De Geschiedenis van Woutertje Pieterse, Deel 2 - 20

beurt z'n schade aan verongelukte menschenwaarde, in diligences en
trekschuiten of aan de table-d'hôte met woeker in. Daar publiceerde
hy de twee dozyn anekdoten die elk handelsreiziger behoort in voorraad
te hebben, en ging by z'n kameraden onder verband van wederkeerigheid,
voor 'n wezenlyken heer door.
By ontvangst van de bestelde goederen steeg de belangrykheid der
werkzaamheden op 't kantoor en in het magazyn tot het verhevene. De
bedongen prys werd verhoogd met de onkosten van pakking, transport
en assurantie, en daarna volgens de koers van den dag herleid in
hollandsch geld. Deze berekening was zeer in 't byzonder de taak
van Pompile, die er zeer handig in was ... geworden, na veel jaren
sukkelens, zei de oudheidkundige Gerrit. Goed, nu toch verstond
Pompile die kunst! By verkoop legde men 'n procent of vyftien op den
inkoopprys, en de cyclus van beroepswysheid was afgeloopen ... op
't overbluffen, liefkozen, streelen en bedriegen van de koopende
winkeliers na. Ook in dit gedeelte van 't "vak" was Pompile een eerste
meester. Zelfs Wilkens moest erkennen, dat ... enz.
Geen van die heeren had ooit iets anders gedaan, geen hunner
had gehaakt naar andere inspanning. Ze voelden zich volkomen
verzadigd. Zelfs 't boekhouden van den ouden Dieper ging hun sfeer
te-boven. Z'n memoriaal en journaal en grootboek waren gewyde arken
waaraan nooit iemand de hand durfde slaan. Wel beschouwd overtrof
zelfs de oude Gerrit de heeren patroons in menschenwaarde: hy kòn
iets! Een van z'n hoofdbekwaamheden bestond in 'n byna onbedriegbare
kennis der geldsoorten, en z'n "worpen" by het tellen waren monumenten
van regelmatigheid. Het was jammer de zest'halven by-een te stryken,
die door hem waren tentoongespreid in symmetrische regels ... zilveren
verzen, waarlyk! En dan 't nog altyd respectabel overschot van z'n
handigheid in 't pakken ... wel te verstaan, als 't hem gelegen kwam
niet styf van rhumatiek te wezen. Toch moest ieder onbevooroordeelde
erkennen--en er bestond reden tot vooroordeel--dat Wouter hem hierin
met reuzenschreden voorbystapte, gelyk we ter-zyner-tyd zullen te
zien krygen.
Tweemalen 's jaars ging Wilkens op-reis, en speelde dan by winkeliers
de rol waartoe hyzelf gewoon was buitenlandsche reizigers te
veroordeelen, die 't ongeluk hadden van zyn welwillendheid en
zaakkennis aftehangen. De goden zyn rechtvaardig! Dan werd-i terdege
bestraft in z'n zondige plek, en moest soms twaalf keeren tevergeefs
toegang vragen--de door Moore bezongen paradys-peri!--om doortedringen
tot het achterkamertjen in 'n lappenwinkel. Een andermaal liet men
hem schildwacht houden voor de toonbank, en afwachten wat 'n snibbig
winkelmeisje--de "m'nheer Wilkens" loci--over hem zou gelieven
te besluiten. Zekere overleveringen luiden dat-i zich by zulke
gelegenheden meermalen moest laten welgevallen, met z'n wasdoeken
staalpak onder den arm--en den voorgeschreven welwillendheids-glimlach
op 't gelaat--uren lang op de stoep in den regen te wachten: "omdat-i
in den winkel de klanten in den weg stond." Het spreekt vanzelf dat
deze handels-liefkozing beantwoord werd met 'n allerbeleefdst:
--Met pleizier, juffrouw!
