Чичән Халил

(хикәя)
СХТЗ-НАТЕ буран эченнән, ертышып килеп торган җиреннән, ыңгырашып пошкырдыда сүнде.
Халил зыбынына төренгән килеш СТЗ артына эләктергән бер тәртәле, пар ат җигә торган чанада, ике тимер бучка керосинга терәлеп утырган килеш, Дәргачтан бирле урныннан кузгалганы юк.
Январ ахтыклары суык, мөмкин кадәр җылы киенгән булсада, җиденче дистәгә киткәннеге сизелә, яшрәк булса чанадан төшеп чабармиде, чанада сикергәләнер идеме, нинди дә булса хәрәкәт ясап, канын тетеп, җылыныр иде. Ә картлык, картлык инде, көчтә юк, солда югала.
Әлдә суыгы аз булса, батракны узгач куз ачкысыз буран купты. Трактор сүнеп туктагач, торып чанадан төшәргә туры килде, трактор янына барса, тракторчы үзедә ни булганын белми, җилкәләрен сикертеп, ни әйтием агай, чаткысы югалды, шул әлегедә—баягы чаткы төкерә торган, чакма ташы—магниты киреләнеп эштән чыккан, күрәсең чаткы йөри торган аергычлар капкачы, лыпым ябылмаган булып, кар кергәндер, ебенгәч алар эшләми.
Монда авылгада әллә ни ерак төгел, без хәзер курайлы елгасында, авылдан бер сырт, иң күбе чакрым ярым ара.
Мин бу буран эчендә, караңгыда тракторны ясый алмым, суны трактордан агызамда китәм, ә син үзең уйла, мин авылга җиткәч колхоз рәисенә әйтермен, бәлки ниндидә олау синең артан җибәрерләр, я әйдә икәү кайтабыз, үзең атларда килеп алырсың керосиныңны, аның өчен син җаваплы. Бу сүзләрдән соң16-17 яшләрендә булган тракторчы Шәкүр, телеграф баганаларын маяк урнын кулланып, авылга табан юнәлеп китте, ун—унбиш адымнан соң, караңгыда буран эченә кереп югалды.
Шулай итеп Халил төнне, буран астында, ачык далада, ике иске солдат шинеленнән хамыт инәсе белән теккән зыбыннан, январ суыгы белән бергә—бер калды, әлдә зыбынны сырыганда да , иске юрган тетеп, мәлият заманыннан калган йон түшәде, яңа йон юк, куйлар*калдырмадылар 30 елларны үк колхозга тапшырттылар, я салым диеп тартып алдылар. Якасын да, иске, кевә кисеп бетергән, кәҗә тиресеннән генә кәлмәштерде.
Халил тракторчыдан калмаган булыр иде, тик анарга бу авылга тике булган, ерак булмаган арада, аның өчен 64 яшендә, кышкы буранда кар ишеп бару үлемгә тиң, әгәрдә бу январ 1942 елның январы булмаса, илдә фашист илбасарларына каршы сугыш бармаса, Халил кыш көнендә, чанага утырып, Дәргачка керосин артыннан йөрегән булырмы иде, билгеле юк. Аны идарәгә , , Башкарма”**чакырткач үк, эх карчык якшыга булмас бу диеп әбисенә зарланган булсада, сугыш вахыты икәнен аңгара торып, барды. Башкарма Дәргачка барыга кеше табалмый кыйналганын сөйләгәч, барырга булды.
Аны гомере буе кулак калдыгы диеп колхозга алмадылар, малларын алдылар, эш коралларын, сабаннарын, тырмаларын, пар ат йөретә торган чәчкечендә алдылар, өйдәге җиһазларга кадәр килеп таладылар, тик кулак диеп озаталмадылар.
Аның үзедә көтмәгән җирдән яклавычысы чыкты.
Ул яклавычы дигәннән, граҗданнар сугышы дәверендә, 1919 елның көзендә 17 яшлек кызына, Әдиягә яучы килде, якшы кешләр, ул белгәннәр, чәркә Сәляхының уртанчы малаена Бәширгә сорадылар. Яучыларда, егеттә өйдә, түргә утырганнар, Халил хәләл җефетенә, я анасы минем каршылгым юк, бер—беребезне күптән беләбез, ерак булсакта кардәш тиябез, син ни әйтәсең әгәрдә син дә рыза икән, чакыр кызны анардан сорыек. Кияүгә барырга теләге бармикән.
Хатын дигәне, яулык чите белән авызын каплап, җылап җибәрде-Мин рыза атасы, монды якшы кешләр белән кодалашырга, ходаем язсын гына инде, диде дә җылавының тавышын арттыра төшеп, күз яшләрен сөртә—сөртә, тик ни атасы, - Әдия өйдә юк, арыда чаптым биредә чаптым, ни уйларгада белмим, кайда киткәндер, әмән суга сеңде, табалмадым.
Халил кашма өстеннән, утырган җиреннән сикереп тордыда, -Ничек инде юк, ник кыз артыннан карамадың.
Үзеңнеке булса баккан булыр идең, диеп тавыш күтәрде.
Чыннанда, Әдия Халилның беренче хатыныннан туган кыз, анасыннан 7 яшеннән калган, Әдиянең анасы Сәйра колтамакка сабып дөня куйды.
Әсма Халилның икенче хатыны, беренче хатынының тумадан—тума сеңеле. Хатыны вафат булгач кардәшләре Әсманы димләделәр.
Борыннан борын килгән гадәт буенча, балаларга ят кеше булмасын диеп, Халил Әсмага өйләнде.
Күпме шаунасада, яучылардан бер кадәр сабыр итүләрен соралып, үзем хәбәрләрмен сезгә шул арада, бу хәлне ачыклыек, өй эчендә, сүз куелмаган калсада, булган сүз, ике якның рызалыгына, торарак тәмамларбыз сүзебезне диеп, кода булачакларны озатты.
