Ghetto: Burgerlijk Treurspel in 3 Bedrijven - 2

ESTHER. Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal
’k me nog langer moeilijk maken met jou!


ZESDE TOONEEL.

Rafaël. Esther. Sachel. Rose.

RAFAËL. Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.
SACHEL. Dat hoor ik. Zeg liever, goeien nacht!
ESTHER. Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n
kosthuis! Meneer doet ons de éér an om te kommen slapen!
RAFAËL. Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vàder? Vader? Hoor
je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.
ESTHER. Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook
geen boe noch ba. Wat ben jìj voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is
niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen!
SACHEL. Waar heb jij uitgehangen?
RAFAËL (verstrooid). Wat doet ’t ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergéten.
’t Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.
ESTHER. Hij vertelt wat! Geen opzet—wél opzet! ’t Komt ’r wat op an!
SACHEL. ’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke
dag—en je praat ’r om heen....
RAFAËL. Moet ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal
geweest—de tijd is omgevlogen. (vermoeid) Heb je wat te eten, tante? ’k
Heb honger.
ESTHER. Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op je
tijd.
SACHEL. Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.
RAFAËL. Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.
SACHEL. O God, wat straf je me zwaar op me ouwen dag overgeleverd an
vreèmden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je
blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn....
RAFAËL (rustig). Laat mijn moeder ’r buiten. Je hoeft geen
herinneringen wakker te maken; vandaag—leef ik enkel in herinneringen.
Ik was op ’t graf.
ESTHER. Hij was op d’r graf! ’t Is toch geen jaartijd? Was ’r nièt
gegaan....
RAFAËL (haalt de schouders op) .... Ik was op ’t graf ùren lang, heb
zitten suffen en droomen. ’t Werd avond; de doodgraver heeft me
opgeschrikt. Dat ’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kunt de plek
niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht.
Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.
SACHEL. Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg
met jouw bloemen! Was teruggekommen zooas ’t je pàste! Had niet je dag
verluierd, je dag verdaan met onzin—ònzin, zeg ik je! Gister ben je
niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin
verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an
dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en
Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toehalen, dat
m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak m’n zaak, waarvoor ik gezweet heb,
m’n zaak, m’n záák! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag kan ’k
bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!
ESTHER. Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zoo’n zoon grienen?
SACHEL. God straft me wel! Heb ik ’t brood uit me mond gespaard
toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik kromgelegen om ’m
groot te brengen! Heeft-ie scholen bezocht en talen geleerd, waarvan
wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons uitgekleed voor ’m, bij ’m
gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hém goed te laten
gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou kan ik alléén rondwurmen! An niemand
steun! Nou kan ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze híér kommen met
handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!
RAFAËL. Dat ’s niet mijn schuld.
SACHEL. Niet zijn schuld! Ik kan ’m vasthouen! Ik kan ’m daar dwingen
thuis te blijven en voor mijn te kijken!
RAFAËL. ’k Heb over al die dingen gedacht van middag, lang nagedacht—je
heb gelijk, maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.
ESTHER. Stapelmesjogge!
SACHEL (hard). En wáarom niet?
RAFAËL. Dat kan ’k niet zeggen....
SACHEL. Jij liègt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat
je verbergt!
RAFAËL. Nee.
SACHEL. Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen!
ESTHER. Geheimen? ’t Zullen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn
ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!
SACHEL. Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf
van je moeder most jij niet durven kommen!
RAFAËL. Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal hier niet
lang meer blijven, ’t je niet lastig maken.
SACHEL. Wat? Wàt zegt-ie?
ESTHER. Schtos! Allemaal schtos!
RAFAËL. Ik ga weg.
SACHEL. Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zegt-ie dat Esther?
RAFAËL. ’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige
dingen heb je later spijt, altijd spijt....
SACHEL. Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel je dan niks
as je m’n oogen ziet?
RAFAËL. Vroèger gaven die me onrust, angst, wroeging—hoe zal ik ’t
noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen,—in den tijd toen ìk
jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen oogenblik rust hebben
gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de
haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel bij de
gedachte—je displeizier te doen—nou is dat ùit me—heelemaal ùit me—je
heb ’t ’r uit getràpt!
SACHEL. Ik? Ik? Wat heb ìk joú gedaan? Wat? Wat?
RAFAËL. Nee, ik wil je niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk
voor. Je heb ’t zèlf geleerd....
ESTHER. Ik ga naar bed. Ik heb genog van die kinderpraat! Zal ik me
nachtrust geven an zùlk gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat
je wijzer was. Allemaal praatjes, uitvluchten, smoesjes! Mòrgen
vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t!
SACHEL. Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. Maar ’r
komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!
RAFAËL. Dreig niet. Ik zei je dat ik ’n besluit genomen heb—’n besluit
dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets aan veranderen kan. Ik ga weg.
Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre
oplossing.
SACHEL. Waàrom wil jij weg?
RAFAËL (droevig). Dat is mijn zaak.
SACHEL. Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r
voor bezoeken!
RAFAËL. Nee. Dat kàn niet. Ik voel me voor ’t eerst sinds jàren
rustig—nou ik mijn weg ga, nou ik weet wàt ’k doen moet.
SACHEL (woest). Maar de reden, de reden! Je heb toch je hersens! Je ben
toch niet volslagen idioot! De reden! De reden!
RAFAËL. De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? O, ’t zou voor ons beiden
beter zijn, als ’k zweeg. Je wìl dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan
zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige, als ’n
vreemde.
ESTHER. Ach wat ’n schtos! Wat doen we met die onzin!
RAFAËL. Laat me uitspreken. Ik kijf niet, maak geen twist: zeg de
dingen kàlm—als je ’t voelen kunt: wanhopig—’t Is niet zoolang
geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t Doet ’r niet toe. Ik was
onnoozel, ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield
zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de
bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je
oogen vol leven en opgewekt? ’t Was zoo verschrikkelijk je àltijd in ’t
donker te denken. Soms kneep ik m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor
om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe schrikkelijk, hoe
vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie
gissen, de vormen raden, de kleuren raden....
SACHEL. Hou je mond! Dát vraag ik je niet!
RAFAËL. Toen kwam de dag.... ’n Vrijdag... ’k Was begonnen je in de
zaak te helpen.... Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer
wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen er in. ’k
Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me
niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de
loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef je de getallen. Ik
keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot meelijden. Je
had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers
bevend bewegen over ’t papier—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat
mij ’t schrijven—vermoei je niet.—Maar op eens zag ik iets, iets dat me
dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring van de loods. ’r Werd
’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en
terwijl—tastte je voet naar de scháal—bleef er op drùkken. Ze wogen je
voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen.
Je stal. Je was ’n dief...
ESTHER. Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!
SACHEL. Laat ’m gaan... laat ’m uitspreken...
RAFAËL. Ik lieg niet! Loog ik maar!—Ik dacht dat ’k me vergist had,
bleef angstig wachten op ’n tweede baal.—De baal kwam—werd op de
bascuul geschoven—wéér drukte je voet op het blad—wéér nam je watje
niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo
zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met
gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte
oogen, dat niemand aan je dacht—’n hulpelooze blinde. En bij élke
schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal
je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je
misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van
andren!—Nou weet je de hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de
loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kèrk gegaan,
zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek
ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te
zien—telkens zag ik het wit zonder pupillen, ’t wit zooals ’t geglansd
had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n
bleeke hemel met ’n énkele violette streep: zóó sterk is ’t me
bijgebleven.—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte.
Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zei brooge. Je doopte ’t
brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je
oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan als de hemel. Je wierp
’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde
meer voor me. Je was ’n..... Je was ’n..... Waarom zal ik verwijten en
schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde
van je gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t goed wegen, afleveren. Jij
wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je
beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust
had als je stil moest zitten. En met Jozef sámen—met je knecht lag je
onder éen deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestèlen. Laat me
uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je gaan
minachten.—’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als
’n mensch van wie God ’n oneindige gelatenheid vraagt èn een gróóte
berusting—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft
genomen—van àlles.... Joú zag ’k ’t gèld dat je bij elkaar schraapte
bestréelen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou
zag ik dag aan dag—bedriegen. O, hoe wouen je blinde oogen me dan wat
doen. Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n vàder!
SACHEL. Doen àndren anders?
RAFAËL (triestig). Ons héele volk is ontaard. [2]
SACHEL. As ìk niet neem, nemen andren dan niet? Is ’t niet onze hàndel?
Maken zij geen misbruik van mijn ongeluk? Gaan we niet elk uur
achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle
kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?
RAFAËL. De andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik eéns zou leeren
joúw ongeluk te vergeten.... dat je àltijd voor me zou blijven de
man—bij—de—bascuul.
ESTHER. Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóo iets nog nooit. Daar
heb ik nou verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan!
Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij
neemt niet as-die krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader zoo
niet gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar
verdienen wat ze óns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij
diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen
eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de
andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel
drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n
ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!
RAFAËL. Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k
weg ga....
SACHEL. Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou je
weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je
oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet
van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.... Je mot ’n róófdier
wezen... Anders trappen ze je ’r onder... Zonder gèld ben je weerloos,
zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k
’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?
RAFAËL. Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k
Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We
kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.
ESTHER. Wil ik j’s wat zeggen? As jij ’r zèlf over slaap—heb-ie morgen
spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.... Schtos! Hij gaat weg! Nog
in geen tien jaar! Wil je wat eten?
RAFAËL. Nee. ’k Heb geen trek meer.
ESTHER. Dan mot je maar trek maken. ’t Is aardig ongezond ’n heele dag
met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met
aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t even warmen?
RAFAËL. Nee.
ESTHER. Voor wat straf je je maag? Roos! Roos!
ROSE. Roep u?
ESTHER. ’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie even
warmen?
RAFAËL. Nee, tante—ik eet niet.
ESTHER. Wàrm jij ’t maar! (Rose af) As je de lucht ruikt, eet je wel.
RAFAËL. Heeft zij—gehuild?
ESTHER. Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me kop. Kom, ’k zal binnen
de tafel dekken...
RAFAËL. Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.
ESTHER. Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen
wonder. Je etensuur verzetten en ’s nachts niet slapen! Groote nar! Wat
heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?
RAFAËL. ’k Kon niet slapen... ben opgestaan... Nacht vader—Nàcht
vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.


ZEVENDE TOONEEL.

SACHEL. (Staat op—bevoelt de pennen van de luiken—bonst zich voor ’t
hoofd)
Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen
op—sámen—Waarvoor waren ze op?—Waarom heit die sjikse gehuild?—

(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).




TWEEDE BEDRIJF.

De huiskamer van Sachel achter den winkel.


EERSTE TOONEEL.

Rose. Rafaël.

RAFAËL (binnentredend). Waar is vader? Waar is tante?
ROSE. Ze zijn nog niet terug van de kerk. We zijn alleen—Goddank!
RAFAËL. Liefje—huil je?
ROSE. Raak me niet an! Raak me niet an!
RAFAËL. Hebben ze je....? Wat is ’r? Kom, huil zoo niet!
ROSE. O, dat ik naar je geluisterd heb!
RAFAËL. Is ’r iets gebeurd? Wat dan?
ROSE. Laat me met rust! Ik walg van je! Ik haat je! Ik haat jullie
allemaal! O, o, dat ’k sterven kon, dat God me zoo dadelijk dee
doodblijven!
RAFAËL. Heeft vader je iets gezegd? Heeft tante....
ROSE. Nee! Nee! Nee! Raak me niet an! Ik wil van jou niet gezoend
worden! Ik wil alleen dood, dood!
RAFAËL. Kom, màlle meid! Ben ik niet je man, jij m’n vróúw?
ROSE. Nee! Blijf van me af! Ik je vrouw! Ik! Ik! Hahaha! ’t Is om te
schateren! Ik, je bijzit, je tijd-verdrijf, je hoèr!....
RAFAËL. Rose!
ROSE. Ik, wat ben ik? Ik die niks op de wereld heb—ik die me moet laten
trappen door je vader—door je tante—door elken jóód die hier komt!
RAFAËL. Joòd? Joòd? Waarom zeg jij jood?
ROSE. Joòd, joòd! Wat kan ’t me schelen! ’k Ben hier ’n slavin! ’n
Vreemde! ’n Vreemde voor je vader! ’n Vreemde voor je tante! ’n Vreemde
voor den eersten den besten jood.—Ze kijken op me neer.—’k Ben máar de
Sjabbesmeid—ik mag de lampen opsteken—ik mag an ’t vuur komen—ik met
m’n vréémde handen—ik hun mèid, hun mèid! Ik, joùw bijzit! Want je ben
als de àndren—je heb me getrapt als de andren.—Je ben ’n jood zooals
zij!...
RAFAËL (neemt haar hand). O wat vind ’k ’t nàar dat je dàt zegt! Wat
vernedert ’t je zelf... Ik weet niet wàt de oorzaak is dat je zoo
opgewonden ben, zoo buiten jezelf, zoo ruw, zoo onvrouwelijk, zoo
grof..... Maar ik weet wel, Rose, dat je ’t woord niet meer zeggen
moet. ’t Herinnert me an zoo’n boel dingen. Nee, laat me je hand houen.
Zóó zit ik met de óúwe vertrouwelijkheid—Toen ’k ’n kind was—met andere
jongens wilde spelen—scholden ze voor jood—smaus. ’k Wist niet waarom.
Misschien zìj ook niet. Ze deeën ’t uit gewoonte. ’t Dee pijn. Want als
kind vroeg je jezelf: Is er iets bijzonders aan me? Heb ik iets gedaan?
Ben ik anders dan zij? Wat is joòd? Wat? Soms smeten ze met steenen,
riepen: jullie hebben Jezus gekruizigd! Ik klaagde. M’n moeder zei dan:
je moet er om lachen—je moet er aan wènnen—Eens op school—’k had niet
opgelet—trok de meester me uit de bank, gaf me ’n klap, zei: in den
hoek staan, jood! Ik stond ’n uur lang in den hoek, ik, de eenige jood
van die school en door m’n zotte tranen zag ’k de jongens die lachten,
den meester, de banken, de kamer. En ’n wrok kwam in me. ’k Had dien
man kunnen ranselen, ’k had me kunnen wreken aan allen. Waarom was ’k
’n vreemde? Waarom zeien ze jood? Zoó begon ’t. Zoo hoorde ik ’t in m’n
jeugd. Zoo bleéf ’t—M’n moeder stierf. Den dag dat ze begraven werd,
gingen we langzaam achter de kist, vader, ik, haar broers, de vrienden.
Op den hoek van ’n straat stond ’n slager—’k weet z’n gezicht nòg—en
die lachte.—„Daar gaat ’n ouwe jodin”, hoorde ’k ’m zeggen.—Vader werd
blind. Den eersten dag dat ’k ’m leidde, liep hij aan tegen een man en
die schimpte: kijk waar je loopt, jood!.... Wil je meer? Is ’t genoeg?
Hoor je dat ’t woord me niet vreemd is?
ROSE. Rafaël....
RAFAËL. Als kind dee ’t pijn, had ’k ’t gevoel alsof ik ’n merkteeken
droeg, alsof jood-zijn ’n slecht ding was—Ik leerde, keek om me heen.
En overal in de vrije christenmaatschappij zag ’k de wrijving—de
vijandschap van de rassen, de vijandschap van de godsdiensten. Maar als
màn, lieve vrouw, heb ’k dat vroeger gevoel van verbittering verloren,
is er iets in me open gegaan, dat me meelijden, innig meelijden heeft
gegeven met wie jood-schimpen kán! Doe ’t niet meer. Zie ons hier
zitten—jij—’t is om te làchen!—’n christen vrouw—ik—O, wat dwaas
niet?—’n jóòd! Hoe kunnen wij twee, als we elkander in de oogen zien—an
zùlke kleine dingen denken...
ROSE. Je heb gelijk—Je ben beter dan ik, wijzer dan ik. Maar ’k was zoo
wanhopig, zoo òp! En nog, nog! Hebben ze je niks gezegd?
RAFAËL. Gezegd?
ROSE. Gisteravond zat ’k dáar, bij de deur. Aaron was hier, praatte met
je vader, met je tante....
RAFAËL. Over zijn dochter Rebecca, die drieduizend gulden inbrengt—ik
weet het.
ROSE. Je weet ’t.... O ze halen je van me af.... Ik ben bang voor je
vader, durf ’m niet anzien. Alles hoort-ie in m’n stem.... Wat moet ’r
van me worden! Jij liegt niet. Ik geloof je. Alles aan je is eerlijk.
Maar wat kùn jij? Wat kun je tegen hem, haar? Als ze ’t begrijpen
zetten ze me op straat. Zij hebben rechten. Voor mij ’n ander. En dan?
En dan? Ik wou dat ’k niet geboren was. Dat hoort God!
RAFAËL. Nou heb ’k je aangehoord—kalm. Zie je—ik glimlach. Ik glimlach
omdat je bang ben voor ’n meisje dat ik niet ken, misschien éens
gesproken heb.
ROSE. Zoo gaat ’t altijd bij....
RAFAËL. Zeg maar bij.... ons.
ROSE. Jà—bij jullie. Heeft Meijer z’n dochter niet gekoppeld aan den
zoon van Markus? Hadden die twee elkaar ooit gezien? Hebben de vaders
’t niet in orde gebracht? O, Rafaël bedrieg me niet!
RAFAËL. Kind—soms is er iets in je toon—in je vragen—in je kijken dat
me triestig maakt. Ik zou je zoo graag willen opheffen, opheffen van
dat làgere levensplan, je heelemaal brengen tot ’t mijne, je heelemaal
meenemen naar mijn wereld, waar geen plaats is voor de kleine,
ophitsende, wantrouwende dingen, die joù dikwijls zoo zwak maken. Ik
kan me geen voorstelling vormen van je angsten. Elk woord van je
twijfel is me ’n raadsel. Heb ik je dan niet in die uren dat-je in m’n
armen lag—als de nacht om ons heen was en je élke aarzeling zou gevóéld
hebben—gesproken van m’n liefste hopen, gesproken over de toekomst van
ons beiden? Is er dan plaats voor ’t benauwde geknoei van andren? Ben
ik dan zoo week, zoo karakterloos in je oogen dat je spoken ziet waar
ze niet zijn, dat je maar één oogenblik veronderstellen kúnt—dat ik....
ik.... ik! Hahaha! Ik verkocht! Ik die princelijk begin te leven! Ik
hokkend met zoo’n vrouw! Ik bruidcenten tellend! Ik ingezegend! Ik die
geen jóód meer ben! Ik m’n nek buigen!.... O liefje wor toch
sterk—geloof in de geringste van m’n woorden—wees niet bang—twijfel
niet! Hoe kan ’n man twijflen die sterk is door ’n vrouw? Hoe kan ’n
vrouw aarzlen als ze één in extase is geweest met ’n man? En gaan we
niet samen hier vandaan?
ROSE. Is dat waar? Gaan we heen?
RAFAËL. Eergister heb ik ’t ’m gezegd—m’n vader.
ROSE. O! Wat ’n geluk! Meen je ’t? Meèn je ’t? En gaan we vèr weg—waar
de menschen ons niet kennen, jou niet, mij niet?
RAFAËL. Waarom zouen we vèr weggaan? Waarom ons verbergen? Kunnen we
niet met trots komen waár we willen? Diè tijd is voorbij. ’t Wordt
lichter over de wereld. ’t Zal ’n héele rijzing van zon zijn, als we
voorbeelden stellen, als we nièt schuchter wegschuilen, maar elkeen
eerlijk in de oogen zien.
ROSE. Dus je neemt háár niet?
RAFAËL. Ben ik niet getrouwd?
ROSE. Ja, ja, ja, we zijn getrouwd! ’t Is alles malligheid van
me—angsten—wantrouwen! Zie je, wanneer je altijd bij me bleven kon—zoo
héel dicht bij me, zou ’k lachen om de hééle wereld—de wereld is slècht
niewaar?
RAFAËL. Nòg is ze ’t. Maar ’n nieuwe tijd breekt aan. (in extase) Als
je goed luistert, hoor je ’t breede rumoer van ’t opgaande volk, zie je
banieren en vlammende oogen, voel je de lucht sidderen....
(glimlachend) ’t Was me zoo vreemd, zoo zonderling toen vader me sprak
van dat meisje—toen hij beloòfde dat ìk-alleen de „zaak” drijven
mòcht—als ’k blééf—als ’k háár nam. Ik heb hem aangekeken met ’n
machtige verwondring. Hoe is ’t mogelijk dat twee levens zóó ver van
elkaar komen te staan—’t leven van ’n vader—’t leven van ’n zoon?... Ik
heb hem gezegd dat ’t niet gebeuren kòn, dat ik weg moest! ’k Heb
gelàchen....
ROSE.... Weg moest? Zul je láter geen berouw hebben dat je gekozen heb
tusschen hem en mij?
RAFAËL (haar op zijn schoot trekkend). Ik kiès niet tusschen joú en
hèm! Jij ben ’n deel van ’t níéuwe leven.
ROSE. Hij is blind—’t lijkt zoo wréed....
RAFAËL. Maak je geen verwijten. Ik kan je niet àlles zeggen, wil ’t
niet. Wat gebeurt, móést gebeuren. Elk geslacht geeft z’n smarten, z’n
tot ruïne vergaan, z’n opbloeien van jeugd.—Kom—denk niet na.
ROSE. Heb je hem niets gezegd van òns?
RAFAËL. Nee. Nog niet. Eerst als je dit huis heb verlaten. Eerst dán.
Jij zou hun schimp, hun haat niet verdragen. Je kent ze niet.
ROSE. Stil! God!


TWEEDE TOONEEL.

Rebecca. Rafaël. Rose.

REBECCA (driest-lachend). O!....
RAFAËL. ’t Is niet de gewoonte ergens binnen
te sluipen.
REBECCA (lachend). Sluipen? Ik heb geklopt één—tweemaal. Je hoorde
niet.
RAFAËL. En op Zaterdag drijft m’n vader geen handel. Derde gebod!
REBECCA (verwonderd). Ik kom niet voor handel.
RAFAËL. Niet voor handel? Ei, wel!
REBECCA (lachend). Vader zei me hierheen te gaan....
RAFAËL. Je vader? Vierde gebod!
ROSE. Rafaël!
RAFAËL (smartlijk-spottend) .... Je vader.... Dat ’s Aaron, de koopman.
Ga zitten—laten we hàndlen. ’k Heb afval te koop—afval van ’n vòlk!
Voor éeuwen sprak Bil’am—de Eeuwige heeft hem ontmoet; wéet je nog: hoe
de Rebbe ’t leerde?—„Hoe schoon zijn uwe tenten, Jacob! Uwe woningen
Israël! Als beken alom verspreid, als hoven aan een rivier, als de
aloës door den Eeuwige geplant, als cederen aan het water”... Ga zitten
Rebecca. De heugenis der tijden is groot. Uit Egypte zijn we gevoerd.
In de woestijn Sinaï waren wij gelegerd.—Ik erf dit àlles, de
bergplaatsen, den grond, de kachel, ’t portret van m’n moeder, ’t
ganneke-ijzer. En jij? Is ’t drie, is ’t vier, is ’t vijf? En twàalef
van alles? Laten we handlen....
REBECCA (verlegen). Je doet zoo vreemd .... Je maakt me angstig....
RAFAËL. O, ik ben zacht als ’t bloed van ’t kalf, waarin Aaron zijn
vinger doopte. Jouw vader heet Aaron oók—Aaron, Aaron-de-priester! Je
kan koken en braden—èn ’n doodshemd (zegt tante) naai je zoo rad en zoo
net! Je ben ’n huisvrouw om te stélen! Blijf hier, Rose!
ROSE. Laat me gaan! Laat me gaan!
REBECCA (met stijgende verlegenheid). Heb ik je wat misdaan, dat je
zoo, zoo....
RAFAËL (smartelijk). Misdaan? We hebben elkander éénmaal gesproken. Hoe
zou je misdaan kùnnen hebben? Wàar was ’t? ’t Was in ’t huis van je
vader. Je zei iets tot mij. Ik zei iets tot jou. Woorden, woorden van
èlken dag. Misdaan? Je heb mooie oogen, ’n mond om te kussen. Je handen
zijn blank. Je zult moeder van véel kinderen worden. Peroe oerewoe
oemieloe es hoöres [3]—gaat en vermenigvuldigt je—En ’n kind—hàhà!—’n
kind is ’n weelde, ’n kind groeit uit de aarde als ’n plant met ènkel
knoppen van vreugd.—Wat breng je mee? Drie, vier of vijf? Als m’n vader
drie neemt, neem ik drie! Als m’n vader vier neemt, neem ik vier! Neemt
hij vijf is ’t mij goed! Ik ben gezond, heb geen gebreken. Ik heb ’n
ziel. Die krijg je toe! Ik droom. M’n droomen zijn te geef.... O
Rebecca, we kunnen zoo gelukkig met elkander zijn!
ROSE. Laat me gaan, Rafaël. Ik kàn je niet hooren!
REBECCA (driest). Hoor wat zij zegt—zij, de sjikse, die zich scháàmt!
RAFAËL (vernietigend). Ze schaamt zich over hàndel op Zaterdag.... Wees
indachtig dat je de Sabbathdag heiligt. Ga nog niet heen Rebecca. Je
naam is zoo lief en zoo zoet—om zachjes te zeggen.... Rebecca....
Rèbècca.... Moeder van Esau en Jacob.... Weet je hóe Jacob zijn broeder
bedroog, zijn blinden vader bestal? Ook de mijne is blind. Heb je ’t
vel van een geit meegebracht voor mijn handen en hals?—Ah, we zijn voor
elkander geschapen, bestemd Israël te doen voortleven, Israël weer
groot te maken!—Kijk om je heen. Kijk rond! Er zijn kostbaarheden,
sieradiën in die kast, beleende horloges en goud. Alles wordt mijn.
Alles. De grond waar we op staan, de stofdeeltjes, de zonnestralen, het
rek met tefillem [4]. ’t Hangt af van je zelf! Waarom breng je geen
vijf mee? Voor drie doen we ’t niet—m’n vader en ik! Voor drie zijn we
bekòcht—m’n vader en ik! Voor drie, verbinden we ons niet, m’n vader en
ik! Met drie, hebben jullie ’t voordeel, joùw vader en jij....
REBECCA (angstig). Ik hecht aan geen geld, Rafaël....
(Rose af.)
RAFAËL. Wee ons! Dan hoor je hier niet thuis hier niet, in de heele
stad niet!—O?—Huil je? Rebecca-lief, huil je? Wat doen tranen bij
hàndel? Weent je vader ooit als hij kóópt?
REBECCA. Waarom ben je zoo wreed? ’k Heb niet één woord gezegd.... Ik
zal weer gáán.... verlang niks van je, niks....
RAFAËL. Ga, ga, Rebecca.... Ga tot je vader. Vraag geld, véél geld!
Ween niet. Ik voorspel je: je trouwt! Je trouwt ’n beetren dan ik. Ik
ben geen drièduizend waard.—Geef me je hand. O, kind—je ben nog zoo
jóng. ’k Wou dat ’k wat voor je kon dóén....
REBECCA. Nee, niks....
RAFAËL. Ja—ja—’n ráád—iets dat je moet onthouen voor làter—voor veel
later... voor... Nee! Dwaasheid!—Hoe kan ik je raden? Ik ken je niet,
zag je maar éénmaal, weet nauwlijks de klank van je stem, den glans van
je oog....
REBECCA. Goeiendag....
RAFAËL. Goeiendag, Rebecca!—Rose!—Rose, ben je tòch heengegaan!
(af).


DERDE TOONEEL.

Sachel. Esther. Rebbe Haëzer.