Van één hoedanigheid die den commis-voyageur kenmerkt, moet ik Wilkens
finaal vryspreken. Nooit vertelde hy anekdoten uit 'n almanak. Het
schynt dat z'n deftigheid zich hiertegen verzette. Waar hy meende z'n
officieel handelsgewaad een oogenblik te mogen afleggen, bepaalde hy
zich tot het uitpluizen van 'n zeer interessant bankroet, waaruit
hy door een byzondere hem alleen eigene gauwigheid, z'n patroon 'n
heel procent meer had weten te bezorgen dan de overige krediteuren
ontvingen. Over 't verguld-koper snuifdoosje dat hem deze heldendaad
had opgebracht, stapte hy losweg heen ... uit bescheidenheid, zeid-i,
maar als 't noodig was zou hy 't nog altyd kunnen laten zien. En wie
dan niet uitdrukkelyk naar deze ridderorde vroeg, vond-i onbeleefd. Z'n
tweede strydpaard aan 't dessert, was de roerende levensgeschiedenis
van drie stukken-bielefeldsch linnen die door 'n onkundige waren
aangezien voor iersch fabrikaat, een vergryp waaruit ongetwyfeld 'n
proces zou voortgesproten zyn, indien niet hy, Wilkens--"want, heeren,
dàt is nu eigenlyk m'n vak!"--als expert of arbiter de zaak tot 'n
vroolyk einde had weten te brengen, door de opmerking ... enz. Dat
deze beide geschiedenissen een byzonderen geur van gezelligheid
meedeelden aan z'n onderhoud, is niet te ontkennen. Maar hy was er
zeer spaarzaam mede, want: "er zyn reizigers en ... reizigers, zeide
hy, en heden-ten-dage is niet ieder op de hoogte om 'n goed diskoers
te waardeeren."
--En, jongeheer, zei Dieper, hoe moet ik nu doen met dat briefjen in
den Jodenhoek? 't Is 'n smeerig papiertje, jongeheer!
--Ja, Dieper, dàt is het! Waarom zeg je 't niet aan papa? Die
Gerrit ...
--Zeker, jongeheer! Ik heb den oudeheer reeds dikwyls daarover
gesproken. Maar u weet dat-i niet gaarne ...
--Weet je wat je doet, Dieper? Zend hèm!
En met z'n duim over schouder, wees hy onzen Wouter aan.
--Niet waar, jy kunt immers wel geld ontvangen?
Wouter's gelaat helderde op by de gedachte dat hy iets kunnen zou.
--'t Is zeer gevaarlyk, m'nheer, zei Wilkens.
--Aan den kassier durf ik 't briefje niet geven, klaagde Dieper. 't
Is te smeerig! M'nheer heeft het me verboden, omdat-i wel-eens een der
direkteuren van de Kas ontmoet in Doctrina. En, zegt m'nheer, het stáát
niet ... zulke smeerige briefjes. En dit is wel de waarheid, jongeheer!
Nog altyd zullen sommige lezers de ware beteekenis van deze elegante
uitdrukking niet begrypen. Een "smeerig papiertjen" is 'n accept van
iemand die geen naam op de beurs heeft. Zoo'n man moge solide zyn,
eerlyk, trouw aan z'n woord, het helpt niet. De door hem geteekende
stukken zyn "smeerige papiertjes" en dezulken waren er dikwyls onder de
remises van kleine winkeliers in de provincien. In dit byzonder geval
echter scheen meer dan gewone reden tot afkeer te bestaan. De man van
wien hier sprake was, woonde in 'n dwarsstraat van 'n dwarsgracht in
den Jodenhoek, en Gerrit die meermalen geld by hem had ontvangen,
klaagde dat-i "by dien kerel" al z'n muntkennis noodig had om
niet te-kort te komen. De acceptant lokte hem steeds in 'n donkere
achterkamer waar 'n zeer groote familie huisde, en die slecht verlicht
was: 'n hol, zei Gerrit. En 'n behoorlyke tafel om geld te tellen,
was er ook niet. Zelfs de vloer kon daartoe niet dienen, want hy was
vol reten en gaten, en wanneer men 't in-weerwil hiervan beproefde,
liepen of rolden de talryke kinderen heel onprozodisch door de worpen
heen. Kortom, de woning van dien jood was 'n tuin der Hesperiden waar
weinig anders te plukken viel dan wat kans om geplukt te worden. En:
"hierop legt de kerel het toe!" zei Gerrit.
Dit alles was den jongeheer Pompile bekend, en toch drong hy er
op aan dat Wouter belast worden zou met de inkasseering van dat
"smeerige" briefje.
--Zie je, Dieper, 't is nuttig voor hem dat-i alles leert.