Кешләр киткәч, хатынының кем икәннеген белгән Халил, тавышын кадимгыдан күтәрә төшеберәк, -Кил бире, яныма якынырак, сөйлә әле дөресен. -И атасы аеп миндә, яучылар килгәнен белгәч Әдияң җыларга тотынды, бирмәгез мине читкә, бармым мин, авылда ир миңа табылмас диеп уйлысызмы. Шулай әйтеп—әйтеп җылагач жәлләдем ятимемне, ярый мәйтәм, ваня безгә әллә ни ерак булмаган кардәш Садык, аның хатыны яз башын боздан инеш аша чыкканда батып үлде, ике бала белән җазалана, әгәр теләгең булса Садыкка барыга, боз ашагына гына чыгып, анарга итәм. Мин рыза ди, кемгә булсада, тик авылда гына булсын, читкә генә бирмәгез.
Сәляхлар үзең беләсең Баймит утарында ялчы булып эшлиләр, тораларда анда, авылдан җәһәннәм ераклыгы. Яман көндә кошта очмый, ул якка.
Мине телә нишлә, иттем Садыкка, куштым үзләрен, әнә Җәләл малаен җибәргәннәр, безне чәйгә дәшкәннәр. Барыек атасы, якшы төгел, муллада анда ди, безне генә көтәләр ди.
Халил тамагын гына кыргалады да, барыбер эш эшләнгәнен аңгарып, ярый әйдә, алай булса Садыкларга киттек.
Садыкны күргәләгәне бар иде Халилның, яше утыздан арткан булсада, күрер күзгә 22—23 тирәләре генә бирерсең, сельсоветта сәркәтип булып эшли, читтә йөреп урысча язаргада, укыргада өйрәнгән, үзе укый- яза белмәгәнгә, хәреф таныган кешләргә Халил ихтирам белән карый иде.
Садыкларга барып кергәч үк, Әдия атасы янына килеп, әти ачуланма инде, әни мине Садык абыга күптән димләп йөри иде, Садык абый үзе бик соралган булган, Әдияне миңа димлә зинһар диеп, җәен печән өстендә күргәннән бирле, көңелемнән чыкмый, анардан башка күземә бер кем күренми. Яратам мин Әдиягезне, үлеп яратам, аның сүзләрен әни миңа җиткергән булсада, җавап биргәнем юк иде.
Яучылар килгәч курктым, читкә кияүгә бирерсез диеп, әни әйдә Садыкка итәм дигәч килештем, әйдә ит дидем.
Әгәр фатихаңны бирмәсәң чыкмым, әлдә никах укыганнары юк, мулла абзый сине көттерде. Атасыннан башка укымым ди, -Савыт власты төгел, хет шайтан власты булсын. Халил Әдияне бер кулы белән кочаклады да, ярый кызым, шулай булсын, чык Садыкка кияүгә мин каршы төгел, анаң мәрхумым, сау булса каршы булмас иде синең бәхетеңә, саугына, татугына торыгыз, ир булачагың тирес кеше төгел.
Никах мәҗелесе озакка сузылмады, төн булуга карамастан, ыру—кардәш тиз арада җыелып, чәйләделәр, яшләргә бәхет, мул тормыш теләп таралдылар.
Халил үгә кайтканда, ни генә уйлап алмады, тик кызының кияүгә чыгуын якшы тапты, үз өеннән ерак төгел, кирәк вахытта ярдәм итә алырлыгына охшанып, бу вакиганың уң икәнен белеп, көңелен тынычландырды.
Никахтан соң атна—ун көн үткәнмедер, Халилны сельсоветка чакырып, совет власте аны җаваплы граҗданин икәнлеген белеп, анарга торакка, кыш буена ярты эскадрон, хәрби җайдак куячагын әйтеп, сельсовет рәисе Халилны киңәндерде, Халилның чырае каралганныгын күреп, -Ник мондый яхшы хәбәргә шат төгелме үзең? диюенә, Халил, -Я мин аларны кая сыйгырам, алар ничә кеше, аларны ашатырга кирәк. Атларга харюмна кирәк, соло кирәк.
-Син миңа антисоветский разговорлар сүләмә, печәнең дә бар, җимең дә бар, гаскәриләрне ашатыргада байлыгың җитә, хәрби җайдакларны үз өеңә керт, үзең язга тике ялчылар ызбасында торырсың, хатының аларга ашарга пешерер, шул сүзләр белән, фланка Шакиры, сельсовет рәисе буларак, сүзен тәмамлады.
Халил фатир тотмаган кеше төгел, төгелгә, анарга кышларга ел саен диярлек Алаш урдадан, таныш ямәкләр килә иделәр, тик алар белеш—таныш кешләр, аның белән бер диндә, бер телдә дигәндәй. Ә бу гаскәриләрне кем белә, ил буеннан мәҗбури җыелган ,иле ата’.
Язмыштан узмыш юк диеп, өенә кайтып китте. Өйгә килгәч хатынына зшнең ничек икәннеген сөйләп бирде.
Икәү утырып, ахтык мәртәбә үз өйләрендә чәй эчтеләр, бу кышларга куела торган хәрби җайдаклар, аларның хуҗалыкларының әҗәле икәнен икесе дә, ире—хатынны бик якшы аңгардылар.
Караңгы төшкәч Әсмасы, Әдияләргә барып белешием дигән генә иде, ишек ачылып Садык белән Әдия килеп керде. Саулыклашкач Садык, -Әти озын—озак сүләп торырга вахыт юк, тик бел, мин ул хәрбиләрне үзем сиңа куярга тәкдим иттем, ник дисәң байлардан берни дә калдырмаячаклар, бар малларын, җиһазларын тартып алачаклар, баре бер, ахыр чиктә. Син төшен, кәгазларда син советлар яклы булып калырга тиеш, малыңны, печәнеңне, игенеңне алар ашап бетерә, сүз дә юк, тик тора бара син аңгарырсың, бу заманда ярлы булу якшырак, келәнче заманы килә. Кем ярлырак шул якшырак, совет властына якынырак, большевиклар өчен иң якшы кеше.
Халил Садык сүләгәннең бер сүзенәдә охшанмады, ничек инде тырышып эшләгән кеше хәлләнмәсен, ходай кешегә эшләп яшәргә мөмкиннек биргән, уз көче белән эшләп мал тапкан, ихтирамга лаек, ә арка өстенә ятып, дөняда торырга авыр диеп, корсагын кашып зарланып яткан ялкауга, хурлык булырга тиеш. Тик каршы бер сүздә әйтмәде.
Ярый балам, ярый, ничек тиеш таптың шулай булсын, тик он, ит, май, башка ашамлыкларны, кышлык үзегезгә, бөген төнне ат җигеп ташыем, каршы булмасагыз.
-Я ташыгыз, Әдиядә булышырга калсын, мин өйдә урын аныклыем диеп, Садык өйгә китте. Өлгергән кадәр төн эчендә азык—төлекне Әдияләргә ташыдылар, нинди авыр хәл булсада, Халилны бер нәрсә шатландырды, кызының көңеле ачык, кияүдә яшәвеннән рыза икәннеге күренеп тора.
Таң алдында гына, аллага тапшырып йокларга яттылар.
Икенче көнне төш алдыннан, хәрби җайдаклар, өй алдына килеп туктадылар. Халил йортка чыгып урыс капканы ачып, хәрбиләрне каршы алды.
Кайсы аттан төшеп, атының югәненнән тотып йортка узды, ә кай бере йәрдән төшми, ат остендә килеш йортка керделәр, алны йорт зур булсада Халил командирларына, атларны арткы йортка ябарга кирәклеген әйтте. Командирлары аз гына булсада, Халилга таныш булып чыкты, балшавыклар фетнәсенә тике, Куриловкада тимерче ярдәмчесе булып, тимерче Макарычта эшли иде, исемедә ядендә калган Стяпан, тик хәзер бөтенесе товариш Солдатов диеп аңа эндәшәләр.
Иптәш Солдатов буйга Халил белән бер тигез булсада, җилкәләре киңрәк, кәсеп тамгасы, сарык башы тике чүкеч белән, тимер кыйнаганның нәтиҗәсе. Степан Халилга бераз карап тордыда-Ну, что татарин, куриловский ход у тебя еще живой, диеп сүз башлады. Халил исе китеп, Стяпан син мине чыннапта ядеңдә тотасыңмы дигәч, тотам, ник тотмыем, син минем үз кулым белән ясаган беренче тәгәрмәчләремне сатып алучы идең, кулың җиңел булды, сатып алучы туктамады, әгәр алманнар белән сугыш башлангач, мине солдатка алмаган булсалар, үземнең тимерчелегемне ачкан булыр идем дә шул булмады, ничәнче ел инде эшләү урнына, сугышып йөрим.
Куриловка тәгәрмәчләре тимердән генә эшләнә, аны ясаганда агач матдәсе кулланылмый, тәгәрмәчнең тышкы кыршауы, агач тәгәрмәчнекеннән икели диярлек тар, тимере бер ярым мәртәбә калын, сататын хакы агач тәгәрмәчтән икеләтә кыйбат булсада, эш дәверендә чыгымын каплый, Идел арты далаларының эссе табигате, көзге яңгырларда бәлчеккә әверелә торган туфрагы, әйтәбер кырыс шартлары, тимер тәгәрмәчне ышанычлырак ясый.
-Я, димәк без синдә тора булабыз?, Халил башы белән ымлагач, -Йә күрсәт безгә кая нәрсә?һәм таныш, менә бу егет минем урынбасарым иптәш Тараканов, диеп карсак кына гәүдәле, җирән чәчле, төссез генә бер адәмгә күрсәтте. Тараканов дигәне кара күн тужурка кигән, анарга диеп тегелмәгән икәнлеге күренеп тора, тужурканың җилкәләре ике якка салынып төшкән, җиңнәре бөгеп—бөгеп сыгандырган булсада, кул битләрен япкан, ашка—суга туймы ускән адәм булганныгы күренеп тора.
Халил белән саулыклашырга авызын ачкач, авызында ярты теше юк икәннеге күренде, булганнарыда тешкә охшамаган, каралып череп беткән, аның здравствуй диеп кул бирүе яшүсмернеке кебек булсада, Халилны аның күзләре һәм күз багышы каушатты.
Сусыл, исерек кешенеке көбек айныган, каядыр читкә төбәлгән, мәгнәсез караш, үз дәрәҗәсен дөресеннән артык күтәргән, бик явыз, акылга сай кешләргә хас икәнлеген Халил белә. Бер карауда ук көңеленнән җирәнеп, ни булган яманныкларны шул Таракановтан көтәргә икәннеген сизенде.
Солдатов белән өйгә кереп кемгә кая урнашырга күрсәтте, Степан дигән командир, син Халил борчылма, мин сине кыерсытырга бирмәм, егетләрнең кайсыда аза башласа миңа әйт, мин аларны бик тиз тәртипкә тартырмын дигәч, Халилның көңеле бераз тынычланды, тик командир берне сүләсә, вакыгалар башкачарак китте.
Иң беренче атлар абзарына кереп унике атының унысын алыштырдылар, ике карт бияләргә генә тиюче булмады, Тараканов дигәне син барыбер кышын атларда йөремисең алар симергән тик торалар, ә безнең атлар арык, арыган, без синекеләрдә йөрегинче, безнекеләрне симертеп бир диеп черегән кара тешләрен күрсәтеп, ыржаеп көлде.
Хәрби җайдакларның торуына ике—өч көн үткәч, кичке аштан соң, гаскәриләр арасында иң яш булган Сергей исемле, Новоузенски малае, Халилны ялчылар өеннән, командир чакыра диеп зур ызбага алып китте.
Өйгә керерлек төгел, күм—күмгәк тәмәке төтене, каршы ызбада өстәл, ашаган арты ештырылмаган, савыт—саба җыелмаган. Солдатов өйдә бердән—бер булган урындыкка түрдә өстәл артына утырган килеш, лампа яктысында нидер язган була.
Саулыклашмый нитми, бүленгән сүзен дәвам иткән көбек, синең Халил безгә көңелең калмасын, без хәрбиләр, бөген бар, иртәгә юк, илдә сугыш бара, без сезне дошманнардан яклыбыз, син безнең өчен бернидә кызганырга тиеш төгел, атларың турында кайгырма, киткәндә калдырып китәрбез, ә ашатырга син безне яман ашатасың, иртәгәдән сиңа ярдәмгә Тараканов иптәшне бирәбез, көненә өч тапкыр итле аш булсын, шәкәр, май, чәй, ипи Һәр вахыт өстәлдә булып торсын, без синең өчен якты тормош тозергә омтылабыз, ә син безне ачтан үтермәк буласың, Халил нәрсәдер әйтмәкче булган иде дә, Тараканов аны бүлдереп, мин иртәгәдән, ашамлыклар белән тәкмин итүне үз өстемә алам, мин революциядән бер нидә кызганмаячакмын, ни кирәк барысы өстәлдә булыр, диеп авызын ыржайтты, да Халил син мунчаны безгә көн саен як, мондый авыр шартларда торып, мунчага кермәсәк безнең бетләнүбез ихтимал.
Ярый бар йокла, калганын иртәгә сүләрбез диеп Халилга китәргә рөхсәт биргән генә иде, Тараканов Салдатовның колагына нидер пышылдады, командир башын Халилга таба борып, син хуҗа безгә бер ничә шешә я аракы, я көмешкә, табып китер, егетләр өшеп кайтканнар, Халил аптырап калды, мин аны каян алыем, авылда беркемдә дә юк, авылда бер кемдә аракы эчми, кибеттә беркемдә сатмый. -Ну ладно тогда, иди спи диеп җибәрсәдә, Халил төн ката йокламады.
Икенче көнне иртән, атларны ярләп, унике хәрби җайдак каядыр киттеләр, өйдә Тараканов белән ике яш кавалерист кына калды.
Иртә йортта эшләрен бетереп, Таракановка бер ни дә кирәкмиме диеп, зур өйгә керсә, хатыны үзе белән алып килгән сандык ачык, аның эченнән селкеп—селкеп төрле кием салым, тастымал—яулык, чыгарып карап торучы Тараканов, рызасызлыгын белдереп, - Ну, ни чего мужского нет диеп, ефәк шәлләрне сайлап алып, үз биштәренә тияп маташа, Халилның кергәнен күрсәдә, күрмәмешкә салынып талавын дәвам итте. Халил кыюлана төшеберәк, -Товариш Тараканов это жены моей приданное дисәдә, командир урынбасары, -Зачем вам столько добра, всеравно скоро богатых не будет, диеп затлы әйберләрне биштәренә тии бирде.
Халил монда булган чынбарлыкны үзгәртәлмәгәннеген аңгарып чыгып китте.
Әсмасына барып сүләде, анарга авызыңны ачма диеп, кисәтеп куйды. Әсма иренә, әтием хаҗга баргач, алтын алкалар миңа китергән иде, алар кул яулыгына бәйләгән сандык почмагында, бәлки табалмас, ул киткәч кереп карармын.
Бак сак бул анасы, алсын, башына катсын, без тагын эшләп алырбыз, беренче генә талаулары төгел. Баш сау булсын, мал табылыр.
Бу хәрби җайдаклар, Новоузенский өязендә нәрсә эшләп йөриләрдер Халил белми, ә ашарга өч тапкыр утыралар, кайчан—кайчан дүртенче мәртәбәдә ашылар.
Январ уртасына Халилның хуҗалыгыннан ике карт бия, өч сарык бәрәне, бер бозау һәм биш тавык кына калды, әтәчнедә шул каһәр суккыры товариш Тараканов кылыч белән башын йөзеп ташлады, -Всю ночь орет, спать не дает диеп. Халил гомерендә төрлесен күрде, тик бер кайчанда монды хәерчелеккә калмады.
Ул январ иртәсендә командирга сүз кушарга диеп ниятләп керде, башыннан бүреген салып, -Товариш Стяпан ашарга өйдә берни калмады, онда, игендә, малда калмады, орлоклык игеннедә атларга ашатып бетердек.
Үзләренә ашаргада, аларны ашатыргада, бер ни юклыгын Солдатовка сүләде, Солдатов Халилны бүлдермичә тыңлады, нәрсәдә төшенгәнмедер юкмыдыр, исерек баштан, кичә ярты төнгә тике аракы эчтеләр, кай берләре әлдә таң алдында да, йорт буенда җырлап йөределәр.
Степан кулын селтәп, бар әле Халил торарак килерсең, йокым туймады, кичә күберәк эшләнелгән диде дә, кире түшәккә ятып гырларга тотынды.
Халил тышка чыкты, ничек бу гаскәриләр өйдә йоклылар икән, анда шул хәтле, көчле тончу, кеше карынында сасыган кәмешкә исе, тәмәке төтененең иске исе, кеше тиренең исе, алар гына аз булса, каршы ызбага куйган ярләр һәм кашмалар исе, сулагач үпкәләрдән кире чыкмый, анда ягылып кала кебек тоела.
Халилның биш минут эчендә көңеле буталды, башы авырта башлады.
Төшкә тике зур өйдән чыгучы булмады, көн кичкә таба авышкач командир урынбасары Тараканов чыгып, йортта йөрегән Халилга, -Ник син безне ашатмысың диеп соравына, мин сезгә нәрсә ашатыем, өйдә рызык калмады, мин иртән иптәш Солдатовка әйттем, -Син үзең тыгынгансыңдыр эксплуататор диеп, Халилга якын үк килеп, мәгнәсез карашын анарга төбәп, нидер әйтергә авызын ачкан иде, ишектән Солдатов чыгып, Тараканов кил бире, кешенең мыен сасытма, анарда ашытын рызык чында юк. Утарларга барыга кирәк, аларны бераз селкеткәлиек.
Таң шәүләсе беленә башлагач үк, Солдатов хәрби җайдакларны торгозып атларны ярләтте, Халилга чанага пар ат җигәргә кушып, аның алар белән барасын әйтте, өйдә ни бары өч гаскәри генә калдырды, хәрбиләр китәргә дип урамга чыксаларда, сельсоветтан салымнар түләгәнен тикшерүче вәкилне көттеләр, ниһаят ул да килеп җитте.
Халил күзләренә охшаныргамы, әллә охшанмаскамы диеп, шак катты, салымнар түләгәнен тикшерүче мөртәт Камиле булып чыкты, аның урысча укый—яза белмәгәннеген, Халил бик якшы белә, ул татарчада укыйда, язада белми, урысча сүлидә белми, биш—алты сүздән артык гомере буена өйрәнәлмәгән.
Култык астында амбар кенәгәсе, өстендә яшел хәтфә белән тышлаган, ыркауча байның толыбы, ул толыпны бай юрга биягә алыштырып Казан сәвдәгәре, Канафиядән алганныгын бөтен Идел арты белә, толып бия хакы тормасада, Канафиядән ыркауча бай сат миңа өстеңдәге толобыңны, нинди бәя билгелисең шуны бирәм дигәч, песи тавышы кебек ягымлы тавыш белән, эх ахирәт бу толобым үземәдә бик охшый, тик соралуыңны кире какмыем, дөня булгач бәрелергә туры килер, алышам шул кара бияңә диеп әйткәнди, сәүдәгәр сүзе, сәүдәгәр даны, бияне туарып биргән, толыпны алган.
Камилга толыпны билгеле сельсовет биргәндер, эшкә барыр өчен.
Халилның чанасы турысына җиткәч мөртәт Камиль, -Тәк, син значится мине йөретәсең, син бел мин, бөтенегез өстеннән нәчәлнек, Халил ярый—ярый диеп башын иде. Ахрысы чыннанда ахырзаман алнысы, чи надан кеше нәчәлнек. Ул надан гына төгел, көл типкән тиле диеп әйтергә була, сигез ел Вәлшен мулла мәчете каршындагы мәктәпкә йөресәдә, әлхам белән көлһу алланы өйрәнәлмәгән.
Ахырда хәзрәт Камилның атасы Абкадирга , син малаеңны өйләндер, укырга артык җибәрмә, ул болайда күп белә, анарга артык укырга кирәге юк, диеп әткәнди имеш.
Кузгалып киттеләр, авылны чыккач кала юлына төштеләр, юл якшы тапталган, чана табаны эзләре ялтырап тора. Хәрби җайдаклар алда, Халил мөртәт Камиль белән алар артыннан калышмаска тырышып пар атны куа.
Тирән елганы үткәч, бераз бара төшкәч, кала юлыннан суңга борылдылар, Халил Ерофей Карпычның утарына барганны аңлады.
Солдатов үзе белән өч җайдак алып Новоузенскига китте, ә калган хәрбиләр Тараканов җитәкчелегендә, Ерофей Карпычның утарына таба юл тотылар.
Утар сырт битенә урнашкан, сырттан астарак шактый зурлыктагы бума, арткы йорт бер ягы белән бума суы белән чикләнә.
Өйләр , амбарлар, абзарлар барысы тоташ булып, йорт эченә, алны яки арткы кабактан гына, кереп була. Халил Карпычның, яшелчә бакчасы һәм җимеш агачлары бакчасы барлыгын белә, ә өйләр, хуҗаның үз өедә, ялчылар өедә, төрле—төрле таллардан торган тал бакчасында урнашкан.
Барып җиттеләр утарга, кабаклар япкан, кабаклар алдында кош кунган эздә юк. Тараканов кабакка якын килеп, камчы сабы белән шакаган булды, нидер, кемгәдер, кычкырганы ишетелде, Халил яңа килеп туктаганга, атларны юлдан читкәрәк алып маташканга, аның ни кычкырганын ишетмәде.
Озак көттермәделәр, кабакны ачтылар, Карпыч үзе, күлмәк өстенә тун кигән килеш кенә, сәдәфләрендә эләктермәгән, мондый кунаклар күргәч әллә ни шатланмады, шулайда йортка узыгыз, атларны тышта калдырмагыз, бүре йөри, атларны куркытыр диеп бөтенесе йортка үткинчә кабак янында басып торды.
Хәрби җайдаклар һәм пар ат белән Халилда йортка узгач кабакны ябып, бастырып куйды.
-Заходите в дом диеп, атап бер кемгәдә әйтминчә, бу сүз бөтенесе өчен әйтелгән булганга, үзе беренче өйгә үзды. Тараканов ике хәрбине йортта калдырып, мөртәт Камилне үзе белән ияртеп, калган җайдаклар белән өйгә керде. Йортта Халил һәм ике кызыл кавалерис кына калды.
Бер никадәр вахыт үткәч өйдән Фидул дигән хәрби чыгып Халилны өйгә керергә чакырды, Фидул араларында иң картлары, каяндыр удмурт ягыннан, 1914 елны сугышка алынган булган, әлдәдә өенә кайталмый сугышып йөри. Күпне күргән кешегә охшый. Өй җылы итеп ягылган, барысыда, килгән кешләрдә, хуҗалар үзләредә күлмәкчән йөриләр. Өйдә кунаклардан башка Карпычның хатыны, Елезовета Петровна мич ягалый баскан, аның янында Тараканов нидер аңгартырга тырышып кычкырына, Тараканов Елизавета Петрованың култык астыннан гына булыр, Халилга Петровнаның күк күкрәгән тавш белән, ахтык әйткән сүзләре генә ишетелде, -Сказала нет, мы все выполнили 70% от урожая сдали в Новоузенск, все документы имеются. (продразверстка шартлары, 70%уңыш дәүләткә) Карпыч хатынын бераз сабыр итәргә соралып, үзе сүз башлады.
Иптәш командир, безгә нинди тәләпләрегез бар, сүләп бирегез, без тиз аңгара торган кешләр, мөмкин була икән, ике якның рызалыгына килешербез, Карпыч мәсәләне тынычкына чишәргә теләгәне тоела, чөнки ул хезмәттән калган хәрби була торып, бер ызба тулы кызыл гаскәрле бушка килмәгәннәрен аңгара.
Тараканов Халил кергәч бөтен ачуын анарга чәпчергә тырышып, ник син безгә бу салым инспекторы урысча белмәгәнен әйтмәдең.
Халил эшнең кайда барганын бик тиз аңгарып алды, иптәш командирга аеплы кеше кирәк, ул аеплы булырга ашыкмады. Товариш Тараканов мин Камиль белән беркайчанда урысча сүләгәнем юк , без аның белән гел татарча гына сүлибез, урысча аның белән сүләмәгәч кайдан белием сүлиме ул урысча юкмы. Таракановка Халилның җавабы ошап бетмәсәдә, җавап бик аңлаешлы булганга сүзне башкага борды.
-Әнә ал амбар кенәгәсен, чагыштыр квитанцияләр белән, барлык йөкләмәнедә үтәгәннәрме, утар хуҗалары, Карпычка бәләнергә сәбәп эзләгәннәре ачыкланды.
-Мин иптәш командир урысча да, татарча да, укый да, яза да белмим, кыскасы хуҗалардан башка укый-яза белүче, юк булып чыкты.
Өйдә шомлы тынлык урнашты, арадан бер акыллы кеше табылып, бу тынлыкны бозды.
Хозяин, безнең командир килер дә, аның белән аңлашырсыз, ул бездә грамотный. Безне, әгәр мөмкиннегең бар икән, ашат, кичәдән бирле ашаганыбыз юк диеп, Фидул Карпычтан соралды.
Карпыч, шул ашату белән котолырга ният итеп , хатынына боролып, солдатларны ач җибәрергә ярамый диеп, төшке аш хәстәрләргә кушты.
Каршы ызбадагы өстәлгә Халил белән мөртәт Камильны санасаң, ун кеше утырды, хуҗа үзе, аның хатыны, әлегә кадәр күренмәгән, Саратовта тора торган олоның 14 яшләр тирәсендә булган малае өстәл төзергә керештеләр, табынга ни генә куймадылар, күбесе дуңгыз итеннән хәзерләнгән ашамлыклар, чи килеш тозлаган чүчкәнең сырт мае, каклаган чил дуңгыз боты, дуңгыз аякларыннан тары ярмасы кушып әзерләгән холодец, өстәл башына мичтә нарвап пешкән чама белән 10—15 кадак авырлыгында булган чүчкә баласы, зур бакыр табакта, бороны табактан салынып торганга, бу хайван йокыга гына талган диярсең.
Чиләклек чуен белән мичтән чыгарып кәбестә шурбасы китереп куйдылар. Өстәл күрке итеп Карпыч ике зур шешә көмешкә утыртты.
Халил өстәл читенә утырды, аның алдына Карпыч үзе ясмык боткасы китереп куйды, -Извини знаком, все остальное на свинине, аннары колагына ятыбырак -Ты паренка моего, как нибудь отправ, на заднем дворе с боку калитка есть, дай ему лошадь, он хорошый наездник, сам уйдет диеп ялварган тавыш белән Халилдан соралды.
Ботканы ашагач, ниндидер сәбәп табып Халил тышка чыкты, йортта калдырган , , каравыл”суыкта туңган—Ну, что там, меня кто заменит.
-Я не знаю, все там самогон пьют, мясо кушают диеп әйткәне җитте, часовой өйгә кереп китте. Колька дигән Карпычның Саратов оныкасы тунын кия—кия тышка чыкты, читтә торган, кара ак кашкалы Халилдан хәрбиләр вахытлыча алган айгырын, ярләгән килеш йорта бәйләп куйган җиреннән, тишеп алып югәненнән тотып, арткы йортка чыгарып, урыс малайга яргә менәргә ярдәм итеп, капкадан чыгарып җибәрде.
Кара аны Новоузенски юлы белән барма, кызыллар кайтарга тиешләр, каршы булулары мөмкин диеп, Коляны кисәтеп куйды.
Үзе капкаларны ябып өйгә кереп утырды, Карпыч шул ук минутта янына килеп, -Ну что Халил?Халил башы белән ымлап күзен кысты.
Ерофей Карпыч җаннанып китткән булды, , , кунаклар”үз эшләрен тырышып—тырышып дәвам иттеләр, Тараканов стаканнарны тутырып, революция өчендә, бөтен пролетариятнең юл башчысы булган Ленин өчендә, командирлары Солдатов өчендә бетереп эчте.
Шешәләр бушады, үз гомерендә аракы эчмәгән мөртәт Камильда эчте, бер—ике өлеш алгач, башын дуңгыз башы гына калган, бакыр табак янына куеп йокыга китте, эчкән көмешкәдән мөртәтнең бите кызарып, бүрселеп чыккан, чучка башына охшап киткән, әйтерсең ике туган агай—эне янәшә йоклылар.
Вахыт кичкә авышты, кызыллар урыннарыннан торып, тышка чыга башладылар, чыгалганнары, Федул кай арадыр сандык өстенә барып яткан, сандык ягалый Федулдан бердә аерылмый торган Новоузенский малае Сергей йоклый, каравылда торорга тиеш кизүче, мичкә терәлеп утырган килеш, үз төшенә нидер сүли.
Калганнары аяк өстә йөрерлек хәлдә, шаунаша-шаунаша йортка чыктылар, исерек булсада Тараканов үзенең аты юк икәнен күреп алды.
Каравылда торган хәрбине тартып чыгарсаларда, кеше көбек, бер рәтле сүздә авызыннан чыгаралмады.
Тараканов, Ерофей Карпычка бәйләнде, кая минем атым, бу синең шәһәрдән кайткан оныкаң урлап качты атымны, хәзер атып утерәм үзеңне диеп, наганын чыгарып Карпычның битенә көпшәсен төбәп яный башлады, Карпыч анарга, командир нинди ат кирәк үзеңә, атлар абзарыннан сайлада ал, диеп әйтсәдә, Тараканов аны тыңламады , бәйләгез үзен диеп бойрык бирде, Карпычны җиргә егып бәйләгәч, әнә теге абзарга итеп ябыгыз үзен, теге абзар дигәне сарыклар абзары булып чыкты.
Хуҗаны абзарга кертеп салам өстенә бәргән генә иделәр, хатыны килеп чыкты, -Что вы делаете ироды? диеп Таракановның күкрәгеннән тотып селкте, кайсыдыр кавалерист хатынны башына сугып егытты, хатын торырга маташсада торырга бирмәделәр, кулларын бәйләп, ире янына ташладылар, абзарда сарыклар күп булганга абзар эче әллә ни салкын төгел, таңга тике өшемсләр диеп чамалады Халил.
Кич җитте, караңгылатты, лампы кабыздылар, каршы ызбадагы тавышка, әлгә кадәр күренмәгән, кайсыдыр арткы бүлмәдән, алсу атлас күлмәктән, ялан баш, буйга Елизавета Петровнадан бер дә калмаган, чибәр генә, 17—18 яшләр тирәсе булыр, бер кыз, килеп чыкты, ул әкерен генә, саулыклашсада анарга каршы дәшүче булмады, мәҗелес халкы шешәдә аз гына калган комешкәне бүлеп маташа, Тараканов утырган җиреннән тороп басып, башкаларга кулы белән селтәп бу безгә җитми, бу контраныкын эзләп карарга кирәк, булырга тиеш диеп ишеккә таба башын борды, күзенә ишек ягалый басып торган матур кыз күренгәч, күзенә генә күренә диеп, уңга—сулга башын селкедедә -Ты кто такая? диеп кызга эндәште, кыз—Я Софья, дочь Ерофея Карпыча и Елезаветы Петровны дигәч, Тараканов һәм аяк өстә калган өч кавалерис, кыз янына килделәр.
Кыз тирә якка баккаланып, -А где папа и мама? Тараканов, кызга якын ук килеп-Мы их аристовали, как бандитов, белогвардейсов. Софья кузләрен кыса төшеп, уң кулын бөеренә куеп, -Какое вы имели право их трогат?, они у себя дома и вы уних обжираетес и пьянствуете, а не они у вас, и ведете вы себя, как бандиты.
Бу сүзләрдән соң, Таракановның әз почык булган акылыда юкка чыкты кебек, баскан урныннан ынтылып, килеп Софяне күкрәгеннән тибәреп, мич зывытына терәдедә, дуңгыз ите ашаган пычырак кулларын, кызның күлмәк изүенә тыгып, -А мы сейчас посмотрим, кто из нас бандит диеп, күлмәген биленә тике ертып төшерде.
Кеше күзе төгел, кояш нурыда төшмәгән ап—пак тәне, күлмәк астында бернидә булмаганга, ике якка тырпаеп калган алнылары, исерек хәрбиләрне тәмам кеше рәтеннән чыгарды, өерләре белән, шәрә калган кызга ташландылар, кайсы каян тотып, өстерәп башка бүлмәгә алып киттеләр, кыз –Не трогайте меня, отпустите диеп кычкырсада, аның сүзенә колак салучы булмады.
Халил бу мәсхәрәдән, оятыннан, бу вәхшилекне туктаталмаганыгының гарлегеннән, өйдән йортка чабып чыкты. Софянең ирелгән тавышы йорттада иштелә, анарга калса бу Софья кычкырмый, аның кызы кычкыра, кызы гына төгел, кабәхәт җанны, шакшы күңелле адәмнәр көчләгәнгә , , ил ана” ирелә көбек тоелды.
Халилның туган илендә, мондый кара эшләр эшләнгәненә кем гаепле?, кем мондый кабахәтлекне туктатырга тиеш?. Җавабы бер, халык үзе, тик кайчан булыр ул изге эш?
Часовой ярым исерек, арлы бирле нидер мыгырдап йорт буенда йөри. Халил караңгыда булсада, мунчаны табып алып, ишек алдысына кереп таянды, йоклы алмасада бире Софьянең йөрәк әрнеткеч кычкырулары ишетелми. Азмы күпме вахыт узгач, салкын, тун астынада керә башлагач, Халил торып тышка чыкты, авыргына булсада яктырта, өйгә керде, бөтенесе өстәл артына утырган, баш төзәтәләр, бер чокыр квас кына эчтедә, берседә күрмәгәндә арткы бүлмәнең ишеген ачып бер ике адым узгач, караватта юрган астында, кучаланып яткан Софьянең ынчыган тавышын иштедә кире чыкты.
Халил урынына узгач, Тараканов анарга-, Будешь час нам барана резать, свежего мяса хочу. Халил анарга-Да мяса готового полный амбар, дигәч, это мы домой заберем, а барана здесь зажарим.
Халилны мөртәт Камиль белән, сарык суярга җибәрде.
Часовой ишекне ачтыда, какой надо такой реште дидедә чыкты.
Бер яш ярымнык кучкарны тотып алдыларда, аны бугазлагач, мөртәтнең башы авыртканлыгын белеп, бар Кәмыл мин аякларын ебәргинчә, башыңны төзәтеп кил, аннан килерсең дигән генә иде, Камил сикертештән чабып өйгә китте.
Часавой күренмәгән арада, Халил анарга якынырак яткан Екатерина Петрованың, артка каерып бәләгән кулларының җебен, бөгелеп, кулындагы пычагы белән кисте, ятып торыгыз, без итне алып киткәч торып китәрсез, хәзәйка башын селкеп ымлады, хатынның көчле өшегәнлеге күренә, шулайда торып качарлык көче калган булырга тиеш диеп чамалады Халил.
Мөртәт Камил, куйны тунап бетергәч кенә, Тараканов белән килде, -Ну, что закончил резать, давай несите домой диеп бойрык бирде.
Үзе, салам өстенә чалкан яткан Елизовета Петровна янына килеп, ну кызыңны үзебезчә ярлыларча сыладык, әле синең чират җитте, башта үзем сине татып карыем дигәч, хатын өстенә бөгелеп күлмәк итәген күтәргәнен, итне алып китеп барганда, Халил күреп алды.
Мөртәт Кәмыл адя—адя тизерәк, камандирлары килгинчә, пешереп ашыек, нинди симез сарык, бөтенебезгә җитәрлек, үгәдә берәр кисәк алсаң, якшы булыр иде дә, бирмәсләр. Халил өйгә кереп утырды да, артык чыкмады. Барысыда уянган, өстәлне ештыручы юк, кем ни тели, шуны эшли, ни тели шуны ашый, көмешкә өстәлдә, кыскасы, кызыл хәрбиләр бәйрәме.
Төш алдыннан иптәш Солдатов килеп җитте, ул килгәнче мичне яктылар, куй ите пеште, йәгни бәйрәм дәвам итте.
Солдатов ишектән кергәчүк монда ни булганныгын аңгарды, кая минем урынбасарым, иптәш Тараканов, диеп сорады, чында Тараканов өйдә юк булып чыкты, мөртәт Камиль, -Мәнә знает кая иптәш Тараканов, диеп әйтте, Степан кулы белән ишарәләп барып күрсәтергә кирәклеген аңгартты. Камиль камандирны сарыклар абзарына алып китте, алар артыннан башкаларда иярде, иң арттан Халил да аларга кушылды.
Ишекне ачып керсәләр анда кот очкыч күренеш, Тараканов арка өстендә яткан, чалбары тезенә тике төшергән, муйнының бугаз базыннан, сарыклар кырка торган кайчы сабы пултаеп тора, тирә як, канга баткан, дөя бугазлаганнар диярсең.
Солдатов башыннан тәвәккәл бүреген салып, эх Мирон, Мирон исмен кабатлап, башын селкте дә, кулын изәп, нәрсәгәдә чыргап чанага куегыз үзен диеп бойрык бирде.
Федулны янына чакырып, син бөгеннән минем урынбасарым, кара ни кушканны эшләсеннәр. Үзе өйгә керде.
Бөтенесе тиз генә җыенып, ни бар ашамлыкны тияп китәргә тырышып, Ерофей Карпычның бер пар атын, аның чанасына үк җигеп, ни барны амбардан тияделәр.
Халилның чанасынада сыйгынча итен, онын, ярмасын тияделәр, хәттә грамофонда куйдылар.
Тараканов үлеген итәргә аерым чанага, бер ат җиктеләр. Съәгат эчендә җыелып кузгалдылар, кайтканда Ново—Ивановка яныннан үзганда Солдатов ике кавалерист белән авылга Таракановның үлеген чана белән алып керде, сельсовет рәисен табып, анарга кызыл кавалеристны җирләргә кушып киткәннәр.
Озак еллар буена Баймит белән Ивановка арасында, кызыл йолдызлы граҗданнар сугышы герое, кызыл кавалерист кабере торды, ник аны Ивановка халкы үз зиратларына күммәгәннәрдер улсы билгесез.
Өйгә кайткач барлык ашамлыкларны Халилның келәтенә*** бушаттылар, мөртәт Камиль, кенәгәсен тотып мин нәчәлнек диеп йөресәдә, аны Федул, этне куган кебек куып җибәрде.
Федул белән Халил уртак тел тиз тапты, язга тике тормош тыныч үтте. Март ахырында хәрби җайдаклар, Новоузенскига китте, киткәндә Федул Халилга син бер—ике атны каяда вахытлыча яшер, эскадрон командиры. синдәге безнең атларны алдыра, ул шулай булыпта чыкты, атларны килеп алдылар, Халилның атларын кайтаручы булмады. Ул заманда кызыллар кемгә нәрсә кайтарды, тере калганына да мең рыза. Дөняның асты- өскә килгән заман.
Еллар үтү белән, хәрби җайдакларда, Карпычның утарында булган вакигаларда, еллар пәрдәсе артына калып, онытыла башлаган булсада.
Колхозлар төзи башлагач, кулакларны авылдан озатырга тотынгач, февралның ахырында, бердә—бер төнне, Халилның тәрәзәсен шакадылар, елы түшәктән торгысы келәмәсәдә, кат-кат шакыгач торып тирәзәгә барды, бер генә кат пыяла булганга, Халил кем диеп сорагач, -Открывай дядя Халил диеп кемдер дәште, -Кто там стучит дигәч—Это я Николай, внук Карпыча открывай дядя Халил, Халил ишекне барып ачты.
Өйдә лампа кабызды, Николай хәрби киемнән, гәүдәгә Карпычтанда зур, Кольканы атка атландырып җибәргәненә ун ел утте, шул вакигадан соң аны күргәне юк иде, аны гына төгел, ул тохымнан беркемнедә күргәне юк иде.
Николай сүзен кыска гына сүләргә тырышты, дядя Халил урамыңда чанага җиккән ат, хатыныңны алда бар Новоузенскига, анда милициягә барырсың, менә сиңа конверт анда кемгә икәне язган, сиңа ярдәм итәрләр.
Мин сезнең Дәргач районына Саратовтан, кулакларны, антисоветски элементларны озатуларын тикшереп карап торырга җибәрелдем, кичә караңгы төшкәч, сезнең авылдан озатырга тиешле кешләрнең списогын, нарочный китерде, анда син гаиләң белән беренчеләрдән озатырга язылган.
Бар Новоузенскига милициядә сиңа документ ясап бирерләр, атка да документ бирерләр, калада танышларың бар, ун көн анда тор, авылга кайтма, ун көннән соң ясаган кәгазләр белән авылга кайтырга ярый.
Син ун көннән соң кайткач мин булмам, бабам сиңа рәхмәт әйтергә кушты, Саратовта булсаң, , Крытый рыноктан”ерак төгел артельда завхоз булып эшли, тик фамильябызның баш хәрефе әле үзгә, кара ялгышып әйтә күрмә.
Халил өен бикләп, бер кемгә әйтми чанага утырып хатыны белән чыгып китте. Барыда Николай әйткәнчә булды, нинди кәгаз биргәннәрдер каладан, кәгазне карагач анарга тиюче булмады.
Халил ат тире исеннән, атлар пошкыруыннан исенә килде, төне буе йокламаска тырышып башыннан үткәннәрне исенә төшерде, тик ач карынга, зәләмә зыбыннан, январ салкынында, үз—үзеңне уяу тотарга кыен, таң аткан, тракторны да, чананы да кар тулаем диярлек баскан, трактор кабинасына терәлгән Халилда күкрәгенә тике кар астында калган, үзенең селкенерлек хәле дә юк, кул—аяклары тыңламый, көрәк белән карны арчып, тракторчы белән атчы, үз ара сүли—сүли Халилны чанага салдылар. Хәзер үлмәсәдә, озак тормас, авыл чичәнсес калыр ахрысы, яшләрдән моның кебек тарихны, бәетләрне, әкиятләрне белүчедә, сүли белүчедә юк.
Халилга алар сүләгән, каяндыр ерактан ишетелгән булды, сүзләрнең мәгнәсенә төшенеп бетмәсәдә, сүз аның турында булуын аңлады.

Искәрмә.
1. куй*-сарыкның дала токымы, күбендә кара төстә, бәтисеннән каракуль(кара куй)җитештерәләр.
2. Башкарма**-совет председательенә әйтә иделәр(головгада шулай әйтәләр).
3. Келәт—саманнан салган амбар, иген орлыгы саклау өчен төзелә.

Верхазовка 2011ел 12. 09.