолкынбайга, ераграк булса да, кардәш иде. Каршы алучыларга кул биреп, мал-җанның аманлыгын, ил-көннең саулыгын сорашып бетәр-бетмәс, ярым каһәрләп, ярым елап, үзенең йөрәген ачты:
  – Илнең Байтүрә дигән эте бердәнбер карагым улымны, урыс түрәне үтергән дип, ялганлап ант ясап, гуаһ* табып, катрга җибәрде, актык җылкымны салык өчен дип саттырды... Акылдан язган бер кимпермен... Кая барыйм? Биремҗан әкә әйтте: «Үзеңнең энең янына, Алтын-Күл җәйләвенә барсаң, Сарсымбай сиңа тамак та бирер, кием дә бирер, малын батарсың, киезен басарсың, җебен-арканын ишәрсең, – диде. Өлкән аксакалның телен алмаска амалым бармы? Үгеземне җиктем дә юлга чыктым... Ни кылыйм, үлем көтеп йөргән бер карчыкка кабер табылмасмы?! – диде.
  [* Гуаһ – танык, шаһит.]
  Шуның артыннан ук, бутап, ялгыштырып, Байтүрәнең илчесе Азым әкәне түбәләвен сөйли башлады. Карчыклар, киленчәкләр аны:
  – Син Җолкынбайның якын кардәше гуй, үзең бу авылда үскән бер адәмсең, җылавыңны куй, Сарсымбай бар чагында ач үлмәссең, – дип юата калдылар.
  Карлыгач-Сылу кунак кимпернең таягын алды да, өлкән өйгә атасы Сарсымбайга йөгерде.
  XIV
  Кыз ике көннән бирле атасы белән үзе арасында ниндидер бер салкынлык сизә иде, кан дошманның илчесе кыйналу хакындагы сүз белән аның күңелен алмак булды. Ул кергәндә Сарсымбай түгәрек тирмәнең түрендә чәй эчеп утыра иде. Иркә Сылу, бик чак кына каушап, ләкин назланып, атасына барды, акрын тына елмайды:
  – Әкәм, – диде, – кызың сиңа бер хәбәр белән килде, ни нәрсә бүләк кыласың? – диде.
  Казакъ Карлыгачны янына алып, чәченнән сөйде:
  – Колынчагым, син минем ялгызым гуй! Синнән кызганганны эт ашасын! Сүзеңне әйт, ни сорасаң шуны бирәм, – диде.
  Кыз, бөтенләй шатланып, йөзе, күзе балаларча саф шатлык белән нурланды.
  – Ай, әкәм, ел буенча күк толпарның баласы ала айгырны сорыйм, әле булса биргәнең юк! – диде.
  Карт камил кәефләнде: Карлыгач-Сылу аның бөтен дөньяда иң зур шатлыгы булган баласы иде, мондый иркәләнү вакытлары сирәк була иде.
  – Ярый, – диде, – әйтәчәк хәбәрең яхшы, булса, бүген җылкыга барыйк, ала айгырны алып кайт, синеке булсын! – диде.
  Карлыгач кире йөгереп чыкты да, чәче тузган, өсте-башы керләнеп беткән карчыкны җилтерәтеп алып керде, үзе туры атасына барып:
  – Менә бу аның Байтүрә илчесе Азымбай чалны түбәләгән таягы, – дип, кәкре бер агачны сандыкка сөяде. Үзе самавыр янына утырып чәй эчәргә, әткәсенә ясарга тотынды.
  Сарсымбай утырган килеш кимпергә:
  – Юл булсын, чичәм, өйнең түреннән утыр, – диде.
  Карчык чәй янына, җирдәге киезгә утырып, мал-җанның аманлыгьн, ил-көннең саулыгын сорашканнан соң, Биремҗан аксакалның сәламен әйтте:
  – Әгәр кумасаң, синең катыңа сыенырга килдем, – диде.
  Бай:
  – Казакъ йортында мондый сүзне сөйләмиләр, дала киң, җәйләү зур, безнең йортта бер кимпергә генә урын табылыр, син үзең бу авылда үскән бер адәмсең гуй, – диде.
  Карчык үз гомерендәге иң зур вакыйганы акрын, сабыр, ләкин байтак бутап, кайбер вакыт Байтүрәне күз алдында күргән кебек сөйләп бирде.