--Zeker, jongeheer, maar ...
--En hoe ànders? Gerrit is styf van rhumatiek ... zeg dàt aan papa. En
als nu Pieterse dat geld ontvangt ... hm, ik wil maar zeggen dat-i
alles leeren moet.
De ware reden die Pompile zoo hardnekkig op z'n voorstel deed
aandringen, was eenigszins anders. Hy hoopte dat die jood onzen
Wouter 'n paar valsche stukken zou in de hand stoppen, of dat er
'n andere tekortkomst blyken zou. Hieruit wilde hy munt-slaan in z'n
eeuwigen stryd met de styve rhumatiek van Gerrit. In de nadeelen die
Wouter's onbedrevenheid konden na zich slepen--en die met wat overleg
wel op "huishouden" konden gewenteld worden--zou hy slechts deelen
voor 'n half kindsgedeelte. Zóóveel wilde hy nu wel eens ten-offer
brengen om verlost te raken van 'n knecht die hem als kleinen jongen
gekend had, en ... meer dan aangenaam, ingewyd was in de chronique
scandaleuse van z'n jeugd. Héél skandaleus noem ik die kroniek alweer
niet. Maar Pompile beeldde zich dit groothartiglyk in, al waren dan
z'n afwykingen van 't pad der deugd gewoonlyk te dekken geweest met
'n paar zest'halven. Alle waar is naar z'n geld, tot de uitspattinkjes
van zekere lieden toe.
Hy dreef dus de zaak door. Wouter ontving 't smeerige papiertje
dat er niet onzindelyker uitzag dan andere wissels, en borg het met
ingespannen zorg in z'n patriarchaal zakboek. De te ontvangen som
bedroeg eenige honderde guldens. Wilkens gaf hem 'n geldzak mee,
en veel vermaningen om--in zeer letterlyken zin--goed op z'n tellen
te passen.
Binnen 't uur was Wouter met het vereischt bedrag terug. Op 'n weinig
buitengewoon kantige pasmunt na, bestond het in glinsterende dukatons
met ongeschonden rand. Gerrit-zelf, dien ze later als 'n byzonderheid
door Dieper getoond werden, moest erkennen dat men ze zelden zoo
te zien kreeg en dan ... "van zoo'n smeerigen jood!" Het ging z'n
begrip te-boven, en daar ik ditzelfde in den lezer veronderstel,
wil ik de oorzaken van dezen goeden afloop in 'n volgend hoofdstuk
meedeelen. Ik moet erkennen dat ik met genoegen het kantoor van de
heeren Ouwetyd & Kopperlith 'n oogenblikje verlaat. Zoodra mogelyk
keeren wy 't met welgemeenden afkeer den rug toe. Maar men bedenke dat
schryvers en leerjongetjes hun arbeid en verblyf niet voor 't kiezen
hebben. Myn naastbyliggende plicht was nu eenmaal het beschryven van
zeker menschenras waaraan Vuurlanders, Huronen en Irokeezen te danken
hebben dat ze niet de àllerlaatste schakel zyn die den Mensch aan de
Dieren verbindt.



Onmogelykheid een der verhevenste kenmerken van het ware. Handel,
Staathuishoudkunde en Petite Voirie uit den voortyd. Nieuw blyk
der verregaande insoliditeit van den auteur die, in-plaats van
de beloofde dukatons, den lezer afscheept met 'n bespiegeling
over gebrek aan Israëlitische kontroverse.

