Әткәйнең Сугыш Көндәлеге - 09

  Мәннән карт аны көтеп торган кебек каршы алды, бу юлы да сүзне үзе башлады.
  — Син, кызым, бер дә аптырама. Ничек яшисең, шулай яшә, калганын Ходай Тәгалә үзе җайлап урынына урнаштырып бетерә ул.
  — Кыен миңа яшәү, минем нинди гаебем бар соң?
  — Син бүтәннәргә охшамагансың, кызым, син… син безнең дөнья бәндәсе түгел, күбрәк табигать баласы, шуңа шулай ул…
  — Син үзең дә шундыйрак бугай, Мәннән абзый…
  Мәннән карт бу юлы дәшмәде. Нигә дәшәргә, болай да аңлашылып тора бит… Табигать иясе яисә Хода бәндәсе дисәләр дә, дөрес булыр иде. Шушы сәерлеге аркасында кайчандыр кешеләр аннан ваз кичә язганнар да инде. Бу хакта уйлавы да куркыныч хәзер.
  Аның каравы Сайдә үзенең күңелен әрнетеп торган иң мөһим сүзне әйтте:
  — Мәннән абзый, минем Җидесуга барасым килә, теге Су егетен күреп, рәхмәт әйтәсем килә. Әнием җибәрми, зәхмәт тияр, дивана булырсың, ди…
  — Йөрәгең нәрсә куша, шуны эшлә, балакай, миннән сорама. Бер гомер эчендә болай да күңелемә күп авырлык алдым.
  — Нинди авырлык ул, Мәннән абзый?
  — Бер сөйләрмен әле… Сиңа сөйләргә ярый. Тик… Әлегә иртәрәк.
  Мәннән картның “Йөрәгең нәрсә куша, шуны эшлә” дигән сүзе Сайдәгә “Бар, бар, Җидесудагы ул егет янына бар” дигән кебек ишетелде. Кыз шул көнне үк таныш сукмакка чыкты, тик бу юлы, чишмәләр ягыннан узганда, әтисе өйрәткәнчә:
  Су анасы Сылубикә,
  Су атасы Сөләйман,—
  дип, эчкән суына бәхиллек сорады, йола кушканча, үлән йолкып, ялгашлары буйлап агызды…
  Көн кызу иде. Кояш, кадаклап куелган кебек, көне буе баш өстендә эленеп тора. Бераз яр буендагы куш каен ышыгында юангач, Сайдә су коенып алырга булды. Иң гаҗәбе, аның күңелендә куркуның әсәре дә юк. Үзе дә аптырады. Киресенчә, ул бөтен күңеле, йөрәк ярсуы белән Су егетенең чыгуын теләде. Белгән догаларын укыды, Ходайга ялынды, ялварды, әҗерләр, гозерләр әйтте…
  Су егете күренмәде. Бу көнне дә, икенче, өченче көннәрне дә, аннан соң да күренмәде. Сайдә, тәмам гаҗизләнеп, кабат Мәннән карт янына китте.
  Бу юлы карт аны көлеп-елмаеп каршы алды. Бәхет кошы тотканмыни!
  — Ә беләсеңме, ул бит сине күрә, кызым. Ул сине үз итте, яратты.
  — Каян беләсең боларны, Мәннән абзый?
  — Беләм, ул сиңа зыян эшләми, шуннан беләм. Бүтән берәү булса, күптән бер-бер хәл кылыр иде инде.
  — Ләкин ул бит күренми!..
  — Иң мөһиме, ул сине күңеленә алды, калганы — җиңел эш…
  — Җиңел булгач, ник әйтмәдең соң миңа?
  — Ә син сорамадың…
  — Әйт инде, Мәннән абзый, тизрәк әйт, нишләргә миңа?
  — Йөзегең бармы? Көмеш булсын, кашлы булсын.
  — Бар, бар! Кояш кашлы ярыймы? Әтием бүләк иткән иде.
  — Ярый. Шул йөзегеңне елганың тап урта бер җиренә төшереп җибәр. Калганы Ходай Тәгалә кулында. Аның әле моңа кадәр табигатькә, мәхәббәткә каршы килгәне юк…
  Сайдә йөгереп кайтты да әтисенең истәлеге булып калган йөзекне эзләп алды. Бармагына киеп куйды. Зур көзге каршында әйләнгәләп торды. Аның күңеле күтәренке иде; ул инде эзләгәнен тапкан кебек, бәхетенә тарган кебек кылана иде.
  Әллә шушы кыланмышлары белән үзенә үзе күз тидерде — бүген дә аның янына Су егете чыкмады. Йөзеге генә әрәм булды. Әнисе белсә, җанын алачак инде, монысы хак.
  Сайдә күпме генә көтсә дә, күпме генә Җидесу уртасында йөзеп йөрсә дә — теләгән кешесен (Кешесен? Ә кешеләрдән кайсы җире белән ким соң ул?!) көтеп ала алмады. Су өстендә чакта кинәт кенә кемнеңдер көчле беләкләрен тойган кебек тә була, ләкин, таянам дигәндә генә, терәк тапмыйча, суга чума да китә, чума да китә…
  Икенче көнне дә шул ук хәл кабатланды, Җидесуда япа-ялгызы йөзеп йөрүче бу кызны берәрсе күреп калса, чынлап та тилергән икән мескенкәй дип уйлар иде, мөгаен. Күргәннәрдер дә. Әнә бит әнисенә әйтеп кайтарганнар: “Кызың Су җене белән ярәшкән икән, аның баласы бака булып туачак”, — дигәннәр.
  Сайдә елый-елый кайтып китте. Икенче көнне тагын шул куш каен төбенә килеп утырды. Бу урын аңа шулкадәр якын, кадерле булып китте, бары тик шушы агач төбендә генә ул үзен бәхетле итеп сизә, тоя ала икән бит.
  Сайдә йөгереп килде дә, каен төбенә түшәлгән чирәмлеккә чалкан төшеп, сузылып ятты. Кулларын өскә сузып, ниндидер бер мөһим, изге сүз әйтмәкче булды. Бу сүз белән аның бүгенге бәхете, киләчәктәге язмышы хәл ителер төсле иде.
  Ләкин ул бу матур, изге сүзне уйлап өлгерә алмый калды, аның кулы ниндидер бауда эленеп, балкып торган таныш йөзеккә тиеп китте.
  Сайдә шундук сикереп торды, як-ягына каранды. Беркемне дә күрмәгәч, тагын йөзеге янына килде. Тапкан бит, тапкан! Менә ул — аның кояшлы йөзеге! Әтисенең истәлеге! Ах аны! Ничек хәйләкәр ул! Үзе китермәгән, күрер әле, табар әле дип, шушы каенга элеп киткән!
  Сайдә нишләргә дә белмәде. Ул хәтта биеп, сикергәләп алды. Аннары тиз-тиз генә чишенде дә ярдан йөгереп төшеп китте. Күңел ярсуына түзә алмыйча, йөзеп-йөзеп, чумып-чумып уйный башлады. Үзе күңеленнән генә таныш җырны көйләде:
  Җидесуның буйларыннан
  Таптым ал кашлы йөзек.
  Су төпләренә төшсәм дә,
  Алып чыгарсың кебек…
  Шул вакыт Сайдәнең бәхеткә тулышкан йөрәгендә ниндидер бер мөһим кыл чыңлап куйды. Бу чыңның нәрсәгәдер ым-ишарә булуы көн кебек ачык иде. Һәм Сайдә шушы илаһи ишарәне эзләргә кереште, күл өстен карап чыкты, ерактан сөмрәеп торган Ябалак тау итәкләренә, яр читендәге әрәмәлекләргә, камыш диңгезенә төбәлеп торды, аннары гына каршындагы яр башына күтәрелеп карады һәм… ах итте. Яр өстендә, андагы каенның өченче кәүсәсе булып, бер сәер кеше басып тора иде. Егет кеше. Сәерлеге дә әнә шул егет булуында, ахры. Аның киң кулбашына озын чәче таралып төшкән. Ә кояшта янган тән-гәүдәсе шулкадәр матур һәм камил, ул бары тик әкиятләрдә генә була торган әзмәвердәй каһарманнарны хәтерләтә иде. Биленә капланган тире итәге исә аның борынгы кыргый заманнардан килгән зат булуына тагын бер ишарә иде.
  Ә йөзе… Ә күзләре! Алар шулкадәр тере һәм мәхәббәтле иде, Сайдә шундук үлеп гашыйк булды, аның шушы олы, матур күзләреннән карашларын ала алмыйча интекте. Су егетенең иреннәренә кунган сихри елмаюны күрергә теләде кыз.
  Һәм ул күрде, күрде! Күрде дә тагын бер тапкыр гашыйк булды.
  Сайдә судан чыгып яр башына күтәрелгәнче, егет шулай елмаеп басып торды. Аның йөзендә гаҗәпләнү белән аптырауның әсәре дә юк, гүя ул Сайдәне күптән белә, белү генә түгел, ярата, сөя!..
  — Син кем? — Тамчы да курыкмыйча, шикләнмичә, беренче булып Сайдә сораша башлады.
  Егет җавап бирмәде. Элеккечә елмаеп торуында булды.
  — Рәхмәт, йөзек өчен рәхмәт.— Сайдә бармагындагы йөзегенә төртеп күрсәтте.— Әтиемнең бүләге ул…
  Егет һаман шул килеш тора бирде. Сайдә, үрелеп, бармак очлары белән генә аның бүртеп-кабарып торган беләкләренә, кулбашларына, күкрәкләренә кагылып үтте, аннары чәчләрен сыйпап куйды. Егет тә шуны ук эшләде — Сайдәнең янбашларына, күкрәкләренә, яңакларына учларын куйды, чәчләрен тотып карады.
  Сайдә шундук чамалап алды — бер дә рухларга, җеннәргә охшамаган бу егет. Балыкныкы кебек тәңкәләре дә, баканыкы кебек кул-аяк ярылары да юк, койрыгы-мазары да күренми…
  — Син кем? Исемең ничек? — Сайдә тагын бер мәртәбә сорап карарга булды.
  Егет кинәт җитдиләнде, әмма җавап бирмәде. Нидер әйтергә теләде, әмма шыңшып-ыңгырашып кына куйды.
  Сайдәгә барып җитте — бу егет сөйләшә белми бит! Шулай да кыз аңа үзенең исемен әйтергә булды, шушы исем белән ике арадагы серле-сихерле халәтне мәңгелеккә беркетеп куярга теләде, ахры.
  — Мин — Сай-дә! Сай-дә! — Сайдә уң кулын күкрәге өстенә салды. Егет тә уң кулын үзенең күкрәгенә якын китерде. Нидер әйтергә теләп, матур иреннәрен ачты, тик әйтә алмады, баягы кебек шыңшып, иңрәп кенә куйды.
  Су кешесенең тәмам кәефе китте.
  Ул бермәл, елардай булып, өзгәләнеп-ачыргаланып, Сайдәнең күзләренә карап торды, аннары, кырт борылып, елга ярына таба йөгерде. Шулай йөгереп барган уңайга, бар көченә этенеп кулларын як-якка җәеп җибәрде дә аска очып төшеп китте, артыннан су шапылдаганы гына ишетелеп калды.
  Бу хәлләрдән Сайдә үзе телсез кала язды. Ләкин телсез калса да, хәтта аңсыз-җансыз калса да, ул бүген бик тә, бик тә бәхетле иде!
  5
  Ул — Аллаһ — ике зур суны янәшә агызды, ул суларның берсе эчәргә тәмледер, икенчесе эчәргә ачы һәм тозлыдыр, вә алар арасына пәрдә кылды вә бергә кушылудан тыя торган яшерен көчне араларына куйды.
  “ Коръән тәфсире”,
  “ Аеручы” сүрәсеннән 53 нче аять
  Алар көн саен диярлек очраша башладылар. Бер-берсен көтеп, сагынып алалар. Сайдә кайчан гына пәйда булса да, Түләк (егеткә шулай дип исем куштылар) аны шундук килеп таба. Түләкнең үзе генә белгән аулак урыннары бар икән. Күбрәк шунда уйнап йөзделәр, сөйләшеп утырдылар. Дөресен генә әйткәндә, Сайдә сөйли, ә Түләк тыңлый. Ул бит кеше телен аңлый, тик җавап кына кайтара белми. Үзенең исемен әйткәнче дә хәтсез вакыт узды…
  Сайдә аның кем икәнлеген һаман белми — адәм баласымы, әллә берәр рухи затмы, җенме, пәриме? Шулай да кешегә ныграк охшаган ул. Рухи затларның кул, аяк бармаклары йә дүрт, йә алты була, ә бу егетнең бөтен бармаклары да исән-сау, кешеләрнеке төсле. Албастыныкы кебек, култык астында куышлык та юк, Шүрәленеке кебек, аркасында эчке әгъзалары да күренеп тормый. Рухларның күз каралары да, кендекләре дә булмый… Ә Түләкнең бөтен җире дә үз урынында һәм шундый матур, камил!..
  Сайдә әлегә аның кайда яшәгәнен дә, нәрсә ашаганын да белми, сорашырга курка. Ул бары тик аны сагына, аңа бөтен җаны-тәне белән тартыла, ымсына… Чын, ихлас мәхәббәттәге кебек. Ә мәхәббәт ул илаһи әйбер, җирнеке генә түгел… Ходай Тәгалә үзе дә мәхәббәт телендә сөйләшә, ди бит…
  Иң авыры Рәхиләгә төште. Шул хыялый кызы аркасында аңардан бөтен авыл читләште. Ләкин ана кеше бик бетеренмәде, борчылмады. Чөнки аның кызы бәхетле иде. Баласы бәхетле булган ана нигә кайгырып утырсын ди... Шатланырга тиештер ләса...
  Сайдә анасыннан бернәрсә дә яшермәде. Ничек бар — шулай сөйләп барды. Үз уйлары, күңел хисләре, шатлыклары белән уртаклашты. Рәхилә баштарак: “Йөрмә, кызым, бер очы чыгачак моның, юха пәриләре, сылу егет кыяфәтенә кереп, кеше алдап йөриләр, ди, шулай булмасын, кара аны”, — дип кисәтеп торса да, бераздан дәшмәс булды. Кызының мондый шат, бәхетле чагын күргәне юк иде әле аның. Җитмәсә, тегесе ана кеше күңеленә тынычлык, сабырлык бирә торган сүзләр таба белде. Сайдә: “Шундагы көтүче егетләрнең берсе кебек кенә ул, әнием, аның хакында Мәннән абзый да белә, ышанмасаң, үзең сорап кара”, — дигәч, Рәхиләнең күңеле тәмам урынына утырды, Ходай нәрсә язган булса, шул булыр, дип, ул язмышына буйсынып яши башлады.
  Рәхилә тынычланды, ә менә Камышлының үзендә хәтәр җәнҗал туып, көчәеп кенә килә иде. Рәзилнең егетләре, телләре ачылуга, Су җене хакында бөтен күргәннәрен тәфсилләп сөйләп биргәннәр. Сүзе чыккач, күзе дә чыга дигәндәй: авыл кешеләре арасында бу су хәшәрәтен күргән кешеләр дә табыла башлаган. Имеш, ул шулкадәр килбәтсез икән, аны күрүгә, кеше шундук телсез, аңсыз кала икән. Әллә ничә куллы, әллә ничә аяклы бу җеннең маңгаенда бер генә күзе бар, ди, тагын әллә нәрсәләр, әллә нәрсәләр…
  Аның су өстенә кайчан чыгуын да беләләр, имеш. Яңгырлы көнне генә күренә ди ул; соңгы вакытта кояшлы көннәрне дә күргәләгәннәр, нәкъ көндезге сәгатьләрдә үзенең сылу хатыны белән уйнап-уйнап йөри ди теге җен заты…
  Мәннән карт кына әйткән, имеш: “Ничә еллар буе бергә яшәгән бит — зыяны тимәгән, хәзер дә шулай яшәрбез, без тимәсәк, ул да тимәс, борчылырга урын юк”, — дигән. Аңа каршы Рәзил хәбәр тараткан: “Барыбер тотып иманын киям мин аның, авылны өркетеп ятмасын анда”, — дигән. Аңа бүтәннәр кушылган. Кемдер югалган сарыгын, кемдер сыерын исенә төшергән. Хәтта берничә ел элек суда батып үлгән кыз бала фаҗигасен дә шушы Су җененнән күрә башлаганнар.
  Бу хәбәрләр Сайдәнең күңел тынычлыгын алды. Ул хәтта берникадәр вакыт Җидесу буена, Су егете янына бармыйча йөрде. Аның артыннан ияреп барырлар да Түләкне тотып алырлар кебек тоелды аңа.
  Түзмәде. Китте. Түләк аны бик сагынган иде. Ул хәтта сөенеченнән, башын күккә чөеп, иңрәп кычкыра башлады. Егетнең бу кыланышы Сайдәне сискәндереп куйды — хайваннарга гына хас кыргыйлык бар иде аның бу кычкыруында…
  Ләкин Түләк шундук көлеп-елмаеп җибәрде, Сайдәнең бөтен җирен карап, тоткалап чыкты, аннары, ымлап, кызны су коенырга чакырды.
  Сайдәнең суга керәсе килмәде; ул, бер аулак җир табып, Түләкне сөйләшергә өйрәтә башлады.
  — Син — Түләк…
  — Син — Тү-ләк…
  — Син түгел, мин…
  — Син түгел, мин…
  — Юк, син әйтергә тиеш: “Мин — Түләк”, — дияргә тиеш…
  — Мин — Түләк…
  — Ә менә мин — Сайдә.
  — Син… Сай-дә…
  — Менә бит була. Тагын тыңла, исеңдә калдыр: менә бу — су, елга, ә анда — урман, урман артында — авыл, анда — кешеләр…
  Түләк бик талантлы укучы булып чыкты. Берничә атна эчендә ул иң кирәкле сүзләрне белә иде инде. Сайдәгә шулай тоелды. Түләк кайчандыр бу сүзләрне инде белгән булган, хәзер ул аларны исенә генә төшерә. Әнә бит таныш сүз чыккан саен сөенеп куя, балаларча сикергәләп, уйнап ала…
  Сайдә сизенә, хәтта төгәл белә: ниндидер сере, могҗизасы бар бу Су егетенең. Һәм бу сер, бу тарих иң элек кешеләр белән бәйләнгән.
  Әнә бит Түләк үзе үк әйтеп тора.
  — Мин — Түләк,— ди.
  “Кеше” сүзен өйрәнгәч: “Мин — кеше”, — дия башлады. “Тегермән” сүзеннән соң: “Мин — тегермән”, — дип белдерде. Җитмәсә, бер — үзенә, бер — тегермәнгә төртеп күрсәтә. Нәрсә әйтергә тели соң ул — Ходай гына беләдер. Ләкин аның сере тегермән белән дә бәйле; бу көн кебек ачык.
  Сайдә аңа һаман өйрәнеп җитә алмый әле. Егетнең матур, зифа тәне аны әсир итә, дәртле йөрәген ярсыта башлый; ул, үзе дә сизмәстән, Түләкнең тыгыз тәнен иркәләргә, назларга керешә. Ә Түләк… Түләк, Сайдә нәрсә эшли, шуны эшли, Сайдә нәрсә кылана, шуны кылана. Сайдә аның күкрәген сыйпап-назлап куйган иде, Түләк тә аның күкрәк япмасын күтәрде, бармак очлары белән сак кына кагылып, кызның тыгыз күкрәкләрен назларга кереште. Сайдә рәхәтлектән аңын югалта язды. Аның күкрәкләренә егетләр кулының кагылганы юк иде әле. Күзләрен йомып, хатын-кызлар гына татый ала торган татлы назга исереп күпме торгандыр, айнып, уянып киткәндә, Түләк аның бүртеп, зураеп киткән күкрәк очларына иреннәрен тидерер-тидермәс кенә кагылып, үбеп тора иде. Ә үзенең күзләрендә яшь, кешеләрдә генә була торган чып-чын күз яшьләре!
  Нәрсә кичерә икән бу егет? Нәрсә тоя? Ни уйлый ул, исенә төшерергә тырыша? Кем ул? Каян?
  Сайдә, бер бәхетеннән шашып, бер борчылып, Түләкнең җиләс җилдә тузынып очып торган чәчләреннән бөтереп тотты да үзенең сөю, наз тәмен белә башлаган ак-саф күкрәкләрен аның калын, мәхәббәтле иреннәренә таба этте…
  Сайдә Түләкнең кеше булуына ышанып җиткәч тә шикләреннән арына алмады. Бу шик, әлбәттә инде, су белән, елга белән бәйләнгән иде. Кешеләр җирдә яшиләр, ә Түләк нишләптер су заты бит! Ул суда, су астында яши, аның бөтен тормышы су белән бәйләнгән. Сайдә янына да ул судан килеп чыга, Сайдәдән соң да суга кереп югала… Тын алмыйча ничек кенә яшидер? Нәрсә белән тукланадыр?..
  Бер килгәндә Сайдә бу хакта да сүз кузгатты, Түләктән нәрсә дә булса ашарга табуын сорады. Түләк шундук аңлап алды һәм, кулларын канат итеп җәеп, яр башыннан елгага томырылды, чумып, юк та булды. Бик озак торып чыкты ул. Ике сикерүдә ярга менеп тә җитте. Кыз Түләк кулындагы әрекмән яфрагында ысланган балык күреп аһ итте.
  Сайдә кайтып кергәндә, Рәхилә ишек төбендә елап утыра иде.
  — Нәрсә булды, әнием? — дип, шундук йөгереп янына барды.
  — Жәл, теге Су егете жәл… Харап була бит мескен…
  Ярты сәгать элек кенә Түләк белән Җидесуда йөзеп уйнаган Сайдә өчен әнисенең җавабы аяз көндәге яшен кебек булды.
  — Нәрсә-ә? Ни сөйлисең син, әнием?
  — Кызым, авылны акылдан яздырдың бит, шуны да белмисеңмени? Әнә итче Рәзил, синең теге җенеңне тоту өчен, кеше җыя башлаган...
  — Нәрсә сөйлисең син?! Җен түгел ул, әнием, кеше ул, чын кеше! Менә минем кебек, синең кебек…
  — Шулаен шулайдыр да. Кешеләрне моңа ничек ышандырырга соң? Кеше булгач, нигә авылда, үзе кебек кешеләр арасында яшәми соң ул? Нигә суда яши?
  — Белмим, әнием, монысын мин дә белмим. Монысына үзем дә аптырыйм…
  — И бала, бала… Тагын ниләр күрербез икән инде?..
  — Кайчан баралар ди соң?
  — Кая?
  — Ауга, үзең әйттең бит…
  — Иртәгә, кояш төшкелеккә күтәрелгәч кузгалалар, ди. Нәкъ шул вакытта су өстенә чыга, ди бит ул.
  — Әнием, аны ничек тә кисәтергә иде, күрергә иде!
  — Юк, кызым, бу юлы җибәрмим. Өйдә генә утыр! Болай да йөрәгем үз урынында түгел.
  — Әнием!
  — Юк дигәч, юк!
  — Әнием! Мин бит аны яратам, үлеп яратам!.. Мин ансыз яши алмыйм!..
  — Ә?..
  6
  Аллаһ сезгә күктән су иңдерде, ул су белән чәчәккә күмелгән күп җимеш бакчаларын үстерде, ул бакчаларның агачларын үстерү сезгә лаек булмады, ягъни көчегез җитмәде, Аллаһыдан башка тагын бер Илаһы бармы? Әлбәттә, юк, бәлки, алар хак юлдан авыша торган кавемдер”.
  “ Коръән тәфсире”, “Нәмел” (Кырмыска)
  сүрәсеннән 60 нчы аять
  Су җене хакындагы имеш-мимешләр Камышлы авылын кыл урталай бүлде. Берәүләр, аны эзәрлекләп, табигатьне, илаһиятне үртәмәскә киңәш иттеләр, икенчеләр, бигрәк тә Сапый карчык белән Рәзил яклылар, бу хәшәрәтне кешеләр каршына бастырырга, бастырып кына калмыйча, утта яндырып үтерергә өндәделәр. Шундук олы ауга әзерләнә башладылар, чормада күгәреп яткан ау мылтыкларын чистартып куйдылар, патроннарын тутырдылар, капкыннар, күсәкләр, колгалар юнәттеләр, сөзгеч-җылымнар әзерләделәр.
  Тик ауга кадәр, иң элек Рәхиләләр капкасын килеп кактылар.
  — Һәй, өйдә берәрсе бармы? — Егетләрен урамда калдырып, ишегалдына үткән Рәзилнең тавышында үҗәтлек, хәтта усаллык бар иде.
  — Бар, бар, кем анда? — Рәхилә сыер абзарыннан чыкмыйча гына җавап бирде.
  — Без бу, Рәхилә апа, чыгыгыз әле, сөйләшәсе бар.
  Алъяпкычына кулларын сөртә-сөртә килеп чыккан Рәхиләнең тавышына шом кунып өлгергән иде инде.
  — Бәй, Рәзил, сөйләштек бит инде, җибәргән оның өчен дә Сайдәдән эләкте, үзегез сөйләшегез, үзегез килешегез инде…
  — Бүген сүз ул турыда түгел, Рәхилә апа.
  — Тагын нәрсә турында, Рәзил?
  — Тегермән суындагы җен хакында, белмәгәнгә салышып тормале, Рәхилә апа.
  — Минем ни эшем бар аңарда?
  — Сезнең эшегез юк, ә менә Сайдәнең эше бар. Ул кайда, өйдәме, чыксын әле…
  Өй ишегендә Сайдә күренүгә, баштарак икесе дә шым булдылар.
  Беренче булып Рәзил сүз башлады.
  — Сине Су җенен күргән диләр.
  — Юк, күргәнем юк…
  — Сине минем өч әтрәк-әләмнән кем коткарды соң?
  — Белмим, күрмәдем…
  — Сайдә, яхшылык белән сөйләп бир барысын да… Юкса…
  — Юкса нәрсә була?
  — Берни дә булмый… Үзең җенгә әвереләсең, шул гына.
  — Ничек инде?
  — Ничекме? Җенгә ярдәм иткән кеше үзе җен булып чыга, шул гына… Әнә Сапый карчыктан сора…
  Бөтен тирә-якта даны чыккан сихерче карчыкның исемен ишетүгә, Рәхилә кызып китте:
  — Сиңа нәрсә кирәк бездән, Рәзил? Уратып-нитеп тормыйча, турысын гына әйт әле!
  — Кызың Сайдә безгә ул җенне тотып бирергә тиеш. Шунда гына авыл каршында йөзе ак булачак. Минем алда да…
  — Синең алда? — Сүзгә тагын Сайдә кушылды. — Син кем соң?
  — Мин синең булачак ирең. Белмәгәнгә салышма. Бүген әле мин сине ала алам. Оятына, гайбәтенә карамыйча алам. Күңелгә нык кереп өлгердең син, кызый… Ә менә иртәгә соң булачак, җенең-ниең белән тотып утка ягачаклар сине. Ялынырсың-ялварырсың, мин булмам.
  — Ялынмам…
  — Ялынырсың. Җаның кадерле булса, ялынырсың. Ә җан кадерле ул…
  — Туктале, малай актыгы, нәрсә сөйләп булашасың син, нинди җен, нинди җан, бирермен мин сиңа җанны, — дип, моңарчы чак-чак түзеп торган Рәхилә кулындагы сәнәген күтәреп Рәзилгә таба килә башлады. — Бар, ычкын моннан яхшы чакта, оныңны да алып кит, мин аның бер тамчысына да тимәдем!
  — Рәхилә апа, туктале, тукта… — Рәзил, сүзнең кирәкмәгән якка кереп китүен аңлап, өтәләнә башлады.
  — Туктамыйм да, нитмим дә… Шушы сәнәк җилкә тамырыңа кунганчы, бар, чыгып кит, бүтән күземә күренәсе булма!
  Рәзил чыгып киткәч тә тиз генә тынычлана алмады ана кеше. “Кара син аны, җен белән башлады, җан белән бетерде”, — дип, шактый вакыт үзалдына сөйләнеп йөрде.
  Сайдәгә дә эләкте.
  — Син генә гаепле, кызый! Шушы яшемдә кеше көлдереп йөрмәс идем мин, җен-җен дип тәкатеңне корытмасаң…
  — Әнием!..
  — Дәшмә миңа! Яратырга кеше беткәндер, суда яшәүче пәри егетенә гашыйк булмасаң!
  — Әнием…
  — Нәрсә, нәрсә? Нәрсә әйтмәкче буласың, нәрсә генә әйтә аласың син, ә? Бөтен авылга рисвай булдык бит, кызым. Аңлыйсыңмы шуны? Моннан соң ничек яшәрбез, шул турыда уйлаганың бармы?
  — Әнием… Мин кеше бит әле… Ничек уйланмыйм ди инде… Ләкин мин аны бик яратам, җанымнан да, гомеремнән дә артык күреп яратам… Аның белән бер-бер хәл булса, ничек яшәрмен соң мин, әнием? — Күңел тетрәнүләренә түзә алмыйча, Сайдә, сулкылдап елый-елый, әнисенең күкрәгенә килеп капланды.
  Гөнаһлы җир тормышының иң хәтәр ярсуларына да чыдам, сабыр ана йөрәге шундук кызын тынычландыра алырлык сүз уйлап тапты:
  — Иртәгә иртүк кузгалырсың, балам, ә хәзер ял ит…
  Нинди ял итү инде ул! Сайдә төне буе иләсләнеп, уйланып ятты. Ул бит хәзер мәхәббәт белән нәфрәт уртасында калды. Мәхәббәт ул — күзеңне йомгач та кояшның балкып калуы, нәфрәт — күзләр шар ачык чакта да көпә-көндез күкне болыт каплап алу… Сайдә мәхәббәткә якынрак тора. Аннары ул Түләк хакында уйланды. Сизә микән ул үзенә бәла якынлашканын? Сизәдер… Табигать иясе бит ул, табигать баласы… Ә табигать барысын да сизә, тоя. Әллә сизмиме? Бөтен дөньясын онытып, Сайдә хакында уйлап ятамы? Мәхәббәт табигать тоемын томалый, диләр бит… Ярата бит ул Сайдәне. Әлегә яратам дип әйтә алмаса да, ярата, сөя! Чын әкиятләрдәге мәхәббәт ияләре кебек…
  “Түләк белән кызның мәхәббәтләре көннән-көн арта барды. Кыз Түләккә әйтте: “Әй егет, син миңа рөхсәт бирсәң, һәр иртәдә чыгып, чәчем тарап, йөземне бизәп килер идем”,— диде.
  Егет кызга рөхсәт бирде. Һәр иртәдә кыз аулак җиргә чыгып, чәчен тарап, йөзен бизәп килер иде. Беркөнне Түләк Сусылудан: “Нинди җиргә чыгып чәчең тарыйсың?” — дип сорады. Кыз әйтте: “Кайсы җирдә чәчемнән килеп тоттың, шул җирдә тарармын”,— диде. Шунда Түләк әйтте: “Әй җан мәхәббәте, анда минем атым белән кошымны күрмәссеңме? Кыз әйтте: “Ә син миңа гашыйк булмадыңмыни? Атымнан һәм кошымнан бизәм, дип әйтмәдеңмени?” Түләк кызга әйтте: “Ул көн бүтән көн иде, бу көн янә үзгәрде, күргән булсаң, әйт!” — диде. Кыз Түләккә әйтте:
  Атың аты Җилҗитмәс,
  Аңа җитәр җир кайда!
  Атың торыр ябыгып,
  Кошың торыр боегып,
  Үзең ташлап киттең бит,
  Хәзер нигә сорарсың?
  Шуннан соң Түләк кызга әйтте:
  Атым торыр ул ярда
  Минем өчен зарыгып,
  Айлык җирне бер баскан,
  Ирене-күзе калыгып;
  Атым алып килергә
  Дәрман әйтче, Сусылу,
  Хәлеңнән килер булса,
  Алып килче, Сусылу!
  Түләккә кыз җавап бирде:
  Атың, кошың бу җиргә
  Килеп җитмәс, бай углы,
  Бу хезмәтне кылырга
  Хәлем җитмәс, бай углы.
  Теләгең Хактан теләгең,
  Ашыкмачы, бай углы,
  Ул хезмәтне Хак бирер,
  Кайгырмачы, бай углы!
  Түләк торды, ясигъ намазын кылды, мәхкәм китерде, башын сәҗдәгә куеп әйтте: “Илаһым, барча авыр эшләр сиңа җиңел бирелә: атымны, кошымны шушы җиргә китерсәң, моңа кодрәтең бар! Мин бичараның хәлен белсәң иде!
  Кыз белән ятып торганнар иде, тышта Җилҗитмәс кешнәп җибәрде, кошы чыңгылдап аваз бирде.
  Түләк аларның каршына китте. Ияләрен күрүгә, аты сикергәләп, кошы кагынып куйды — алар шулай сөенечләрен белдерделәр.
  Өч дус тагын бергә яши башладылар.
  Ләкин Түләк янә кыз мәхәббәте белән хаста булды, саргайды, ябыкты — бу аның йөзенә чыкты. Үзе бу хакта белмәде. Кыз, иртә белән, чәчен тарап, бизәнергә чыкканда, Түләк үзен күрсен дип, көзгесен түшәк өстендә калдырды. Түләк кызның көзгесен табып алды, ачып карады, үзенең йөзен күрде: йөзе сап-сары булмыш, яшәү нуры коелмыш иде. Шуннан соң Түләк әйтте: “Аһ, нинди аяныч хәл, хаста булдым, үлем хәленә килдем!” — диде…”
  Авылны чиләк, таба каккан тавышлар уятты. Төрле яктан ишетелгән шомлы авазлар акрынлап иске тегермәнгә илтә торган юл очына җыела башладылар. Кешеләргә, ниндидер шайтан туе башланачагын сизенеп, ярсынган этләр иярде. Сапый карчыкның карлыккан тавышы этләр өрүендәге ыгы-зыгыдан да хәтәррәк булып ишетелә иде.
  Бу кара йөзле, кылыч борынлы карчык, очлаеп алга чыгып торган ияге белән һаваны сөзә-сөзә, үзенең кара ырымын башкара:
  Кортның башын җуяем,
  Баш астына куяем.
  Киләсең булса — кил, гөмбә,
  Китәсең булса — кит, гөмбә;
  Кара диңгез артына
  Бар да төплән син, гөмбә!
  Үзе чиләге төбендәге гөмбә кисәкләрен, башы өзгәләнгән корт калдыкларын җыелган кешеләр өстенә чәчеп йөри, янәсе аларга җеннәр белән алышырлык “көч-куәт кертә…”
  Карурман авызында “шайтан туе” җыела башлаган вакытта, Сайдә иске тегермән яныннан узып бара иде инде. Каршысына кемнеңдер килгәнен ишетеп, ул тегермәннең кытыршы бурасына сыенды. Кулына тәпәч алды. Аны баш очына күтәрде, берәр яман кеше чыкса, сугарга әзерләнде.
  Сугарга туры килмәде. Каяндыр ашыга-ашыга Мәннән карт кайтып килә иде. Аны күрүгә, Сайдә яшеренгән җиреннән чыкты.
  Бу юлы Мәннән карт чынлап та курыкты, ахры.
  Сайдәне танымаганга салышып:
  — Синме соң бу, кызым? — дип сорады.
  — Мин бу, Мәннән абзый, Сайдә. Танымыйсыңмы әллә?
  — Таныйм да соң… Гаепләмә, кызым, бүген олы сихер көне. Кемнең кем кыяфәтендә йөргәнен дә белеп бетермәссең… Сак була күр. Болай ялгызың гына кая китеп барасың әле?
  — Синме соң бу, Мәннән абзый? Әллә берәр җенме? Түләккә куркыныч янаганын үзең дә беләсең бит. Ничек тә хәбәр итәргә иде үзенә, әнә кан исен сизеп котырыналар тегеләр. — Сайдә авыл ягына ымлап күрсәтте.
  — Беләм. Акылсыз малай да түгел үзе. Тик явызлыкны акыл да каплап куя алмый шул. Юлың изге. Тик беркая да барырга кирәк түгел. Ул инде белә.
  — Каян белә?
  — Белә. Калганын сорашма.
  — Син әйтү генә җитми аңа, Мәннән абзый. Ул мине көтә, беләсеңме, мине!
  — Мин Ходай Тәгалә түгел. Бәлки, син хаклыдыр да… Күңелең нәрсә куша, шуны эшлә, алайса… Тик соңыннан үкенәсе генә булма!
  Алар шулай аерылыштылар. Һәркем үз юлыннан — үз язмышына каршы китеп барды, ләкин бу юл аянычлы иде: берничә минуттан Мәннән картны Рәзилнең исерек иярченнәре кыйнап, имгәтеп ташлаячак, ә Сайдә инде бик озак вакытка үзенең туган нигезеннән, газиз анасыннан аерылачак иде…
  “Шайтан туе”, урман өстенә карга өере күтәреп, тегермәнгә якынаеп килә иде инде, Сайдә, үзе генә белгән сукмакка төшеп, Түләк янына ашыкты. Кояш, җирдә барган ыгы-зыгыга игътибар да итмичә, күк гөмбәзенә үзенең нур-канатларын җәеп өлгергән инде, Сайдә белән Түләкнең очраша торган вакытларына да күп калмаган; менә шушы әрәмәлекне үтәсе дә, карт чикләвек куагы төбеннән үзәнлеккә килеп чыгасы гына кала…
  Сайдә, мәхәббәтләренә шаһит булып басып торучы куш каенны үтеп, икесе генә белгән аулак урыннарга юнәлде. Тик яр буйларын, камыш дәрьяларын күпме генә айкап йөрсә дә, Түләкне таба алмады. Аның җанкисәге, сөйгән яры, суга төшкән кебек, кинәт юкка чыккан иде!
  Ул арада, тегермән ягыннан килүче “шайтан туе” тар урман сукмакларыннан куш каен янына саркылып чыга башлады. Сайдә, бу вакытта Ябалак тавы итәгендәге әрәмәлек буенда басып тора иде. Ул шундук яр башында күпереп утырган гөлҗимеш куаклары артына посты, елганы күзәтә башлады. Яр буендагы шау-шуны ишетеп, су өстенә килеп кенә чыкмаса ярар иде аның Түләге... Сайдәнең иң беренче уе шул хакта булды.
  Икенче, өченче, аннан соңгы уйлары да шул хакта гына иде.
  Авылдан килгән халык төркеме куш каен янында калды, Рәзил, берничә егетен ияртеп, яр буен тентергә кереште. Алар мылтыкларын төбәп килеп чыкканда, Сайдә Түләк белән икесе генә белгән яр авызында еларга җитешеп утыра иде; текә балчыгы эшерелеп, үзәнлекне уеп кергән кызыл яр, суга тия язып үсеп утырган яшь таллык аны күзләре аракы сөреме һәм кыргый үч белән томалаган исерекләрдән яшереп-саклап торды. Кемдер яр өстендә сакта калды, бүтәннәр ары киттеләр. Елга буендагы камышлыкта оя корган кошларны өркетеп, берничә мәртәбә мылтыктан аттылар. Сайдәнең куркудан йөрәге ярыла язды. Колагын куеп тыңлап торды. Юк, болай гына аталар икән. “Үзләренең җаннары да аяк табаннарында йөри, ахры,— дип уйлап алды кызый,— әнә бит ничек пошаманга төшкәннәр…”
  — Ялгыз гына йөрмәгез, мылтыгыгыз корылган булсын, — дип кычкырды кемгәдер Рәзил. Бераздан тавышын басыбрак өстәде: — Үлән селкенсә дә атыгыз, юкса үзе җаныгызны алыр…
  — Җеннәрне үлми диләр бит, — дип шөбһәләнде кемдер.
  Аңа икенчесе кушылды:
  — Күзгә күренмичә дә йөриләр, ди, алар…
  — Прекратить панику! — Рәзил төшенкелеккә бирелүчеләрне шундук урыннарына куйды.
  Тагын бер-ике тапкыр мылтыктан аттылар. Елга эчендә ике көймәгә төялеп җылым сөйрәп йөрүчеләр ярдагыларга мылтыктан атып җавап бирделәр. Менә бервакыт моңа кадәр яр читендә эшсез торган этләрне, бәйләреннән чишеп, елга буена өстереп җибәрделәр. Аларның берсе туп-туры Сайдә яшеренгән яр буена чабып килде дә, яшь таллыкка карап, ярсып өрә башлады.
  Сайдәнең тагын бер мәртәбә йөрәге ярыла язды. Ләкин, йөрәге ярылырга өлгерә алмый калды, тирә-яктагы куаклыкта бер-бер артлы мылтык ядрәләре ярыла башлады. Чынлап та, ышаныпмы, әллә кызык өчен генәме, — аучылар, бер-берсен уздыра-уздыра, эт өреп торган яр астына ата башладылар.
  Мылтык тавышлары, этләрнең хәтәр өрүе, исерекләрнең ачы сүгенүе бергә җыелып, Сайдәнең аң-зиһенен томалап алды. Ләкин аның куркынган тәне, кул-аяклары бу минутта бөтенләй аерым, мөстәкыйль тормыш белән яши башлаган иде инде. Шуңа күрә ул үзенең ничек сикереп торганын, яшеренгән җиреннән йөгереп чыкканын да сизми калды. Өстә торганнар яр астыннан атылып чыккан кызны шундук күреп алдылар, “Әнә ул, әнә ул җен!”, “Тотыгыз, тот!”, “Атыгыз!” — дип кычкырыша башладылар. Тагын мылтык тавышлары яңгырады. Кинәт Сайдәгә, артыннан килеп, башына күсәк белән суккан кебек булды, ул алга таба сөрлегеп, абынып китте, аннары, ухылдап, су читенә капланып егылды…
  Яшәү — үлемгә әзерләнү ул. Әмма үлем куркынычы кешене озаграк яшәтә.
  Сайдәнең аң-зиһене кайта башлады. Зиһене белән бергә йөрәгендәге авырту көчәя барды. Иң беренче аның башына “Менә ничек була икән йөрәк ярылу” дигән уй килде.
  Кемдер Сайдәне йөзе белән борып яткырды.
  — Әһә, эләктеңме!
  — Бәй, кем бу?
  — Су кызы?
  — Су җене?
  — Нинди җен булсын, безнең авыл кызы ласа бу!
  — Рәхилә кызы!
  — Сайдә!
  — Рәзил, синең җенең шушымы?
  — Кемне үтердек без, Рәзил?
  — Нәрсә бу, Рәзил?