  – Байтүрәнең, – ди, – күк аргамагын менгән, көмеш иярен тарткан, камчысы кулында! Моны күргәч йөрәгем чыдамады, таягымны алдым да, чыкканын көттем... Ник килгәндер, белмәдем, мәгәр: «Атаңа нәләт булган Байтүрә... Бу синең адәмме?” – дидем... Аксакал үзе әйтмәде, өлкән адәмнән сорарга телем бармады... Син, – дидем, – атаңа нәләт Байтүрә, җиде бабаңның каберен ачып... фәлән кылаем... сакал!..» – дидем дә Азымбайңың башына таяк белән үрмәләдем... «Син, атаңа нәләт, – дидем, – син жоны коелган бер этсең, Байтүрәнең ташлаган сөяге өчен аның харам малын багучы, ил талап, җыйган дәүләтен саклаучы бер яман эт син, атаңа нәләт... сакал!» – дидем. Кыйнарга бирмәделәр... Җылап үксеп, төнемне саташып үткәрдем дә, сиңа килдем.. Аксакалдан сорарга базмадым, мәгәр ул Азым дигән карт эт безнең илне шул яман эт Найман балаларына карату өчен килгән булса кирәк... Киленчәк шулай әйтте...
  Тышта ат аягы тавышы ишетелде, кимпер белән Карлыгач-Сылу чыгып киттеләр.
  Кулларына камчылар тоткан, көннең кызулыгына карамастан зур итек, көпе, колакчын кигән дүрт казакъ килеп керде.
  Сәлам бирделәр.
  Бай:
  – Юл булсын! – диде.
  Кунаклар, үз дәрәҗәләренә карап, кайсы түргә, кайсы түбәнрәк, аяк бөкләп утырдылар. Арадагы юан, симез, Этбай исемле бер казакъ:
  – Кашкарбай хаҗиның елы тулган көн икән. Шуңа бата кылырга китеп бара идек... Мал-җанның аманлыгын белик, өлкән йорт кымызыннан дәм татыйк, яхшыларга сәлам бирик дип уйладык, – диде.
  Бай хуш килдегезне әйтте; тукал кереп, ишек төбендәге зур сабаны пешкәк белән берничә кат шапырды да, өлкән табак белән Сарсымбайның алдына кымыз һәм бер ничә савыт китереп куйды.
  Дөньяның, йорт-илнең саулыгыннан, күчәргә җәйләүләр бетеп баруыннан, зур күлләр, асыл сахралар урыс түрәләргә китеп, казакъ өчен мал йөртергә генә түгел, балаларын күмәргә каберлек тә калмавыннан күп сүз булды.
  Бай, шапыра биреп, шапыра биреп кымызны салып торды. Җәйләүдән Байтүрәнең үләм дип авырып ятуына, ул дөньядан кайтса, яңадан партия талашы башлануына күчтеләр.
  Ул арада ак урамалны сарган, сабыр, мәһабәт Алтынчәч килеп керде. Кунаклар, урыннарыннан кузгалмыйча гына:
  – Аманмысыз, байбичә? – диделәр.
  Хатын, күтәрелеп карамыйча, ишетелер-ишетелмәс кенә:
  – Шөкер! – дип җавап кайтарды да, түрдәге сандыклардан берсен ачып, нидер ала башлады.
  Сүз яңа вакыйгага күчте.
  Байтүрә партиясенең, Найман ыругсының юлбашчыларыннан Яңгырбай дигән зур байның кызы җиде яшьтә икенче бер байның улына әйттерелгән икән. Калымлык башка берәүне сөйгән. Шул кызны бүген төндә дүрт җегет ат менеп килеп урлап алып качканнар. Бүген ике йорт арасында, алач әйтеп, гауга чыгарга торадыр ди.
  Аңарчы үз эшендә булган Алтынчәч, сүз моңа күчкәч, сандыгын ябып, мәҗлескә таба әйләнде. Берничә сөаль бирде; чөнки бу кодалык бөтенләй Байтүрәнең өлкән хатыны Рокыя байбичәнең осталыгы белән эшләнгән иде. Бу ике байбйчә исә яшь вакытларында матурлык белән, аннан соң байлык белән илдә өстенлек өчен ярышучылар иде. Хатын сабырлыгын җуйды, йөзенә җылан зәһәре чыкты. Кунакларга әйләнеп, начар яшерелгән шатлык катнаш агулы тавыш белән сүзгә кушылды:
  – Рокыя байбичә Тургайбай хаҗиның туенда, күп җәмәгать алдында, миңа иблистәй мактанып әйткән иде: «Кирәксә – мал бирәбез, кирәксә – кыз бирәбез, кирәксә – җир аударабыз, мәгәр үз теләгәнебезне кылабыз», – дигән иде! Инде күреп карыйк. Найманнар белән җегетнең кардәш-ыругысы, алач кычкырып, бер-берен канга батырса, малын-җылкысын куып китсә, Байтүрәнең данабикәсе ни нәрсә кыла белер икән! – диде.
