Хосров и Ширин

Кереш
БИСМИЛЛӘҺИР-РАХМӘНИР-РАХИМ!
Илаһи, тәүфигым киңрәк ачылсын,
Күңелгә рәхмәт орлыгың чәчелсен.
Рухымны кыл сиңа кямил ярарлык,
Иҗат утым сүрелмәстән янарлык.
Бу күңлем көзгесен сафландырып тор,
Бөтен мөшкил эшен тиз хәл кылып тор!
Бу җанга үз нурыңның чаткысын бир,
Бу телгә үз телеңнең ачкычын бир!
Давытныкы кебек рух чиста булсын,
Телем Зәбур* 1 язарлык оста булсын.
Җанымның һәр сүзе җитсенче җанга,
Ягымлы булсын ул барча җиһаңга.
Укылгач, яктырып китсен күңелләр,
Телемнән гел чәчелсен мөшк-ү-ганбәр.
Карагач, барча күзләр нурга тулсын,
Ишеткән һәр колак шатлыкта булсын.
Югары кыл да мәгънәсен сүземнең,
Бәхетле ит яшәвемне үземнең.
I
! Йолдызчык белән билгеләнгән сүзләрнең аңлатмасын сүзлекчәдән карагыз.
Күңелләрнең куаныч чишмәсе кыл,
Авырлыктан котылдырсын шушы тел.
Ширин исме белән шигърем тезелде,
Ширин* кыл шаһ күзендә һәр сүземне.
Миңа юмарт бул, Алла, ярдәмендә,
Уят мине гафиллек хәлләремдә.
Бел, илһамым, син Алладан бирелгән —
Күңелдәген дөрес әйттер телемнән.
___________________________________________________
БЕРЕНЧЕ БАБ
АЛЛАНЫ ТӘГАЛӘНЕҢ
БЕРЛЕГЕ ТУРЫНДА
Илаһым, дип, шагыйрь, башла сүзеңне,
Нәкъ ул бар итте юклыктан үзеңне.
Олугъ Тәңре-галәмне ул яратты,
Бизәп җирне, күген җиргә каратты.
Таный барча халыклар берлегеңне,
Вә күп нәрсә дәлилли барлыгыңны.
Бөек Алла (аңар кайда вә кем тиң?)
Яратыр һәм йөретер бер хөкемдин.
Фәләк — күкне борып, йолдыз йөреткән,
Иген игеп яшәргә мәҗбүр иткән.
Ничаклы ул гыйлем-хикмәт яралткан,
Төн артыннан тагын көнне яңарткан.
Яралткан төн-көнен, йолдыз-аен да,
Сагыш, шатлык, хәтәр, өмет — барын да.
Бу дөньяда ни бар аннан да сафрак?!
Бар ул — бу ап-ачык бераз карансак.
Бөтен галәм хөкем алган аңардан,
Адәмнәргә бирә ул көч, һөнәр, дан.
Җете күзле галимнәргә терәк ул,
Вә чүлдәге Заһидләргә кирәк ул.
Табылмас, эзләмә — охшаш ише юк,
Фикер йөртеп, аны аңлар кеше юк.
Аның заты тәмам үзгә җисемнән,
Биегрәк ул кешенең аң-исеннән.
Аның затын белим дисәң, күңел, бел:
Хуҗа һәм бакчачы улдыр, ә син — гөл!
Үзеңне йөзгә бүл, гөл тик, гомердә,
Барыбер тәнгә саулык юк бу җирдә.
Сораулардан качып килдеңме монда?
Кире кач тиз — яна күрмә утында...
Аны эзләп уем гизде галәмдә,
Күңел-җан янды дөрләп, эзләгәндә.
Галим мин һәм белермен дигәнеңдә
Бу сер калыр — югалыр белгәнең дә.
Бу хәлдә хәтта Үздән* кул күтәрде,
Ахырда үз-үзен җирдән китәрде.
Аны белмәк кирәк түгел болай бик,
Ләкин безне күп эш хәйран кыла тик.
Шәме кемнең чәчәр якты нурын, күр,
Шуңа дәлил була, гүя: бар ул, бер!
Белем бирде үзен танып белергә,
Сизем бирде сизеп хәвефләнергә.
Күген төзде, уйлансын, дип, хәкимнәр,
Язып йолдыз белән саннар, рәкымьнәр*.
Кара туфрактан ул чәчкә яратмыш,
Вә бер тамчы судан шәхес түрәтмеш*.
Бәгыреннән сугарып җаныбызны,
Кабызды ул чырак-күз җаныбызны.
Югаласы бу дөнья, бер югалыр,
Югалмас зат бары тик ул гынадыр.
Иҗат серен аның белмәс кемең дә,
Ничек башлап, ничек бетергәнен дә.
Юмарт ул ярдәмендә барчабызга:
Биреп куйган һәр эшнең башламын да.
Анык кылган бу башламнарны чыннан,
Ьәр эшне башлагыз, дип нәкъ шушыннан.
Җиһанга алты күлмәк ул кидерде,
Вә сайлап җиргә дүрт гәүһәрне бирде.
Малын бирде берәүгә: «Бу бетерсен!»
Саран итте икенчесен: «Котырсын!»
Сарыф иткән беләлми: «Кем бирә мал?»
Җыючылар уйланмый: «Соң нигә мал?»
Ут аңламый нигә көйдергәнен һич,
Су аңламый нигә сүндергәнен һич.
Бөтен барны бар иткән ул — тиңе юк,
Бөтен фәрман аңардандыр — шигем юк.
Берәү бармы аның кәрваннарында
Ки, баш тарткан аның фәрманнарыннан?
Анадыр — җир, ләкин бер дайәсе юк,
Вә җил сипкән җөфарның бәясе юк.
Никадәр ул нәфис сәнгать иясе,
Никадәр зур куәт-кодрәт иясе!
ГАЛӘМ ХӘРӘКӘТЕ ТУРЫНДА
И дус, күрче галәм җисемнәрен бер:
Нигә кәгъбә икән алар өчен җир?
Җир аларның гыйбадәтханәсеме?
Йә юллары бу җир әйләнәсеме?
Урап җирне, ни максат күзли алар?
Бу сандыктан ни байлык эзли алар?
Ник әйләнеп, күчәрдә нык торалар?
Бере йөреп, бере ник тик торалар?1
Ничәмә мең чәчәк кебек ачык йөз,
Кәмәр* баглап табынмаклыкта сүзсез.
Моны күрсәм, уйлыйм, дус, мин калып таң:
«Буып зөннар, әгәр потка табынсам?»
Тиде хак дингә бу шөбһәм, вә мескен
Шагыйрьгә — Тәңредәндер — килде бер өн:
— Бу хикмәтләргә бакма син тышыннан,
Алар һич тә табынмас үз башыннан!
Алар җәзбә* кебек әйләнсә, күктән
Шуны эзли: «Йә, кем безне бар иткән?»
Җитәр сиңа, кулың булсын эшеңдә,
Йөренмә потханәләр ишегендә.
Син Ибраһим* кебек мыскылла потны,
Барып ул потханәгә, йотма утны.
Караш ташлап шуңа, бума билеңне,
Потын таптап, котылдыр син үзеңне.
Күренгән бу җисемнәр — җир вә күктә,
Болар тышлык — бөтен эш эчтәлектә.
Ачылыр — ерт кына — тылсымлы тышлык,
Күрерсең бер хәзинә — кыл тырышлык.
Табигатькә караш ташла, күңел куй,
Белек күзең җете булсынга нил* куй!
Бу күкләр — чуп-чуар нәкыш — уен бу,
Чишәм димә, чияле бер төен бу.
1 Планеталар «йөри», йолдызлар «тик тора».
Мавыксам да галәм сере белән мин.
Күренгән бу нәкыш нәрсә? — беләлмим.
Әгәр булсам болар серен алырлык,
Бу нәкышләр үзе аваз салырлык.
Бу гөмбәз нур чәчеп гел әйләнәдер,
Һәр әйләнгән саен бер үзгәрәдер.
Кануннар бар фәләк әйләнешендә,
Үзен әйләндерү күкнең көчендә.
Ъ.әр эштә бар сәбәп — йөртүче бер көч,
Вә күк әйләнсә — бардыр эчке боргыч.
Зырылдый, күр, чыгыр әби кулында,
Вә җир дә әйләнә — сәбәп ни монда?
Сүземдә юк мәкер — бак та, күрә бел:
Бу күкне нинди зат әйләндерәдер?
Гыйлем булмаса кул әйләндерәлмәс,
Тәнендә булмаса җан — тел сөйләмәс.
Фәләк әйләнгәнен күргән галимнәр
Шуңа багып, чыгарган күп кануннар.
Ләкин белдермәсе Тәңре, ни имгә
Хисап, астролябияләр галимгә?
Кирәксездер китап белән багулар;
«Галиммен»,— дип, олы чалма чалулар.
Ни нәкыштә чагылдырса үзен ул,
Шуңа корган фалын һәм йолдызын ул.
Берәү өчен он, арпа — иң кирәге,
Берәү ясый точ* аләт — фән терәге.
Ә дөнья әйләнә көн-төн, ял итми,
Вә точ һәм арпага игътибар итми.
Ике ошбу терәк төрләнде йөзгә:
Бу хакта тик берәү дә килми сүзгә.
Әгәр куйсаң җиһанга кодрәтеңне,
Фикерне һәм коралны — бар рәтеңне,
Кушып янә хыялыңны коралга —
Ни кылгансың, теләмәсә бер Алла?
Әгәр туфрак, җил, ут бергә кушылса,
Шулардай бер әкәмәт сын корылса,
Булыр идемени күкләргә фәрман?
Килеп чыгар идемени тере җан?
АЛЛАҺЫ ТӘГАЛӘНЕҢ
МАКТАУЛЫ СЫЙФАТЛАМАСЫ
Әвәләп Алла безне балчыгыннан:
«Миңа сез кол!»— дип әйткәннең соңыннан,
Яшәмәкне фарыз кылды эш эшләп,
Җәзалауны үзе, күр, алды йөкләп.
Без инде шул гаҗиз-көчсез буларак,
— Кабул итче гамәлләрне, дибез, хак!
Синең ярдәм итәр мөмкинлегең бар,
Зәгыйфь колны нахак еглатма аһ-зар.
Теләк тармаклана чиксез вә хәтсез,
Юмарт булсаң — булырбыз канәгатьсез.
Югыйсә соң бер уч туфрак ни кылсын?
Чамаңнан тыш дулап ни майтарырсың?
Бир ихтыяр — нәфестән ваз кичик без,
Иман-тәүфикъ белән булсын күңел төз.
Лаек булсак илаһи истәлеккә,
Чакырган ул, берәмләп, безне күккә.
Ә без коллык итик көч җиткәненчә,
Гамәл кылып көнебез чиклэренчә.
Разый булсаң әгәр без — туфрагыңнан,
Сиңа булмас зыян, безгә керер җан.
Әгәр башланса бу мизгел кыямәт,
Кичер, күрсәт, илаһи, син кәрамәт!
Тәнем — туфрак: бар иткәчтен үзең син,
Синең кодрәт бу җанга бирде җисмен.
Яраттың да тәнемне тамчы судин,
Бүләк иттең бу җанга хис вә уй, дин.
Бәдән бирдең вә күзгә инде бир нур,
Канәгатьлек хисен күңлемә иңдер.
Кыенлыкта сабырлык бир, фикер бир,
Җиңеллектә тынычлык бир, шөкер бир.
Гөнаһым хәттин ашты — мең оятлар,
Мине тәүбәм генә хөкмендә яклар.
Нәкыш күрсәм уйлыйм: син ул — бизәктер,
Хәреф күрсәм юрыйм: синдин теләктер.
Җүләрлек бәндәгә тагын бирелгән,
Калышмыйдыр миле һич тә тилеңнән.
Минем максат — сиңа хезмәт итүдер,
Адашсам — инде тугры юлга күндер.
Юнәлдем Кәгъбәгә бүген тотып юл,
Әгәр чүлдә югалсам — язмышым шул.
Күренми күзгә ни сафлык, ни пычрак,
Ризалыгың сөйгән ярдан кыйбатрак.
Йөгерекнең аягын сындырасың,
Очынганны канатсызландырасың.,.
Моны күргәч сорау борчый күңелне:
Ә миннән ул ризамы соң, түгелме?
Гөнаһлымын, ничек килсә — үлем бер,
Ни булса да кичер — бәндәң үземдер.
Игелегең белән колыңны кыл дус,
Эшемне төпчемә, и Тәңре, бул дус!
Теләкләрем минем азгын түгел һич,
Синең теләк гүя гәүһәр, минем — точ.
Дөрес юлның нурын күңлемдин алма,
Йәнә мине караңгылыкка салма.
Белемле ит һәр эштә дә үземне,
Күтәр йокы томанын, ач күземне.
Фикеремнән чыгарт исрек сусынны*,
Җегәрле ит, аек кылгыл һушымны.
Тәнемне ит тыныч һәм җанга кол кыл,
Исәнлекне тырышлыкка корал кыл!
Тәнем-җаным булып хезмәт юлында,
Мине калдырмагыл бәндә кулында.
Шулай тот син мине бу барлыгымда,
Ризалыгың басып торсын янымда.
Азаплама мине вак эш белән син.
Ни сөйлим соң сиңа? Барсын беләсең...
Күңелемнең ярасына дару бир,
Эшемдә гел акыллы башкару бир.
Эчем якты булып торсын нурыңнан,
Ераклатма рухымны хозурыңнан.
Күңелемнең ярасына дәва кыл,
Кыямәттә булышчым Мостафа* кыл.
РӘСҮЛ ГАЛӘЙҺИӘССӘЛАМНЕҢ ТАСВИРЛАМАСЫ
Мөхәммәд ул бер илче иде, хактин
Аңар фәрман бирелгән: «Ач,— дип, — ак дин».
Яратыл мыш буенча ул да туфрак,
Ни әйтсә дә, сүзе, ләкин, аның хак!
Аның йөзе күңелләргә чырактыр,
Сүзе — дингә кояш, өммәткә — сактыр.
Мөкатдәс юлда ул, чапкын атында
Нәбиләр кәрванының иң башында.
Карап үстерде диннең багларын ул,
Өзеп йөрде кяферлек бауларын ул.
Газиз ярдәмчесе ул өммәтемнең,
Афәрин, шундый җанга инде мең-мең!
Шәригать гөлләренең хуш исеннән,
Хакыйкать диңгезенең энҗесеннән,
Адәмнең туфрагыннан саф өлеш ул,
Бөтен дөнья күзендә шат көлеш ул.
Шәригатьчә бөтен дөньяны төзде,
Хаталарның төбен тамырдан өзде.
Аның дине бүтән диннәрне узды,
Хорафатны юк итте, изде, бозды.
Кулы чәчте рәхим-шәфкать мисалын,
Теле ачты күңелләрнең йозагын.
Аңа җиңү кылычын Тәңре сонды,
Кире җаннарга ул бик катгый орды.
Кяферне мыскыл итте могҗизасы,
Күңелләрне кояш итте мирасы.
Аны үз каршына Алла китергән,
Шәрәф, гыйззәт тунын шунда кидергән.
Шат ул шатлык күреп өммәт йөзендә,
Вә сәрви ул галәм багы түрендә.
Бу сәрви күккә бирсә нурлы төсне,
Тараткан чалмасы барча хуш исне.
Халыкка коллыгы — үз ихтыяры,
Дәвам итте эшен дүрт изге яры1.
Гарешкә булмыш аның башмагы таҗ —
Моны раслый халыкка серле мигъраҗ*!
1 Ягъни дүрт сәхабэсе — Әбүбәкер, Гомәр, Госман, Гали.
Чокырдан безне күккә ул күтәрде,
Фәрештәгә тиң итте керле тәнне.
Чирү җыйганда ул чын дусларыннан —
Гүяки Гайсаның чавышларыннан1
Качып йөрде, җир асты — гарда торды:
Аңарга үрмәкүчләр пәрдә корды.
Тешен тишкеч, иренен чут* итеп ул,
Таш астыннан бәреп чыкты, тишеп юл.
Тагын бәрде чүкеч һәм тишкечен дә,
Ләгыль-җәүһәр иде ул таш эчендә.
Ярылды таш, ярылды — чыкты җәүһәр,
Нурын күреп, йөгерде күп адәмнәр.
Күзен йомса, җаны Хакк каршысында,
Гамь, уй, мәгънә эчендә һәм тышында.
Тәмуглардан гөнаһлыны йолыр ул,
Кыямәттә аралаучы булыр ул.
Гаебем күп илаһка итагатьтә.
Рәсулулла! Ни эшлим бу халәттә?
Сорыйм мин дә йөзем оҗмах багыннан,
Сораганга ачуланмасмы Аллам?
Күтәреп кул, дога кыл — йол колыңны.
Таратырсың бөтен кайгы-моңымны.
Уң ит Котб эшен, кума тирәңнән,
Гафиллекләрне ал рух, җан вә тәннән.
Аның күңлен тынычлыкка этәр син,
Ни булса да авырлыкны китәр син!
Әгәр колга язык йөкләнсә таудай —
Йотылсын диңгезеңдәге атаудай.
Теләсә ул табар сәбәпкә сылтау,
Аңар мең ел догаң да — бер тузан, кау*.
РӘСҮЛ ГАЛӘЙЬИӘССӘЛАМНЕҢ
ДҮРТ ДУСТЫНА МАКТАУ
Рәсүлгә дус-сәфәрдәшләр дә булган,
Алар һәрчак хәерле эшне кылган.
Әбүбәкер беренче, тугрылыкта
Ярыр булган, ди ул, кылны кырыкка.
Икенчесе — Гомәр. Ул дин сагында
Торып, кырган кяфернең барчасын да.
Вә шайтанның да, аны күргәнендә,
Тыпырчыныр икән җаны тәнендә.
Өченчесе — тыйнак, инсафлы Госман,
Укымышлы, гыйлемле, тәкъва бер җан.
Илаһи сүзне иң башлап җыя ул,
Вә дингә юлны киң ачып куя ул1.
Гали дүртенчесе, гаскәрдә башчы,
Рәсүлгә яшьтән үк дус һәм киңәшче.
Хәсәнгә һәм Хөсәенгә ата ул2,
Вә Коръәндә «асылташ» дип атаулы.
Әгәр дә кем дә кем сөйсә бу дүртне —
Шуның белән дә яулар ул бәхетне.
Яратмаса әгәр дүрттән берен кем —
Тәмугтадыр аның урны — килер көн.
Илаһи, мин калам тугры боларга,
Кыямәт көндә ярдәм кыл миңарга.
Бу дүртәүдән калып бик күп яраннар*,
Фида кылды илаһка тән вә җаннар.
1 Гайсаның чавышлары —• апостоллар.
1 Госман хәлифә Коръәннең текстын төзеткән.
2 Хәсән һәм Хөсәен — хәзрәти Галинең Мөхәммәт пәйгамбәр кызы Фатыйма
тапкан угыллары. Алар изгеләр исәбендә.
Торыр иде карап бар да Рәсүлгә,
Аның һәрбер сүзен салып хәтергә.
Алар булды менә чыннан да өммәт!
Ләкин кайда хәзер шундыйны күрмәк!
Менә шулар тырышлыгы белән дин
Биләп алды җиде икълим* иңендин.
Илаһи, мин сөям ошбу токымны!
Харам кыл бу бахырга тәмугыңны.
Кем «Амин!» дип хәзер тибрәтсә телне,
Сәхабәләргә тиң дип бел шул ирне.
ШАҺЗАДӘ ТИНИБӘККӘ МАКТАУ
И таң җиле! Барып шаһка тиз үк син,
Бу дустыннан сәламнәр әйт тезеп син!
Җир үп, аңлат, бу бәйрәм шәп корылмыш,
һәм Өлкәргә* гүя кипрән* өрелмеш.
Аның йөзе белән бу дөнья нурлы,
Бу дин — дәүләткә ул яктырта юлны.
Улус*-илнең көче, солтан вә хандыр,
Җиһан халкы — тән, ул — шул тәнгә җандыр.
Ханыбыз ул — Тинибәк*, ул бәхетле,
Куандырадыр ул таҗ һәм тәхетне.
Җиде икълим эчендә бу заманда
Тиңең юк синең ошбу киң җиһанда.
Бүген ханлык эчендә чын хан ул — син!
Шуңа күрә җиһанның да җаны син!
Белек камчысының тот нык сабын син,
Менеп алгач бу дәүләт тул парын, син.
Каты тот тезгенеңне, атны чаптыр,
Бу дөнья мәйданында туп уйнаттыр.
Чирүеңне дөрес, тиешчә тездең,
Хыянәтчел ыругның башын өздең.
Хан икәнсең — риза-бәхил бөтен кол,
Кылыч белән салалдьщ таш үтә юл.
Теләк — Рөстәмнеке*, Зәххакныкы* — сын,
Ләкин бар ким җирең — артык намусың!
Әгәр таҗлы сораса: «Бир тагын таҗ?!»
Үзеңнекен бирерсең, дип: «Бу мохтаҗ».
Пичәт басып йөзек-мөһрең, бир әмер:
Хәраҗ* җыяр сиңа нәкъ Румгача җир.
Синең изге исемеңә офык тар,
Йөзеңне бер күрергә зар халыклар.
Илаһ сиңа үзе биргән бәхет бит!
Терелсә, җир үбәр алдында Мәхмүд*!
Ике дөнья бәхете тиң бирелгән,
Холык гүзәл вә күңел киң бирелгән.
Лаек холкың хәкимгә ил күзендә,
Вә мәгънә энҗесе бар һәр сүзеңдә.
Холык һәйбәт, фәһемлесең, гыйлемле,
Акыллы син һәм ипле, хуш күңелле.
Хакимлегең тоташ шәфкать, канун — нык,
Дога кылмыш сиңа халкым — зарым юк.
Әгәр Хөсрәү кубылса төрбәсеннән,
Алырлык ул сабак шаһлыкта синнән.
Каян Хөсрәүгә килсен бу җегәрлек?
Каян Шириндә булсын бу чибәрлек?
Вә мең Хөсрәү сиңа коллык итәрлек,
Ачык Ширин сиңа тиеш икәнлек.
Бүгенгенең Сөләйманы менә син!
Ярың да бит аның Бәлкыйсенә* тиң. Бу хәлеңне ганимәт тот — үтәр, бел!
Сине каплар дивар булмас — исәр җил!
Җиһанга юк ышаныч — син көнеңне
Күрерсең, күрсәтеп егетлегеңне.
Күгең хәйлә болытында — юанма,
Бүген хәлләр имин дип тә куанма1.
Ил аһ бүләк бирә тик эш эченнән,
Тырыш ныклап, көрәштә бар көчеңнән.
Шул ук вакыт шөкер кыл да йөзең сөрт:
«Йа Тәңре, мин — колың»,— диеп фикер йөрт!
Риза итсәң, сине Алла тотар шат,
Синең язмыш бәхет нәрден* отар, шәт!
Йөрет барча җиде икълимгә фәрман!
Бу дөньяда калыкмасын бүтән хан.
Мисыр һәм Шамда йөрсен ярлыгыгыз,
Рәхәт күрсен табигъ* ярлыларыгыз.
Хаканнардан булып бар колларыгыз,
Җитеп күккә гыйбадәт кылганыгыз.
Булыгыз чын сәгадәтле хөкемдар,
Сәламәт-сау узып шатлыклы еллар.
Тимерказык* вә дәүләт бар чагында
Сабыйларча сәгадәт кыршавында,
Җаныгызны камиллеккә юнәлтеп,
Табышкансыз гүя гөл һәм гөләп тик.
1 Котб Тинибәкне аның дошманнары күплегеннән кисәтә. Тик Тинибәк
җитәрлек саклану чараларын күрмәгән — аны тиздән үтерәләр.
МӘЛИКӘГӘ МӘДХИЯ
Гасырга бер чибәр — чорга бизәк ул,
Җиһанга бер үзе булса кирәк ул.
Сөйкемле бу хатын — нишан* бәхеткә,
Ак Урда котлы —- ул торса тәхеттә.
Тиңе юктыр гүзәллек, уш, холыкта:
«Ай ул йолдызлы күктә»,— ди халык та.
Чагылыр күз йөзенең нурларыннан,
Хатын-кызның бүтәне — сын, ә ул — җан!
Йөзен ачкан чагында — уфтаныр көн,
Чәчен күрсә, җиңелгәнен таныр төн.
Матурлыкка лаек әхлак, сәләт, һуш,
Аны Алла камил итеп яратмыш.
Килерме шундый зат, айдай тулып бер?
Күреп хәйран кала яшь-карт, егет-ир.
Аның йөзен галәм, күкләр сагынмыш,
Аяк эзләренә күпләр табынмыш.
Шуның чаклы йөзе-холкы дан алды:
«Аңарга тиң бүтән юк»,— дип саналды.
Аның даны табып күкләргә юллар,
Аңарга охшады оҗмахта хурлар.
Бөек дәртләр туадыр шундый ярдин,
Тереклекнең нигезе шундыйлардин.
Бәхетенә таман төс, йөз вә буйдыр,
Шуңа карап күк үзе фал юрыйдыр.
Фәләк тә, тугры бер кол сыйфатында,
Югарыдан төшеп баскан катында.
Хуҗа булса да дошман барча җиргә,
Табалмас юл эзеңне бер үбергә.
Аяк баскан җире йөз төрле гәүһәр,
Ничек энҗе вә таш булсын бәрабәр?
Гакылы — чакмадыр: утлар чагылса,
Гаҗәп булыр, чыдар дошман табылса.
Көл итер дошманын сүз чаткысыннан,
Чәчәр Таң йолдызы нур-шатлыгыннан1.
Төгәл исәп белән төзеп һәр эшне,
Белә ул дус вә дошман, ят-белешне.
Ничә төрле гыйлемнәрдән хәбәрдар,
Сүзен хәйран булып тыңлар адәмнәр.
Сөйкемлелек шаһы кыл ярса сүздә,
Кая инде аңар җитәргә безгә?!
Вә ләкин бар өмет: итәр дә хөрмәт,
Кылыр безләргә дә рәхим вә шәфкать.
Галимне ул сөядер, гыйльме бар, дип,
Гарипне ул карый, ятим-сыңар, дип.
Хаҗәтле кем генә килсә дә монда,
Табыр ярдәм бу ханча капкасында.
Кирәк читтән, кирәк үз, бай вә ярлы,
Шөкер итми берәү киткәне бармы?
Кабул кылса, барыйм каршына мин дә,
Көчем җиткәнчә булыйм хезмәтендә.
Бу ханбикә кулында калса дәүләт,
Вә бу колга һаман яр булса һиммәт,
Ничә яшьләргә җитсәм дә үзем мин,
Дога булгай аңар телем-сүземдин.
Яшәсен ханбикә, хан янда булсын,
Аларның сакчысы бер Алла булсын!
КИТАПНЫ НАЗЫМ*
КЫЛУ СӘБӘПЛӘРЕ
Ничә еллар булыр — җаным төбендә
Шушы фикер бар иде уй-күңелдә:
Берәр шаһның сараена барыйм, дип,
Бетәр шунда бөтен кайгыларым, дип.
Күңел сизде менә җае чыга, дип
Боерды ул: «Бәхетеңне сына», дип.
Тиз үк, Котб, кичекмә, соң булыр, бел,
Сөйли белсәң, сине мәшһүр кылыр тел.
Низамидан ал үрнәк — тез сүзеңне,
Төгәл белдер бу ханга кемлегеңне.
Ханың белән ханымның катына кер,
Китабыңны язу максатына кер!
Гамәл дигән шәһәргә хан — күңелдер,
Җаным белән кабул иттем, җигелдем.
Күңел әйткән шушы сүзләрне тоттым,
Бүтән уйларны берьюлы оныттым.
Фикер кайнап, казандай, ошбу хәлдә
Низаминың балыннан пеште хәлвә.
Моны фарсычадан ханга, ханымга
Күчердем — мәзмүнен салдым назымга.
Чыгардым саф, көмеш су ошбу күлдин,
Сусау китсен, дип, ихлас һәр күңелдин.
Кылып хан дәүләте бу колга ярдәм,
Күңел кузын куҗытты Тәңре һәр дәм.
Бу назымга тезеп тел былбылы саз,
Бу аһәңдә бәян иттем хушаваз.
1 Ягъни Таң йолдызы [Чулпан, Венера] Мәликәне таң дип уйлый.
Морадым шул гына — уңсын юлым, дип
Табылса иде миңа да урын, дип,
Сәфәр кыеннарын күп көн кичердем,
Килеп җиттем, ахыр, хезмәт өчен мин.
Ниләр күрсәм дә мин юл йөргәнемдә,
Төгәл йөрдем, төгәл килдем, көнендә.
Бик акыллы сүз әйтте миңа бер карт:
— Кичексәң дә юанма, тик килү шарт.
Килүдән ошбу максат торды алда:
Теләгемне үтәр монда хак Алла.
Шөкер хакка — бу максатка китерде,
Теләк-өмет җәясен нык киерде.
Күңел кошым хәзер үз бакчасында:
Кирәк былбыл, кирәк — син карга шунда.
Күңелемдин тагын килде бер аваз:
И былбыл! Гөлләрен ачты сиңа яз!
Бу дөнья бакчасы, бак, ятты җәйрәп,
Гыйшыгым никадәр — аңлатчы сайрап.
Менә шуннан, гашыйк былбыл кебек мин
Шигырь багын бизәдем, сүз төзеп мең.
Гыйшык дәрте биләп алса адәмне,
Гүя былбыл, зарый кылса, гаҗәпме?
Фәләк-михраб гашыйкларга кылыр фал,
Гашыйк сүзгә гыйшык тотып, колак сал!
Гашыйк түгел кеше гүя мәеттер,
Үлекне соң «акыллы» дип кем әйтер?
Вә керсә эткә хәкъ гыйшкы әгәр дә,
Килер телгә вә китмәс типсәләр дә.
Гашыйк булмаса, ник бу җиде кат җир —
Халаек рәнҗетә, ерта — түзәдер?
Вә диңгезләр гашыйк булмаса, һәр көн
Нигә шаулар, гөрелдәр иде типкен*?
Вә күк чары, гашыйк булмаса җиргә,
һаман ник әйләнә, ял итми бер дә?
Ни күрсәм дә сорадым: һәр күренгән
Нигә болай? Җавап килде күңелдән:
Гыйшык белән терек ошбу галәм дә,
Яратылмас иде шунсыз адәм дә.
Гыйшыклыкта хасият ни? Җавап шул:
Күңел биреп гыйшык алу савап ул.
Гыйшыклыкка багышланды бу дастан,
Шуңа өндим, көтәм гыйшык җиһаннан.
___________________________________________________
ИКЕНЧЕ БАБ

ХӨСРӘҮ ВӘ ШИРИН ХИКӘЯТЕНЕҢ ӘҮВӘЛЕ
ХӨСРӘҮНЕҢ ТӘРБИЯСЕ
Болай хәбәр килә остаз агадан
(Камил булган һәр эштә ул — аңа дан!):
Нәүширван шаһ үлгәч — ае тотылгач,
һомай сөеклесе Һормузга кунгач1,
Ата тәхтен биләп ул тугрылыкта,
Гаделлектә дан алды бар халыкта.
Тотар иде атасының юлын, чын,
Ышанычлы кануннарын, йоласын.
һәм аннан соң, чалып Тәңрегә корбан,
Теләде ул таза, матур бер углан.
һәм Аллага җитеп ихлас келәүләр*,
Угыл туды — гүзәл, сафлыкта гәүһәр.
1 Ягъни Һомай — бәхет кошы — Һормузның башына кунып, кем шаһ
булырга тиешлеген күрсәткәч.

Нәкъ Алланың бүләкләр диңгезеннән
Бер әнҗе-шәм кебек, нурдан төзелгән.
Аның бәхте — Ватанның бәхте бергә,
Йөзендә шаһлыгы балкыр гомергә.
Җитезлектә бу, дип, нәкъ хөсрәви зат*,
Атасы куйды «Пәрвиз1» дип кушамат.
Нәфислеге камил булгач җисемдә,
Бирә Хөсрәү дигән изге исем дә.
Яңаклары кояштай — күз багалмас,
Йөзен күргәннең күңлен кайгы алмас.
Атасына китергәндә күрергә,
Йөреттеләр тиң итеп исле гөлгә.
Җофар* тәне ефәкләргә төрелде,
Якут-алмаздан артык яшерелде.
Бишегеннән төшеп, сипте җиһанга
Сөенеч орлыгын ул барча җанга.
Яше берлә һушын арттырды Алла,
Белем һәм аң, фәһемләү артты анда.
Бише тулгач, ачылды киң бу дөнья —
Күп әйберне төшенде ул уенда.
Ниһаять, шаһзадәгә булгач алты,
Күреп, күп нәрсәләрдән гыйбрәт алды.
Җидедә бу малай — чибәр вә төз буй —
Сибеп йөрде чәчәк-гөлләргә хушбуй.
Матурлыкта бөтен җирдә алып дан:
«Йосыфтыр бу!»— диде һәркем, калып таң.
Атасы куйды остаз бу шаянга,
Югалмасын диеп вакты заяга.
1 Пәрвиз — очучы, очкыр.
Гомер узып тагын да беркадәрле,
Сәләтенчә булып Хөсрәү һөнәрле.
Гаҗәп остарды фән-гыйлем сүзендә:
Камил энҗе фикерләр диңгезендә.
Матур сүзгә өйрәтүче үзе дә
Оялып, әйтмәде аңар сүзен дә.
Белемнәр күп, фикерләр нечкә кылдан,
Сүзендә кыл ярыр, күңлендә илһам.
Тугыз яшьләрдә туйды һәр уеннан,
Баһадирлык килә иде кулыннан.
Уны тулгач, кылыч, кын такты билгә,
Ничә дошман башын очыртты җиргә.
Чишәр иде ук атып кыл төенен,
Кылыч орып турайтты тау бөгелен.
Төзәп атса угын дошманга, һич тә
Чыдар калкан юк иде шундый көчкә.
Унар җәяне бергә тарткан ир дә
Тоталмады моның җәясен иңдә.
Кәмәнтеннән* котылмас иде дошман,
Ничә кяферне үткәрде кылычтан.
Яшен кебек иде күкрәп томылса,
Тишелер булды таш, сөңге томырса.
Тәмам ундүрткә җиткәнендә Хөсрәү,
Гыйлем кунды аңарга мисле Сәмрәү.
Күрә белде яшерелгән гыйлемне,
Ни яхшы, ни яман — бар да беленде.
Бар иде бер Бөек Мобед, атаклы,
Олуг биккә* намуслы, күңле якты,
Аңар мәгълүм иде ялган да, чын да,
Белеп һәрбер хәзинә ачкычын да,
Кыдырган җир йөзен, төрлечә гизгән,
Кук аның язмышын үзендә төзгән.
— Бул остазым!— диде Хөсрәү шуңар, нәкъ
Шуның каршына барды ул җәяүләп1.
Иелде һәм итәгенә тотынды,
Гыйлем күленә гәүһәр эзли чумды.
Алыл тәгълим-белем, яктыртты күңлен,
Сабак газабына киң тотты күңлен.
Вә күп фәндә шаһ углы булды өлгер,
Ачык булды аңар бар күктәге сер.
Гаять күп җыйды хикмәтне гомердә,
Беренчел әрдән булды ул гыйлемдә.
Гафиллектән уяулыкка юл алды,
Шул ирлеге белән ул шаһ булалды.
Таралса гаскәре һәм китсә рәте,
Гыйлем бирде, киңәш, акыл өйрәтте.
Шулай бик яшьли күрде эш юнен хуш:
Ул уздырмас иде һичбер көнен буш.
Аны сөйде анасы җаннан артык,
Җаныннан һәм дә дөньясыннан артык.
Озын гомер теләп шаһ бу угылга,
Кисәтте, чик куйды зыян-золымга.
Чыгарды илгә: күр авыл-шәһәрне!
Берәү рәнҗетсә, тиде шаһ каһәре.
— Кеше күп йөрмәсен аның янында,
Вә терлек сөрмәсен тарлауларында.
Берәү бакса, кыеп, углы йөзен бер
Җикерде шаһ, чәчеп усал сүзен гел:
1 Остаз янына шаһзадәләр дә җәяү барырга тиеш булган.
— Оятсызлар, нигә шулай багасыз.
Җәзалыйм, кем тидерсә балага күз!
Югыйсә шаһ иде гадел, тыйнак зат.
Фәкыйрь һәм бай белән йөрде уйнап нәрд.
Халыкны һәр тарафтан ул күтәрде,
Залимнар камчысын илдән китәрде.
ҺОРМУЗ ХӨСРӘҮГӘ ҖӘЗА БИРГӘНЕ
Шулай бермәл бу Хөсрәү ауга чыкты,
Афәткә каршы саклыкны онытты.
Кыдырганда ау аулап киң даланы,
Кинәт ул күрде читтә бер саланы:
Тирә-юне матур чәчәкле-гөлле,
— Төшик,— диде, — ачыйк шунда күңелне.
Менә көн җайдагы да төште җиргә,
Кара һинд явы килде, тезде җәргә*.
Сары чәчле руми гаскәр чигенде,
Аларны кысты һиндләр, басты, җиңде...
Булып һинд гаскәре барчасы бердәм,
Ачып күк тирмәсен, тиз узды түрдән.
Кара һиндләр галәмне яулап алды,
Кояш җиз калканын диңгезгә салды.
Ә шаһзадә биләп бер өй салада,
Бизәп, мәҗлес ясады шул арада.
Утырдашлар тирәдә, бар да яшьләр,
Таң атканчы күтәрелде кадәхләр.
Тәне шатлык табып асыл шәрабтан,
Җаны да шаһзадәнең тапты бер тәм.
Кяр иткәч ул шәраб, аңын югалтты,
Чәчәктән ал йөзе канын югалтты.
Эчелде ал шәраб һич туктамыйча.
Кубызчы чалды чәң* төн йокламыйча.
Утыргач таңга чаклы ошбу хәлдә,
Кинәт купты тавыш иртәнге мәлдә.
Имеш, шаһзадәгә хезмәтче углан
Җимеш чәлгән, кереп авыл багыннан.
Туды көн — бар җиһанга нур агылды,
Караңгыдан бөтен галәм арынды.
Качып карга, гүя, тутый кошыннан,
Кояш чыкты тутыйның каурыйсыннан.
Алынгач төн карасы һәммә күздән,
Хәбәрдар булды дөнья ошбу сүздән:
Имеш, Хөсрәү әдәпне ташлаган, ди,
Атасыннан курыкмый башлаган, ди.
Телен тыймас кешеләр аз дисезме?
Алар җиткерде шаһка ошбу сүзне.
Шаһ: «Ул кайда,— диде, — мин аңламыйм һич?»
Һәм әйттеләр: «Кичә шунда калып, кич
Аты йөргән шул авыл тарлавында,
Һәм урлашкан, ди, ул кеше багында.
Куган дәрвишне ул шунда өненнән,
Хатын-кыз йөгереп чыккан өеннән».
Моны кылса әгәр углыннан үзгә,
Кисәр иде башын шаһ, катмый сүз дә.
Гөнаһлылар, укып тәүбә күңелдән,
Китәрләр иде күптән качып илдән.
Бу юлы кушты шаһ: «Кайрап булатны,
Бер оруда кылычлагыз ул атны.
Ни табыш тапса да углым авында,
Бирегез йорт хуҗасына барын да».
Кисәргә кушты чәңченең учын ул:
Кирәкмәгәнгә чәң чалган өчен — шул.
Ә баш угры — үз углына җәза — гүр! -
Кирәк ятка, кирәк үзгә хөкем бер.
Кая мондый гаделлекләр бу көндә!
Үз углын тапшырамы шаһ хөкемгә?
Гөнаһсызның бүген канын түгәрләр,
Котылыр бар гөнаһлы хәйләкәрләр.
Яраламачы, Котб, үз-үзеңне,
Сүзеңне дәвам ит, бозма күңелне!
ХӨСРӘҮ АТАСЫ ЯНЫНА
ИЛ ОЛУГЛАРЫН
ҮЗЕН ЯКЛАРГА АЛЫП КИЛГӘНЕ
Бу хурлыкны күреп Хөсрәү, уеннан
Фикер йөртте: «Уймак чыкты уеннан!
Яман кылдым,— диде,— барча бу эшне
Башын тотты,— хәзер нишләү тиешле?»
Бу сагышта утыргач бер сәгатьләп:
«Болай яхшы түгел»,— диде. Ниятләп,
Олугларны җыеп, әйтте елап сүз:
«Озатыгыз мине шаһка. Терәк — сез.
Гаҗәп түгел, әгәр шаһ итсә шәфкать,
Үтенсәгез, усаллык кылмас ул, шәт!»
Кәфен киде, кылычын тотты кулда,
Халык күргәч моны аһ итте шунда.
Олуглар барсы бергә алгы сафта,
Әсир тик шаһзадәбез барды артта.
Җитеп тәхеткә, чүкте — көч киселде,
Зарый кылды җинаятьче шикелле:
«И шаһым, ярлыка, зинһар, кичер син,
Олуг бул син кечегә, иң кечең — мин.
Йосыфны син бүрегә инде бирмә,
Гөнаһым зур, ләкин син зур, ди, күрмә!
Языгымны хөкем ит чын күңелдән,
Синең үпкәң түгел миңа җиңелдән.
Авызымнан килә әле сөт исе,
Канымны түкмә син минем су төсле.
Гаеп булса кылычта һәм дә миндә,
Үзең үтер — бетәр үпкәң күңелдә.
Ни кайгың булса да, йөкләт, күтәрт. Тик
Үкенүем кирәксә — ул җитәрлек».
Бу сүздән соң, тагын туфракта аунап,
Башын салды аяк астында аһлап.
Моны барча халык кызганды шунда:
Җыелганнар бары Хөсрәү ягында.
Иреште шаһка бу зар, җитте күккә,
Халыкта аһ, елашлар китте күпкә.
Нәзакәтле булып үскән бер углан,
Пошаманга төшеп, җиргә егылган.
Әгәр бәхет насыйп булса балага,
Тырышыр ул ата күңлен табарга.
Атасына никадәр кылса хезмәт,
Үз углыннан да күргәй шундый хөрмәт.
Атасына угыл кылса явызлык,
Үз углы күрсәтер аңар шуны ук.
Күрә Кормуз — ниләр кылмыш бу углан,
Бу кадәрле эше оста корылган.
Калып таңнар фикер һәм оста сүзгә,
Йөзен сөрде таныш һәм якты йөзгә.
Яшен сөртте, диде: «Яргы* тәмам!» тик
Ант иттерде: «Болай һич эшләмәм!»— дип.
Канәгатьлектә углы биргән антка,
Лаек булды шаһ «изге» дигән атка.
Гаделлек бар икән шаһта — беленде,
Түгел тик тыштан — ул эчтән гыйлемле.
___________________________________________________
ӨЧЕНЧЕ БАБ
ХӨСРӘҮ ТӨШЕНДӘ ДӘҮ ӘТИСЕ
НӘҮШИРВАННЫ КҮРГӘНЕ
Толымнарын тараткач төн-карачәч,
Шәһәр ямен караңгылык яшергәч,
Кояшка дөнья шаһы пәрдә тотты,
Бөтен нур җир йөзеннән качты-китте.
Кара төн килде. Хөсрәү өйгә керде.
Ходайга ялварып бермәл утырды.
Кичергәч төш: сыман хәлләр өнендә,
Сөенечләр дәвам итте төшендә.
Дәү әтисен төшендә күрде шул төн:
Имеш, әйтә: «Килер ул шундый бер көн —
Бүген син дүрт каза күргән өченгә,
Булыр дүрт нәрсәдән сөенечең дә.
Беренче кайгыны син оста йоттың,
Кинә тотмый, ачысын тиз оныттың.
Керер, димәк, сөйгән ярың куенга,
Аның шатлыгына тардыр бу дөнья.
Икенче — суйдылар алып атыңны,
Вә син тоттың үзеңне бик акыллы.
Шуның өчен булыр җилдәй җитез ат,
Кара кир Шәбдиз* атлы бер асыл зат.
Өченче — карт агайга булды милкең,
Ризалаштың, димәк, синең күңел киң.
Шуның өчен бирер Хак шундый мөлкәт,
Бөтен дөньяң булыр энҗе-зөбәрҗәт.
Вә дүртенче — сиңа чәң инде булмас;
Сабыр иттең син ул чәңче куылгач.
Ләкин синең булачак шундый җырчың,
Җан өзгеч Зөһрәләр* бер якта торсын!
Югалттың таш, ләкин җәүһәр табарсың,
Биреп дүрт энҗе, дүрт алмаз алырсың».
Уянгач шаһзадә шундый төшеннән,
Шөкер итте шушы сөенеченнән.
Кешегә әйтмәде: ни күрде төштә,
Карыйк, дип, ничек төш рас килер эштә.
Чичәннәр сөйләтеп төннәр буенча,
Юрады кыйссаларны үз уенча.
Көтәр иде, табышмаклы бу эшне;
Чишәрлек бер адәмне, бер белешне.
ШАВУРНЫҢ ХӨСРӘҮГӘ
ШИРИН ТУРЫНДА СӨЙЛӘП БИРГӘНЕ
Утырдашы бар иде Шавур атлы,
Аның өчен җанын бирер сыйфатлы.
Заманның серләрен бик яхшы белгән,
Ничә икълим гизеп гыйльме җыйган.
Вә шулкадәр иде ул чос вә ипле —
Гасырларда табылмастыр бу тикле.
Кереп җир үпкәч, ул әйтте: «Хөкемдар,
Гаҗәп бер хәл сөйлимме? Шул сүзем бар.
Әгәр фәрманласа шаһы илемнең,
Сөйлим күргән кызыкларның берен мин».
Ишарәт кылды Хөсрәү: «И егет син,
Сөйлә тиз! Әңгәмәбезне җылыт син!
Тик, остарып, төтен җибәрмә күзгә,
Алып бер сүз, аны җиткермә йөзгә».
Сүзен башлап чичән Шавур әфәнде
Тере тутый кебек сайрап җибәрде:
«Бу дөнья бар булып, һәр мизгелендә
Гүзәл булсын хәлең ай һәм елыңда.
Егетлекне бизәсен ай кебек йөз,
Моратыңның гөле булсын энәсез...
Бу күк астында күп кичтем офыклар,
Күрелде шактый ук гаҗәп-кызыклар.
Куһистанны* узып бер бик шәп ил бар,
Вә диңгезгә якындыр ул тарафлар.
Ул илдә йөртә бер ханбикә фәрман,
Халык, гаскәр аңар ихлас буйсынган.
Хөкемендә аның бар Әрмәныстан.
Ул үзе, белгәнемчә, шаһ затыннан.
Ничә шаһка салым-хираҗ сала ул,
Әгәр бирмәсә, таҗларын ала ул.
Биек тауда аның зур кальгасе бар,
Шуның астында хәтсез казнасы бар.
Егетлектә калыш аннан батырлар,
Мөһинбану исемле бу хөкемдар.
Яратса да үзе ачык һаваны,
Төзеткән ул ничә кирмән-каланы.
Мөһинбану була шат яз көнендә,
Тамашалар ясый елның-елында.
Җәен җәйли шул әрмән тауларында,
Үзе бер гөл тик ул үз багларында.
Янә, күр, бер җире бар, аты Абхаз*,
Ау аулый шунда көзләрендә аз-маз.
Ә кышларын була ул Каф тавында,
Уйный чәүгән*, күңел ача тагын да.
Теләгәнчә шулай һәр дүрт фасылда
Сәламәтлек өчен яши асылда.
Бу кадәр мал, куәт һәм дәүләтендә
Карендәш кыз — Ширин яши катында.
Үзе булгангадыр бер тол хөкемдар,
Аңа уйлап таба мең төр кызыклар.
Аның күңлен тик ул якты ясыйдыр,
Аның өчен бу кыз бар дөньясыдыр.
Тигез булып тезелгән теш — нәкъ энҗе,
Алар алмаз кебек нурлы, пакь энҗе,
Иреннәре — Бәдәхшанның* якуты,
Уйный тешләр алар белән качышлы.
Кыя җанны карашы тылсымында,
Яман күзләр якын да килми монда.
Телен тибрәтсә ул ил күңлен аулар,
Сүзе әфсүн булып телләрне бәйләр.
Очар җаннар күбәләктәй бу шәмгә,
Ояла күз — карап булмый гүзәлгә.
Кашы җәя аның, э керфеге — ук,
Бу җәя, мондый ук җирдә бүтән юк.
Яңаклар көн нурындин нурлар алган,
Йөзен күреп ай уфтанышта калган.
Кара чәч хирка* төсле тезгә төшкән,
Карарактыр кашы кондыз вә кештән.
Чәчәкле чәч гүзәл караш сагында,
Зөлеф саклый ияге алмасын да.
Яңагы көн нурына юл саладыр,
Аның күркен күреп ай уфтанадыр.
Көмеш анар кебек ике гөлестан,
Шикәр сибә ал арга чәчләр өстән.
Чәчә гөлләр, әгәр тибрәнсә, мәрҗән,
Аның бар булганы гел сихри ямьнән.
Йөзе — кояш, чигәсе — ай, чәче — төн,
Күзе — нәркис, иңе гөл — бизи күркен.
Бер Алла биргән аңа буй — зифа тал,
Көмештән тән, уймак ирен-шикәр бал.
Ике кара сабый уйный чәчәктә.
Аны күргән һәр инсан кайный дәрттә.
Ывук* кебек хуш исе чәчә толымнар,
Балитәктә алар уйный уеннар.
Аның күзе белән чыкса ярышка,
Гаҗәп түгел болан күзе калышса.
Болан күзләр белән бер бакса җанга,
Китәр качып йокың, охшап куянга.
Язын аткан чәчәктәй саф, нәфис ул,
Аңарга ялгышып та тимәгән кул.
Сурәтләсәң аның күз кабагын да,
Гүя рәйхан гөл ул Ирәм багында*.
Кашын күрсәң яңа ай тик шәкелдә.
Җанын фида кылыр хәтта хәким дә!
Аның рәсмен күреп Мәҗнүн калыр таң,
Ходай Ләйләгә тиң итеп яраткан.
Аның бармаклары ап-ак шикәрдәй,
Беләге — фил сөяге, тәне кардай.
Оялыр ай аның көндәй иңендин,
Оялыр төн аның йолдыз-миңендин.
Сүзе, тыны бирә дөньяга җан, ямь,
Гүяки яшь кенә Гайсә йә Мәрьям.
Толымнары,— дидек без,— зөннар инде,
Ирен — мәрҗән, теше гүя кар инде.
Һәм ул карга шикәр-баллар ягылган,
Ике мәрҗән уйный ул шат чагында.
Аның рәсмен ясап илткәч Кытайга,
Күз алмый император калды таңга.
Мөһинбану чыгарттырды Ширингә
Аталган бик матур махсус көен дә.
Матурлыкта бу кыз даны җәелгән,
Киләләр баш орып аңа күп илдән.
Төгәл җитмеш асылзат кыз катында,
Торалардыр әзер һәр хезмәтенә.
Тиңе юктыр аларның буйда-сында,
Булыр булса, бары Чыйн вә Мачыйнда.
Түгел ялган — тезелсә барсы бергә
Гүя чәңдәге кыллар: җәргә-җәргә.
Әдәп белән басалар нәкъ Комай* тик,
Алай гына да түгел, тулган ай тик.
Җыелып багда мәҗлесләр коралар,
Ширин белән кәеф-сафа сөрәләр.
Ирәм багы буладыр ошбу бакча,
Йөзе алсу бу кызлар шунда чакта.
Гүя сәрви алар басып торышта,
Кыланышта гаҗәп ипле һәм оста.
Алар өчен Ширин бер Хәүзе-кәүсәр*
(Ашаганга, диик, шикәр вә кантьләр).

Ирен — якут, теш — энҗе, мисле гәүһәр,
Кара чәч иңнәрендә, аңкый гамбәр.
Ил алдында болар күтәрми пәрдә,
Яман күзләр тияр дип шундый мәлдә.
Матурлыкка боларның тиңнәре юк,
Тамаша кылмаган бер көннәре юк.
Гүя «янсын бу дөнья» дип йөрүдә,
Бөтен күңел кәеф-сафа сөрүдә!
Ләкин әгәр Ватанга керсә дошман,
Бу кызларда уяныр куркусыз җан.
Сугышсалар, арысланны ярырлар,
Яган-филнең тешен суырып алырлар.
Әгәр оҗмахта хурлар булса мәшһүр,
Бу ил оҗмах икән — ул фетнәләр хур.
Мөһинбану ирек куйган боларга,
Күңеле киң һәм ул бик бай динарга*.
Аранда бер аты бар — алны бирмәс,
Җилеп китсә, аңарга җил иярмәс.
Сабак ала очар кошлар да аннан,
Суда — үрдәк, курыкмый ул туфаннан.
Болытларга менеп җилдәй чабадыр,
Кояш аннан үзе артта каладыр.
Тояклары тимер таш-тау ишәрлек,
Җиде дәрьяңны бер күл тик кичәрлек.
Гомер кебек, яшеннәр тизлегендә
Чабар, ычкындырылса тезгененнән.
Исеме Шәбдиз атның, төсе төн тик,
Бу тулпарны сөя Ширин дә бик, бик!
Ширин кебек чибәрне күргәнем юк,
Вә Шәбдизгә тиң аттан хәбәрем юк!»
Бетергәчтен Шавур сүзне матурлап,
Егет Хөсрәүнең янды дәрте дөрләп.
Гыйшык яшьнәп, шаһ углы калды утта —
Шулай итте рәсемгә мәшһүр оста.
Хыялдан шаһ әзерләде мәһәр дә,
Ширинне, дип, алып булса әгәр дә.
Тәмам чиргә сабышты ул бу эштән,
Юрап әллә ниләр беркөнге төштән.
Кара көеп, йокы китте күзеннән,
Гыйшык дәртен ку алмады күңелдән.
Шавурдан үтенеп, көндез дә, кич тә,
Кабатлатты сүзен, туктамый һич тә.
Ничә көннәр йөреп бер дәрт эчендә,
Гыйшыклыктан егет салды төсен дә.
Шулай бер көн бөтен эштән кичеп ваз,
Кереп бүлмәсенә утырды бераз.
Чакырттырды Шавурны һәм тагын да
Сораштырды гүзәл Ширин хакында.
«Мин аурумын,— диде,— һәм син табиб бул,
Миңа ярдәм кулын суз, им табып бир!
Бу эштә син үзең бит коткы салдың,
Кабыздың ут, утын сүндер бу җанның.
Сүзеңне кыскарак тот һәм җәһәт бул,
Куһистанга бүгеннән үк сәфәр кыл.
Үзеңне шул мәҗүсиләргә охшат,
Ширинне тап ничек тә, безне кыл шат!
Күңелен күр, серен сөйләт, кылын тарт,
Ошыймы ул пәригә бездәй ир-зат!
Балавыз булса бай мәһәр хакында
Ишеткәч, тизләтә күр никахын да.
Тимер булса әгәр җаны — хәбәр бир,
Чүкемә туң тимерне — көч әрәмдер».
___________________________________________________
ДҮРТЕНЧЕ БАБ
ШАВУРНЫҢ КУЬИСТАНГА БАРЫП
ХӘЙЛӘ КОРГАНЫ
Җир үпте ул гыйлем казнасы Шавур:
— И Хөсрәү, шатлыгың булсын,— диде, — зур.
Гомер буе гел изгеләр белән бул,
Яман күзләр яныңа тапмасын юл.
Дога кылгач шулай, башлады ул сүз:
— Җавабым тыңла, и дөньяда тиңсез.
Минем бар кодрәтем нәкыш, каләмнән,
Тик аһ итәр микән кыз бу гамәлдән?
Рәсемемне ясармын — телгә килмәс,
Ясармын кош, ләкин ул күккә менмәс.
Бу эшкә чара мин бичара белмим,
Гаҗизлектән бүтән һич чара белмим.
Вә ләкин Алладан ярдәм сорыйм мин,
Көчем җиткәнчә бер чара күрим дим.
Күңелеңдә синең һич булмасын шик,
Нигезсез шик булыр җанга авыр йөк.
Утыр син шат, синең фәрман белән мин,
Тәвәккәлләп, авыр юлга юнәлдем.
Бүген ал-ялны белмәүгә дучар мин,
Куян кебек чабып, коштай очармын.
Тынычландырмыйча сине, тыналмам,
Су сипмичә утыңа һич тын алмам.
Әгәр имең тимер эчендә булса,
Йә гәүһәр тик, таш астыннан табылса,
Тырышырмын, тимердән ут чагырмын,
Кирәксә, таш кыялар актарырмын.