De lezer wordt dus uitgenoodigd eenige stappen met den auteur
terug te gaan, om daarna gezamenlyk Wouter te vergezellen
naar den Jodenhoek. Men moet al zeer schraal bedeeld zyn met de
specifiek-dichterlyke gaaf van assimilatie, om den familietrek voorby
te zien, die dezen tocht doet zweemen naar de uitspatting waaraan
zich eenmaal prinses Erika schuldig maakte. Wy weten dat zy daarheen
ging om zich te verfrisschen door 'n bad in 't gemeene ... of wat
voor gemeen doorgaat. Ze wilde de walging afspoelen die haar de
hoftoon veroorzaakte. Wy immers ook zyn misselyk van de heeren
Ouwetyd & Kopperlith, al zy 't dan dat we ons te reinigen hebben
van heel iets ànders dan nasmaak van overdreven hoofsheid. Veel
verder alzoo dan zekere gelyksoortigheid van indruk, gaat deze
overeenstemming met prinses Erika niet. Wy behoeven waarlyk geen
zyden kousen aantetrekken om Wouter te begeleiden, en ook belooft de
auteur op eerewoord, dat-i de maagdeperen met rust laten zal. Deze
onthouding van prinselyke excentriciteit is te meer gepast, omdat
het perensaisoen nog niet was aangebroken. Het briefje dat Wouter
te inkasseeren kreeg, verviel op den zooveelsten van Zomermaand,
of misschien in Juli, maar zeker lang voor 't najaar. Het is den
lezer bekend dat er nog altyd één fatsoenlyke familie in de stad
was, en dat alzoo het ooft van den herfst nog aan de boomen hing,
ver buiten de stad. In zekere toekomstige kritiek op m'n werk meen ik
te lezen dat dus ook de eskapade van prinses Erika hoogst-apokrief
is, een opmerking die my de welkome gelegenheid aanbiedt, nog-eens
te wyzen op m'n verregaande waarheidsliefde. Waar geen peren zyn,
kan niet met peren geworpen worden. Wie dus, in-weerwil van deze
algemeen bekende waarheid, dit werpen met onmogelyk ooft als geschied
voorstelt, heeft 'n leugen gezegd. Wie leugens durft opdisschen aan
een ontwikkeld publiek, moet wel zeker van z'n zaak zyn, en zóó vast
staan in den kothurn zyner overtuiging, dat-i het steunen op kleine
waarschynlykheidjes missen kan. Alleen vervalschers zyn nauwkeurig
in byzaken, en wie zulke byzaken durft verwaarloozen met eene aan
't onbeschaamde grenzende slordigheid, is ... 'n evangelist. Ziedaar
de gronden waarop de minste twyfel aan de geloofwaardigheid van myn
boodschappen--bly zyn ze niet altyd ... nu ja, maar boodschappen zyn
het toch!--behoort te worden verklaard voor godslastering. Waartoe
zou het Geloof dienen, als 'n profeet, by al z'n andere plichten, zich
nog zou moeten onthouden van de ongerymdheid ook? Om 's hemels-wil,
lezer, ik vraag u, hoe konden er maagdeperen in Amsterdam zyn? Met
de bekende fynheid van Schriftverklaring die geenszins in-stryd
is met het geloovig aannemen der grofste ongerymdheid--wat ik in
't voorbygaan bewyzen wilde--heeft de schrandere lezer reeds lang
kunnen berekenen dat het smeerige briefje, met welks inkasseering
Wouter in den komkommertyd belast werd, geen saizoengenoot wezen
kon van zulke projektielen. Dit is ieder bekend die verstand van
ooft en komkommers heeft, handelaars in witte-grondjes-driekleur,
wysgeeren, tuinluî, e. d. De ondeugende prinses Erika had dus heel
iets anders nog begaan dan guitenstukjes of 'n buitensporigheid,
ze had iets onmogelyks verricht: 'n wonder! En zóóver had Wouter
't nog altyd niet gebracht. Hy ging integendeel zeer gebukt onder
't gewone, en had al z'n geestkracht noodig om niet te bezwyken onder
z'n overspannen plichtsbesef.
Met 'n gewicht alsof 't heele bedrag van 't geaccepteerd wisseltjen
in kopergeld aan z'n hakken gehecht was, stapte hy over den weg. Hy
drukte de linkerhand styf tegen de borst waarop het aan z'n eer
toevertrouwd pand rustte, en hield z'n rechtervuistje gebald om den
eersten den besten nedertevellen, die blyk geven zou van het opzet
hem te berooven, d. i. de heeren Ouwetyd & Kopperlith. Zeker, 't had
'n zeer sterke bende moeten wezen die hierin geslaagd was! Glorioso,
met al z'n makkers en in z'n besten tyd--vóór die verlammende liefde
namelyk voor twee prinsessen, een markgravin en drie hoogst-onschuldige
landmeisjes--Glorioso zelf zou zich misrekend hebben wanneer-i,
staatmakende op de hartelykheid van de oude relatie in de Hartenstraat
... nu, Glorioso was er niet, en de marteling van 't konflikt tusschen
zieleverwantschap en plicht bleef Wouter ditmaal gespaard. Het
eenig gevaar dat hem bejegende, vertoonde zich in de gedaante van
'n kindermeisje dat naar den weg vroeg. Wouter stapte dit vermoedelyk
begin van verlokking tot plichtverzuim, met saamgeknepen lippen voorby,
en ... met 'n bloedend hart. Want het kostte hem veel, stuursch
te zyn jegens iemand die zyn hulp inriep. Mocht dat kindermeisjen
'n bende verkleede roovers geweest zyn, dan zyn die industrieelen
finaal ongedekt gebleven voor de onkosten van hun vermomming. Niet
zóó gemakkelyk ontfutselde men onzen held 'n papiertje dat hem door
z'n lastgevers was toevertrouwd!
Hy mompelde zich al de voorzichtighedens voor, die hy zou hebben
in-acht te nemen. Dieper had hem aanbevolen het kostbaar stuk dat
door den jongeheer Pompile voor voldaan geteekend was, niet uit
z'n handen te geven: "voor-i geld zag." En ... niet te kwiteeren:
"voor-i dat geld hàd!" Want ook hyzelf moest teekenen ... ik weet
niet waarom. Het was de gewoonte, en 'n gewoonte die hem verrukkelyk
voorkwam: "ont...van...gen ... Wou...ter ... Pie...ter...se." Zóó zou
er staan in z'n allermooiste schrift. En dat zou bewaard blyven. En
eenmaal zou de nazaat staren en turen op die letters, en eerbiedig
fluisteren: zie, op dit papiertje heeft zyn pols gerust! Dit heeft hy
geschreven, hy die ... ja, wàt? Hier struikelde Wouter's verbeelding,
gelyk telkens geschiedde wanneer-i voorschot nam op 'n toekomst die
zoo byzonder weinig op het tegenwoordige zou gelyken. En dan trok hy
z'n verschrikte voelhorens in, en dwong zich terugtekeeren tot z'n
punt van uitgang in de werkelykheid. Hy schoof den nazaat--tot nader
order!--op-zy, en beloofde zich niet te teekenen voor-i geld zag en
hàd. Zóó had Dieper gezegd! En in z'n gedachten maakte hy kant en
klaar de krul gereed, waar-mede-i z'n handteekening bekrachtigen en
sieren wilde, 't Zou 'n slang wezen, zich slingerend om en door de
spylen van 'n rooster. De staart moest zoo nydig mogelyk byten in
drie stippen, netjes in gelid tusschen 'n paar evenwydige lyntjes,
en de kop werd belast met het als by-toeval kronen van de P. In deze
wending zou de fynheid liggen, en Wouter maakte zich gereed tot het
uitvaardigen van 'n manifest, waarby al de ongekroonde autografen
die ooit van hem mochten worden in omloop gebracht, werden verklaard
te zyn: bedriegelyk, valsch, en van niet de minste waarde noch in
rechten noch in posthume heldenvereering.
Dit alles was alzoo behoorlyk vastgesteld. Maar ... het tellen! Eén,
twee, drie, vier ... dit zou wel gaan. 't Bleef echter de vraag
wàt men hem zou te tellen geven? Dubbeltjes? Stuivers? Duiten,
misschien? Ook dit schrikte hem niet af. Maar ... de pietjes? De
dertiend'halven? De schellingen? De zest'halven? Of--erger nog!--al die
muntsoorten door-elkaar? Hm ... moeielyke zaken! Zoodra hy koning werd,
zoud-i ... och, dit was alweer de vraag niet. Hy wàs geen koning. Hy
was jongste-bediende by de heeren Ouwetyd & Kopperlith, en op dit
oogenblik belast met het ontvangen en behoorlyk uitleveren van 'n
groote som gelds. Dit was z'n naastbyliggende plicht, en hieraan
slechts had hy dus te denken.
Nu, dit deed hy! Vermoeid van dienstyver, stapte hy tusschen de
kraampjes en uitstallingen door, die de Sint-Anthonies-breestraat zoo
byzonder sterk doen gelyken op 'n verstoord mierennest. 't Verschil
ligt grootendeels slechts hierin, dat men er zeer lang naar kyken
moet om wys te worden. Wouter had moeite z'n weg te vinden. Van
bespiegelingen over 't zonderling huishouden in de open lucht, dat
daar voor den opmerker te aanschouwen was, kon by hem geen spraak
zyn. In z'n hoedanigheid van aankomend Amsterdammertje was hy evenmin
ontwikkeld genoeg om zich te ergeren aan al 't onschoone dat hy te
zien kreeg, als om belang te stellen in 't karakteristieke van die
leelykheid. Z'n standpunt omtrent dit laatste vooral wees hem 'n plaats
aan ver beneden prinses Erika, die naar getuigenis van geloofwaardige
tydgenooten, het uur dat ze in den amsterdamschen Jodenhoek doorbracht,
voor een der belangwekkendsten van haar leven verklaarde. Een revue
van dertigduizend man linie--zou ze in vertrouwen gezegd hebben--met
vierd'halve battery artillerie en geestdrift, was er niets by. Ook de
opera niet. En vooral geen hofbal. En geen muzeum van middeleeuwsche
oudheden. [16]
Hoe de dwarsstraat te beschryven, waar Wouter ten-laatste aanlandde? Te
oordeelen naar de dichtheid van de krioelende menigte, die--altyd toch
met het eigenaardig voorkomen van lieden die en voisin uit zyn--zich
verdrong op de straat, moesten al die woonhuizen leeg staan, van
de kelders af tot de hoogste verdieping toe. Nog altyd heerschte in
die buurt--interessant wàs het, hierin had het prinsesje gelyk!--nog
altyd zag men daar de orde of wanorde van 'n volksstam, zwervend in de
woestyn. Het lynwaad der tenten was hout en steen geworden, en voor 't
zand der heide--want als hei vertoonen zich die zandzeeën--vergenoegden
zich de tot staan gebrachte nomaden met modder of stof op straatkeien
en klinkers. Wat ze voor de weelderige grassoorten der bewaterde
plekken in de plaats kregen, weet ik niet. Doch, ook zonder de
minste vergoeding voor de hier-en-daar verspreide schoonheden in
hun vroeger verblyf, nog altyd was die straat-zelf, en niet de tent
van kalk en steen hun geliefd domicilie. De krotten die ze heetten
te bewonen--vuistslagen in 't gezicht der beschaving... in Wouter's
tyd!--waren hoogstens goed genoeg om er in te slapen, en niet eens
onvoorwaardelyk. Zoodra 't zomerweer de begoocheling toeliet of
aanmoedigde dat men zich op-nieuw in de voorvaderlyke erfstreken
bevond, nam het zonderling volkje dit op als 'n sein dat de tyd weer
was aangebroken van het leven in de openlucht, en van terugkeer tot
vóórkanaänsche zeden ... met uitsluiting evenwel van de sedert lang
verjaarde strydhaftigheid. Ze brachten het grootst gedeelte van 't
etmaal tusschen de reien der tenten door. Daar zaten ze, daar lagen
ze, daar sliepen ze. Daar werd gegeten, gedronken, en gearbeid,
d.i. handel gedreven. Daar leefden zy.
Maar dat leven was zonderling, en ontsnapte in z'n hoofdmomenten aan
de waarneming hunner medeburgers van anderen oorsprong en behoorlyker
geloof. Wie deze buurt betrad, en met voornaam-domme achteloosheid z'n
oog liet heenglyden over die vreemde gestalten, zag slechts de zeer
bekende buitenzyde. Alles was daar om handel te dryven, of liever om
zoo mogelyk iets te verkoopen, want wie eigenlyk op die zonderlinge
markt de koopers waren bleef 'n mysterie. Kochten die straatkramers
van elkander? Dreven ze ruilhandel in prullen, lompen en verroeste
spykers? Zoo ja, wat aten ze? Of liever, welke produktie leverde het
excedent van kapitaal, waaruit de levensmiddelen werden bekostigd? En
de huishuur? En de kleederen, volstrekt niet schamel toch op feest-
en vierdag?
Heel in den aanvang dezer geschiedenis heb ik verklaard dat ze
dagteekent van vóór de ontdekking der Staathuishoudkunde. Hieraan
zeker is het toeteschryven dat in Wouter's tyd niemand zich de vraag
voorlegde, wie toch de waren konsumeerde die hier in onafzienbare
reien van kraampjes werden ten-toongesteld? De woorden "rei" en
"kraam" zyn wel wat weidsch. Orde en regel was er niet: alles stond
en lag vol. En wat de kraampjes aangaat, de meeste kooplieden hadden
deze weelde gesupprimeerd, en spreidden hun goederen op 'n oud stuk
zeildoek uit. Anderen versmaadden ook dezen omslag, en gebruikten de
bemodderde straatkeien tot toonbank en uitstalkast. En wat men daar al
vond! Daar lag yzerwerk... neen, zóó hoog betitelde de oprechte koopman
z'n goederen niet--neem er 'n voorbeeld aan, opgeblazen kropolithen
van de Keizersgracht!--hy noemde zich: handelaar in oud roest. De
man beweerde niet, yzer te verkoopen, hy verkocht roest van yzer. En
zelfs geen versche roest. Hy verkocht oud-roest, of oud geroest,
of dingen die oud en verroest waren, gewezen voorwerpen vervreten
door roest van ouden datum. En op nòg lager sport plaatste zich onze
koopman. Hy nam den naam aan van de waren "waarin-i deed" en vond er
niets vreemds in, wanneer men hemzelf aansprak als de hoogbejaarde
oxyde van 'n voormaligen spyker: hy heette Oud-roest. Kan 't nederiger?
Daar lagen alzoo doorluchtige kachels, halve kachels, fragmenten
van kachels. Daar lagen tweebeenige treeften, tegen hun amputatie
protesteerend door 'n beroep op de klassieke beteekenis van hun
naam... en ook wel 'n beetje tegen de aanspraken op taalkennis van
de heeren D. V. & T. W. die ze vrouwelyk maken zouden, 'n jaar of
zooveel daarna. Daar lagen roosters zonder spylen, moeren zonder
kroost, schroeven zonder moer... Niobees en weezen. Daar lagen eenzame
pooten van tangen, en lemmetten van scharen, wreed gescheiden van hun
tweelingen. Daar lagen onthoofde spykers, tandelooze zagen, beitels
zonder snee, sloten zonder veer, sleutels zonder slot, haken zonder
oog, oogen zonder haak, gespen zonder tong. Daar lagen scharnieren,
hoepels, stiften, krammen, ringen, deurkrukken, spanjoletten,
grendels, sabels, bajonetten, bylen, hamers, vuurpoken, kolenscheppers,
potten, pannen, ketels, deksels. Daar lag alles wat ooit van yzer had
kunnen vervaardigd zyn, maar onbruikbaar nu, verdraaid, gebersten,
gespleten, verwrongen, inkompleet, en vooral: verroest! Dit scheen
de eisch te wezen van dien handel. Misschien was de koopman aan deze
eigenaardigheid gebonden door 'n artikel in de patentwet, volgens
'twelk hy wel voor roest maar niet voor yzer was aangeslagen. En
nu sprak ik nog slechts van de dingen die 'n naam gehad hebben, of
misschien eenmaal 'n naam konden gehad hebben. En we stonden nog maar
'n oogenblik stil voor de uitstalling van den Oud-roest alleen. Het
beschryven van 't overig deel der "markt" gaat m'n talent nog verder
te-boven, aan de inventaris van die gewezen yzerwaren. Men kon daar
koopen--maar wie toch kocht er iets?--daar waren te bekomen: zure
augurken, runderlappen, nieren en long, nuchter-kalfsvleesch en andere
spyzen, gekookt en ongekookt, met of zonder de saus. Daar werden oude
lappen en vodden gevent, en stukjes leder, en knoken, en gepensioneerde
hoeden, en strooken vilt, en schilderyen zonder lyst, en lysten zonder
schildery. En prenten, en boeken. En rugtitels zonder bladen, bladen
zonder titel. En landkaarten, niet zonder jacht op symmetrie netjes
in vieren of zessen geknipt, om en détail te worden aan-den-man
gebracht voor 't mogelyk geval dat 'n heel land of werelddeel
de begrooting van den kooper mocht te-boven gaan. En versleten
kleedingstukken. En gelapte schoenen, om nu niet te spreken van de
ongelapte. Daar lag kinderspeelgoed dat veel beleefd had, tusschen
'n tumulus van zuurkool en 'n tropee van hoeven en horens. Ginds stond
'n kruiwagen volgeladen met potjes pomade en latynsche dissertatien,
met almanakken en silhouetten van verloopen jaren en dominees. Ook
meubels waren daar. En er was porcelein, en glaswerk, en aardewerk,
en keukengereedschap... ja, wat was er niet! En dat alles was kreupel,
gelymd, gekramd, onsmakelyk, onvolledig, schynbaar tot niets dienstig
en voor niemand te gebruiken, wat toch 't geval niet kan zyn, want
dat volkje leefde van den handel in die prullen, en: ab esse ad posse
valet illatio. [17]
Doch, ik zeide het reeds, dat leven was zonderling. Ook sprak ik
van de domme voornaamheid die in dit alles geen aanleiding vindt tot
nadenken. Reeds wat men ziet, zou hiertoe kunnen opwekken, en om dit
te betoogen is het weinige dat ik daarvan noemde, voldoende. Maar
hoe zou 't wezen, wanneer we met het oog van den geest iets dieper
doordrongen? De bewoners van dat mierennest zyn... menschen. Het "nil
humani alienum" moge dan al niet juist in wysgeerigen zin 'n artikel
in hun dagelykschen kathechismus wezen, toch is dat woord op hen van
volle toepassing in stoffelyke en maatschappelyke beteekenis. En,
ook zielkundig gesproken, het zou 'n ongerymd waagstuk zyn, hun de
aandoeningen te ontzeggen, die, de... half- en verkeerd-beschaafde
zoo gaarne wil doen voorkomen als het uitsluitend eigendom van de
"deftige klasse." Die straathandelaars hebben wenschen en verdriet. Ze
kennen vreugde, hoop, teleurstelling... eerzucht misschien. Ze
weten--zoo goed als anderen toch, en waarom niet?--wat liefde
is. Waarlyk, er is iets menschelyks in zoo'n Oud-roest en in het
oude grootmoedertje daarginds aan dien kruiwagen met "zuur." Vygen
verkoopt zy ook. Zie hoe netjes half-decimaal zy ze vyf-aan-vyf heeft
gespietst op stokjes. Zoo'n stokje koopt de jeugd voor 'n duit. De
winst is groot, want de heele ceroen is 'n onvrywillig geschenk van
den kruidenier die 't ding z'n winkel uitwierp, omdat de suiker na
twintigjarigen bewaardienst zich begon omtezetten in iets als
alcohol en sterkriekende gist. Ja, de winst is enorm:... àls de
jeugd die speetjes koopt. Als! want--en ziehier de oorzaak van m'n
staathuishoudkundige bekommering--vanwaar komt die duit? De vaders
en moeders die hem verstrekken moeten, handelen vlak naast de vygen-
en zuurvrouw in ransige kokosnoot en curaçaosche pienders. [18] Moet
het geld dat hun kind aan die vygen besteedt, niet eerst--en wel boven
't strikt-noodige voor levensonderhoud--òververdiend zyn op hun eigen
waar? En wie koopt die waar? Hoeveel brokken klapper, hoeveel van
die westindische boontjes, moeten de kleinkinderen van de zuurvrouw
by buurman besteed hebben, om hem in-staat te stellen zyn kroost op
háár vygen te onthalen? Hoeveel vygen moet zy hebben gesleten aan
zyn kinderen voor ze de duit óverheeft, waarmee háár snoepertjes den
koopprys van zyn pienders voldoen? O diepte der verborgenheid, beide
der kennisse en des begrips van den amsterdamschen Jodenhoek! [19]



Een allernietigst geschiedenisje. Na 't bywonen van 'n middagmaal
in de open lucht, wordt de lezer onthaald op 'n moeielyken tocht
naar de derde verdieping, waar Wouter nog altyd niet vermoord
wordt. Over de teleurstelling van den op romantiek verzotten
lezer zal de auteur zich weten te troosten. Quo non ascendam?

Het wordt tyd terug te keeren naar de zeer byzondere klasse van Joden
die men te Amsterdam vergund heeft een stad te stichten in 'n stad,