  Мосафирлар бу ике бичә арасындагы талашны яхшы беләләр, Байтүрә белән Сарсымбай арасындагы илгә баш булучылык көрәшенә караганда да, бу ике матур, акыллы байбичә арасында хатыннарча зәһәрлерәк, ялкынлырак дошманлык барын күптән күрәләр иде.
  Хуҗаның күңеле өчен бер сүз әйтүне кирәк таптылар, түрдәге калын казакъ, бикәгә карап:
  – Борынгыларның бер сүзе бар: «Корымаган кое булмас, ярылмаган таш булмас», – дигәннәр. Рокыяның хәле дә шуңарга охшап калса кирәк, – диде.
  Кунаклар, савытларын бушатып, чыгарга уйладылар, ләкин Алтынчәч:
  – Юлыгыз ерак, көн бик кызу, сау малдан да берәр аяк татыгыз, – дип, кечерәк бер сабадан тагы кымыз китереп утыртты.
  Кунаклар эчеп, бит сыйпадылар.
  Авыл тиздән күчәчәк булганга, алда барачак Кызыл-Ком җәйләвен барып карап кайтам дип, Сарсымбай да чыгып китте.
  Байбичә табакны, аякларны алып куйды да, яңадан сандыгын ачып; ниндидер кәгазьләр актара башлады: ай ярымнан Карлыгач-Сылуның туе булырга тора, партия, сайлау талашлары да ерак түгел, боларның һәр икесенә күп чыгым кирәк булачак, малның хакы да күтәрелгән диләр. Шуңа күрә, бай якын арада җылкыдан, куйдан, үгездән барлыгы бер илле баш караны шәһәргә сатарга кудырмак була. Кайберләренең язулары югалган, байбичә хәзер шуны эзли иде.
  XV
  Даладан бала елаган тавыш килде. Кем икән дип уйларга өлгерә алмады, – бөтенләй ир балаларча киенеп, чәчләрең кырдырган бер кыз бала үкереп елап килеп керде дә, яман көйсезләнгән хәлдә:
  – Куйчы карт Күчәрбай миңа үрдәк йомыркалары алып кайткан иде. Кәримнең маңкасы шуларны урлаган да, миңа бирми ятыр... – дип, өзгәләнә башлады.
  Байбичә, эшен ташлап, каты тавыш белән тышка кычкырды:
  – Китерегез шул Кәримнең яманын! Иртә юк, кич юк, әле йомыркасын, әле башкаларын талап, минем Гөлчәчәгемне кан җылатып йөри шул эт баласы!
  Бу тавышка ишек ачылды. Ертык күлмәкле, ябык, кара-сары йөзле, нурсыз ач күзле бер киленчәк керде. Үзе белән сигез-тугыз яшьлек бер малайны уң колагыннан өстери иде. Бу бала бөтенләй ялангач, корсагы зур, аяклары кыска, кәкре, такта кебек җәелгән кап-кара пычрак битенең уртасында ике тишек кебек кенә торган танавыннан маңка салынган иде. Үзе суярга илткәнен сизенгән кәҗә кебек туктаусыз акыра иде. Хатын, бусаганы атлауга, байбичәнең йөзенә туры карап, үзе бераз иелде, уң тезен җиргә тидерә язганчы бөкте. Соңра күтәрелеп бикәгә таба берничә атлады да, тагы үзе иелеп, сул тезен җиргә тидерде. Түргә якынайганчы шулай иелеп, тезләренең әле уңын, әле сулын җиргә тидергәнче бөгеп килде.
  Бу – шундый гадәт иде. Яңа яшь киленчәкләр, байның өлкән өенә, өлкән хатынына башлап кергәндә, олылау йөзеннән, шулай итәргә тиешләр иде.
  Моны үтәгәч, киленчәк курыккан тавыш белән:
  – Әйтсәм, мине тыңламый. Сезнең алдыгызда күп оятлы булам, – дип, баласының гөнаһсына үзенең катнашы юклыгын аңлатырга теләде.
  Малай елавыннан туктамады, әллә нинди бер иске кәләпүш ертыгына салган йомыркаларын бирмәс өчен бот араларына тыкты, үзе кызганычлы елау белән:
  – Мин аныкын алмадым, күл буеннан, камыш арасыннан үзем җыйдым, – дип, дөнья куптарып акыра иде.
  Ләкин байның ир малайларча киенеп, чәчләрен кырдырган матур, назлы сабый кызы Гөлчәчәк тә үз дигәнен кылмый калырга чамасы юк кебек күренде.
  Байбичә кызып, сыктап барып, камытлар арасыннан кургашын башлы каеш камчыны тартып алды да, малайга ташланды:
  – Бирмәсәң, битеңне ярам! – дип, туп-туры йөзенә кизәнде.
  Ялангач, пычрак кара малай куркып, тагы яман акырып, йомыркаларын ташлап чыгып качты. Гөлчәчәк күз яше ара көлеп, шатланып, йомыркаларны алды да, кәләпүш ертыгын бармак очы белән генә тотып ачык ишектән далага ыргытты.
  Фәкыйрь киленчәк чыгып китте.
  Байбичә, сандыкларын бикләп бетергәч, Айбаланы чакырды. Күршедә бер карчык каты авырый иде, кичә шул, Алтынчәч кереп чыкмасмы икән, дип әйттергән икән. Килен: хәле авыр, тамагым кибә дип зарлана, диде. Бикә кечкенә турсыкка кымыз салдырды, кечкенә бер казылык белән майлы ял алды да, авыруның хәлен белергә, авыл читендәге тирмәгә таба китте. Аның белән Айбала да чыгып, яңадан киез басучы хатыннарга кушылды.
  Кояш югарылана. Көн кызганнан-кыза бара. Урмансыз, таусыз, зур елгасыз сахраның һавасы әйтерсең үз алдына көеп, үз эчендә янып, куырылып тора. Бу коры, җилсез, тын эсселектән даланың төрле ягында, көмеш тулкыннары белән уйнаган диңгез кебек, сагым (мираж) ялтырый. Малларның түземсезләре кайта башлыйлар. Украсына чыдый алмаган кысыр бияләр, үгез башмаклар койрыкларын чәнчеп, ялан туздырып чабып киләләр дә, күлгә төшәләр. Куйлар кызудан, чебеннән сабырсызланып, борыннары белән җир сөртеп, пыр-пыр килеп кайтып кутанга тулалар. Боларның артыннан иреннәре көеп, хәле бетеп, кечкенә буйлы, ябык гәүдәле, аксак карт куйчы Күчәр өстерәлгәне ерактан күренә. Ялчы хатыннар, Айбала, тукал, теге яңа килгән дивана кимпер тагы мал тирәсендә азаплана башлыйлар, авыруларын карыйлар, куйларны савалар, бүлтерекләрне саныйлар. Кояш төшлеккә менә, һава көйдергәннән-көйдерә бирә.
  XVI
  Карлыгач, бу кызуда янып, бүз балалар, киленчәкләр белән шаярып арыгач, тирләп-пешеп ак өйгә керде. Төнлекне япты, кояш карамаган якларның киезләрен бөтенләй күтәреп, өч яктан кирәгәләргә челтәрләрне сөяде. Тирмәдә беркадәр талгын һава булды. Шуларны бетереп, үзенең кул эшен алырга гына торганда, шатлыгыннан кая басарга белмичә Айбала килеп керде дә, кызны кочаклап үбә башлады:
  Карагым, сөенечеңне әйт: тамырың килде! – диде.
  Карлыгач:
  – Сәүләм, җаным, җиңгәм! Зур бүләгем юк, яңа теккән ак күлмәгем синеке булсын! – дип, киленчәкнең биленнән алган хәлендә, ашыгып тышка ташланды.
  Хәбәр дөрес: өлкән өйнең артында көмешләнгән иярле сылу айгыр көннең кызулыгыннан, йөрүдән тирләп, башын чайкап тора; аның янында тукал, дивана кимпер, тагы берничә хатын күренә; болар уртасында башына укалы бүрек кигән, чуар кием өстеннән кара алтынлы кәмәр буган, урта буйлы, текә киң маңгайлы, карасу йөзле, тараеп килгән иякле, сызылып чыккан кара мыеклы, ялтыр кара чәчле, тулы канлы, камыш буйлы бер җегет, кулындагы камчысын уйната биреп, көлә-көлә нидер сөйли. Кызның йөрәгенә тулкын йөгерде, каны башына китте. Айбала курка калды, Карлыгач-Сылу бу яман телле, гайбәтчел кимперләр алдында яшьлек кылмагае иде дип уйлады. Ләкин кыз үзен бер минутта кулга алды, атлавын акрынайтты, ачык, шат елмайды, эчке мәхәббәтле, ягымлы тавыш белән:
  – Ак патшага кара тел әйтеп даладан сөрелгән минем тамырым өчен юллар ак булсын! Казакъ йорты еллар буенча сине дүрт күз белән көтте, – дип күреште.
  Кунак җегете Сылуның нәфис, кечкенә, йомшак кулларын җибәрмичә бераз кысып, ләкин нурлы кара күзләрен аңардан алмыйча, тамырының сәламенә каршы:
  – Казакъ йорты үзенең җир аударылган баласын искә алгандырмы, юктырмы, мәгәр Арысланбай бу җәйләүләрнең алтын көннәрен сагынып ерак илләрдә күп моңлык кылды, – дип, кызга киная ташлады.
  Бу сүзләрдән Карлыгач-Сылуның кара туткыллы сылу йөзенә, нечкә хәсрәт пәрдәсе белән өртелгән матур, кара күзләренә нур чәчелде. Бераз гына да уйлап тормыйча, тамырына елмайды, аңа каршы шундый ук киная ыргытты:
  – Кунагым, – диде, – хафа булмасын, мал-җан аман, йорт-ил исән. Алтын-Күлнең ак кошлары турында югары һавада кара соңкарлар күп әйләнде, мәгәр тәкъдир саклады! – диде.
  Кинаяләрне җегет белән кыз үзләре генә түгел, башкалар да аңладылар. Шаян, үткен, ләкин сак киленчәк Айбала, яратып көлә төшеп, сүзне икенчегә борды:
  – Чит илләрнең җир-суы килешкән булса кирәк, безнең Арысланыбыз киткәндә бала сыман иде, ике елда әбдән мыктый*, тәвер җегет булып кайткан, – диде.
  [* Әбдән мыктый, тәвер җегет – бөтенләй таза, чибәр егет.]
  Тукал да, йортның бу арада иң өлкәне булганга, кунакны сагынулары, аның язмышы өчен хафаланулары турында берничә сүз әйтте. Аңарчы ахмакча елмаеп торган дивана карчык та телгә килде:
  – Ай кодаем, ау! Ашыйсы ризыгы бетмәс, башы исән булса, адәм баласы бер кайта икән... Минем Шакирым үлеп калган булса кирәк! – дип, үкереп елап җибәрде. – Атаңа нәләт... Байтүрә... җиде бабаңның каберен ачып... – дигән кебек мәгълүм тиргәүләрен тезә башлады.
  Айбала уңайсызланды, кимперне:
  – Кунак алдында оят булды гой, чичәм, – диярәк, бер якка тартты.
  Тукал кымыз салып китерү өчен уртадагы өлкән тирмәгә китте. Карлыгач-Сылу белән кунак җегет Арысланбай, йортның әдәпләре буенча, акрын, сабыр рәвештә сөйләшә-сөйләшә, ак өйгә юнәлделәр. Ләкин үзләре ут эчендәләр иде.
  Түгәрәк киез өйнең эченә кереп, артта ишек ябылуга, илнең гадәте, йоласы, тышкы вәкаре бер секундта каядыр очтылар. Кызның сабыры бетте. Акылдан шашып, йөзе агарынган хәлдә, үзен-үзе белмичә: «Карагым, иркәм, үләм, ау!..» – дип, җегетнең көчле кочагында югалды. Дөньяны, адәм кайнап торган даланы оныттылар... Җир, күк әйләнде, аяк астындагы туфрак каядыр китеп, караңгылык алды. Айлар буенча озак сагыну утында газапланган йөрәкләр, эчке сөю ялкынында эреп, бергә яндылар. Кайнаган каннар, томаланган күзләр, янып көйгән иреннәр озак, каты үбү эчендә хәлдән тайдылар...
  Тыштан ниндидер каты тавыш ишетелгән кебек булды. Кыз һушына килде, керәләр бугай дип, тузган чәчләрен рәтли-рәтли, ишеккә таба ташланды, ләкин берәү дә юк иде. Җегет, яңадан кочагына алып, Сылуның тулы канлы, карасу кызгылт иреннәреннән үпте...
  Карлыгач: