🕥 32-minute read
Ватандиз хъша - 02
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Total number of words is 4172
Total number of unique words is 2060
0.0 of words are in the 2000 most common words
0.0 of words are in the 5000 most common words
0.0 of words are in the 8000 most common words
Руш ахварай аватайди хьиз уях хьана, гададиз, серт вилер алахьна, тамашзава. Гадади вичин перем хтӏунна адав вугана, гъилер,
чин чуьхуьз туна, рушаз цӏийи цикГелай жегьилвал хкана.
Гададик хъуьруьн акатзава, адавай гила бегьем секин хьан вай ва вилерин кӏаникай са-садра вичиз тамашзавай рушаз регъуь жез кичӏевиляй хъуьруьн винел акъулдиз жезвач.
— Лап за вун ахъайнай, вун гьиниз катдай?—эхирни лагьана гадади.—Вун ви бахтуникай вучиз катзавай? Вун кьиникьикай къутармиш ийиз хьунал за шадвал ийиэвай, вун катзавай.
— Ваз зал алай гьал аквазвай хьи,—регъуь хьанваз рахазва руш.—Гьикьван хьайитӏани дишегьли я ман.
— Инсан кӏевени гьатда, генгвални ахквада,—гаф атӏана
гадади.—КЛеве авай касдал хъуьруьн алчахвал я. Закай вуна сз
къурхулувални ийимир. Бес вун лап ажуз хьанайтӏа, за вун кӏу ла кьуна хутахдачирни? Анжах тевгвилиз ахкъатайла, къеник
югъ садрани рикӏелай алудмир.
Вичел гьалтай жегьил инсанвал авайди тирди чир хьайи Наргиза мили хъверна.
— Зи тӏвар Наргиз я,—лагьана ада булушкадин къазуннавай ценер кӏватӏиз. Адаз гададин вилер са-садра вичин къеиДил
чкайрив галукьзавайди аквазва.
— Зи тӏвар Надир я,—лагьана гадади.—Заз вун Азиз дайидин руш тирдини чидай.
— Ваз гьинай чидай кьван?
— Ви гуьзел сесини вун виридаз машгьурнава. Вун квахь навайдакай чи хуьруьзни хабар хьанвай. За зи хипер юлдашдал
тапшурмишна атанвайди я.
— Вун чубан я ман? Чубандиз и лянет хьайи тамар хъсан диз чида...
— Вуна акӏ куьз лугьузва? Абур чи девлет я. Тамари гзаф
вахтара чи хеб-мал кгевяй акъудзава.
Наргиза чуькьнач, са жизви регъуьвал ийизвай тегьерда
кьил агъузна. Вичи лагьай гафунал ам вични нарази хьанвай.
Надира адав фикир ийиз тазвачир. Ада гагь хиперикай суьтьбетзава, гагь тамукай, гагь къаб алаз хъсан къилихрин инсанрикай,
рушарикайни ихтилатзава. Вич бахтунихъ къекъвезвайди ва бя зи вахтара а бахт вич атана жувахъ галукьдайди зарафат кваз
лугьузва.
Наргизаз Надиран гафарикай хуш атанатӏани атаначтӏани,
ихтилат квекай физватГа ам гъавурда акьазва ва ада винел акьал
тийиз мили хъверзава. Ахпа дамах гвачирвал, агъайнивал хвена
хьиз, лагьана:
— Ваз ам, а руш, я акурди туш, я чидайди, ада ви бахт
ачухдайдахъ гьинай ининмиш жезва?
— Вун гьахъ я, а рушаз зун чидайди туш, амма зун адан
къаншардал гьикьван элкъвенатӏа, адаз вичиз чидач ман. Адаз
жув къалурунин са рехъни заз жагъизвачир, чубан я ман, вичн и
вацра са сеферда парталар дегишдай, гьамиша фитедин ни га лай чубан. Ингье икӏ дуьшуьш хьун зи рикӏин мурад тир. Вун
аламатдалди заз килигмир. Рикӏяй гьахьтин ният акъатунин их тияр авачни?
— Вучиз авач кьван,—Наргиз Надираз тамашна. Адан вилера сертвал амачир. Ам киснавай ва мукьвал-мукьвал вичин вилик акъвазнавай жегьилдилай вилер аладарзава. Къалин йис
авай бармакдин чӏарарай адан чӏулав вилер ачухдиз аквазва, а
къайгъудар, хаталувиликай гьар са декьикьада хуьз гьазур тир
вилери адан чиниз мергьяматлувал, вичин гафунилай элячӏ тийидай шикил гъанвай.
—■ Бубайрин мисал авайди я. «Ихтилатди дана жанавурдив
вугуда». Югъ физва. Ви къаст, гьуьрметлу гада, з>н тамай ах къудун яни, тахьайтӏа тушни?
— Чубандин чанта къуьне хьуналди зун тамара гьатнавай
вагьшидай кьамир. Кьве юкъ}з къекъвена за жагъур хъувунвай
рушан кьилелай са чӏар кими хьана заз кӏандач. За ам руьгь
инжиклу тавуна вичин кӏвалив ажакьарда. Амма зи рикӏе авайдакай исятда ваъ, ам вичин иесийрив ахгакьарайла, ахпа лугьу да. Зил галачир зуьрнедин сесни хуш жедач. Заз зи кфил ви се синиз зил ийиз кӏанзава.
Зулун гьавади кам вагьизвай няни мекьи ятӏани Надиран
гафари Наргизаз гьекь акъуднава, адан гьатта нефесни кваз дар
хьанва. Пуд касдин хурукай вич къутармишай Ягьени рикӏ ел
атана «Заз кГаниди ава» лугьуз кӏанзава адаз, амма инаг чка
тушир.
Надираз рушан кефи сугъул хьанвайди акуна. Ада гьамиша
вичин чӏулуник жедай кфил хкудна, Наргизан рикӏ алай макьамрикай сад кфилдай рахана. Рушан вилер ахъа хьана, пӏузарин
кьатӏ-кьатӏ хьанваз аквазвай гелер квахьна, чин, пакаман ярар
гьатай гатфарин чуьл хьиз, ачух хьана.
Къалин тамай, кул-кусрин арайрай саламат рехъ жагъуриз
кьве жегьил хъфизва. Абурал садални виликан садаз сад шаклу
яз аквазвай гуж аламач, рикӏе авай кьван гафар вири лагьана,
кьведни чпин гъавурда акьуна. Надираз и къалин там вичин
хуьр хьиз чида, ада са чкадални, акъвазна, гьинихъди фин ла зим ятӏа фикирзавач, я са камунинни ягъалмиш туш. Руш ар хайин я, адаз исятда са къурхулувални амач, гьатта бязи чкай рилай вичин гъил кьуна ахлудизни ихтияр гузва; мекьини туш,
къуьнерихъ гададин дуьшлуьг гала. Дуьз лагьайтӏа, руша сад рани кфилдихъ галаз мани лагьайди туш, анжах исятда адан
сесини адаз жуьст гъизва. Инсан тӏуьна гьикьван тух хьайитӏа ни, устадвилелди гьазурнавай \ъсан хуьрекдин ниди иштагь хкидай адет ава. Тама, саки чуплах хьанваз, гададин перемдикай
далда хъхьанвай Наргизан рикӏелай вичел акьалтай кьван руьгь дин азабар алатзава, адаз явашдиз манидик кекягъиз кӏанзава.
«Яраб и чӏулав вилер авай, чинал бегьем чӏар акьалтнавачтГани
чукӏул элягъиз тахьанвай гадади айибда жал, —фикирзава ада.
—Ийич. Ада зи сесинин тарифнай». Ада сифте явашдиз, ахпа
къаюн лепе хьиз хкаж хьайи мани башламишна. Надираз гьами ша хуш тир рушан сес тамуз чкӏана. Икьван гагьда ван ацалтна вай нуькӏер, куьн гила гьина ава, билбилар, куьн квелай чешне
къачудай ycrӏapap я, экъечГ майдандиз, инсандин сесиникай, маиидикай са кӏус жуваз къачу. Ам авачирла, тарари исятда хьи*
•чхпа квез яб гудай. Кфил, вун текдиз рахай кьван бес я, декьи кьаяр фад алатзаватӏани, абур ви уьмуьрдин шад декьикьаяр я.
Инжиклу жемир, галатмир, рахух.
— Ви сесни ваз ухшар я, Наргиз,—лагьана Надира руша
мани куьтягьаи са арада.
Хуьруьз мукьва хъхьанвайди руша гила кьагӏанва, адаз та ниш багълар, цлар, жугъунар аквазва.
— Надир, чун гила хуьруьв ахгакьнава, ваз чухсагъул, вуна
заз гьакъикъатда цӏийи уьмуьр хгана. Вун захъ галаз кӏвализ
кьван къвемир, диде-бубади, хуьруьнбуру закай чӏуру фикирда.
«Эхирки, дишегьли, вун... Акьул чранвач ман. .»—фикирна
Надира.
«Им ахлакьсуз гаф хьаяа, гьакъикъатда заз ам бейкеф же дайвал лугьуз кӏанзавачир. Бес кГвализ хъфейла зал алай итим дин перем кьванни аквадачни, зун ни ятӏани сада хкайди гьикӏ
хьайитӏани чир жеда эхир».
— Ваз кичӏе жемир,—рахай Надира Наргизан фикирар
кьатӏна,—ви гьакъиндай за жаваб гуда. За са гафни чуьнуьх та вуна ви бубадиз вахъ галаз санал яшамиш жез кӏанзавайди лу гьуда. Къуй ада зун кБваляй чукуррай.
Тамай хкведай рекье Надира рушаз вичин гьакъиндай къаб
алай, анжах тек са чеб гъавурда акьадай ихтилатар авунайтӏани,
гьадалди регьятдиз алатдай хьиз тир ва чеб мад садрани дуь шуьш техжедайдахъ агъунвай. Инал ам ягъалмиш хьана. Нади ра
рикӏелай алуднавачир, ам гила рушан бубадив агакьдайвал я.
Гьавиляй Наргизан рикӏи са'длагьана ван къачу на, ам кухунна.
— Лутьумир,—гъалаба кваз тавакъу авуна ада.—Буба терс
касни я, сабурлудини. И хабарсуз жезвай шадвилин арада вучиз
вуна ам хиялдик кутада?
Квез чиз, Надира адан гафуниз я/б гудайни? Ада Наргизан
тӏалабун чими юкъуз япаривай гвяна фейи къай хьиз кьванни
кьунач. Надир рахаз-хъуьрез, Наргиз регьуьвал кваз кӏвализ
гьахьна. Шел-хвал авай кӏвале садлагьана шадвал гьат хъувуна. Гагь шехьзавай, гагь хъуьрезвай Наргизан дидеди руш къужахдай акъудзавач, адаз кьецӏил хьанвай рушан беденни ак вазвач.
Къуни-къунши кӏватӏ хьана, суал, кин гзаф жезва. Надир садан рикГелни аламач, адан рикӏикай садани хабар кьазвач. Пар талар ахлукӏайла, михьиз дегиш хьанвай Наргиз адан вилик акъвазнава. Ам гьа вичиз чидай дагьдин цуьк хьиз ахъа я, рагъ
хьиз ачух я. Адан япара Наргизан манидин ван гьатна. Ваъ, ам
мани туш, ам рушан хъуьруьн я. Надира, чукурна, Азиз дайи жа 2*
гъурна: мирес-варис, къуни-къунши, яр-дуст кӏватӏ хьанвай межлисдал са кӏусни чин кьун тавуна лагьана:
— Азиз дайи, квез садазни хабар тулшз куь кӏвалерин къерехрал са кас аквадатӏа лугьуз зун тзаф къекъвена, цӏар элкъуьрна. Кьшсметди акӏ туьшна хьи, къенин куь шадвилин себебкар
зун хьана. Ви руш хканвайди зун я. Заз ам кӏанда. За ви жаваб
гуьзлемишзава.
Азиз дайи пӏузарик мили хъвер кваз, чин яру хьанвайтӏани,
вилера уьтквемвал авай гададиз тамашна ва адан къуьнел гъил
гьалчна хьиз лагьана:
— Заз гьеле ви тӏвар чидачтӏани, руш види я. Вуна ам къутармишайвал, кьегьал, хуьнни ийидайди заз чида.
Надир цДийи цикӏелай шадвал гьат хъувунвай кӏвале «вун
чаз тек са къе ваъ, гьамиша лап батьа мугьман я, акъваз», лу гьуз гьавалат хьанвайтӏани, са декьикьадани акъваз хъувунач.
Хуьруькай хкатайла, адан кфилдин ван лепе хьана хуьруьн кьи лел элкъвена, ахпа а лепе ми<чӏи> а шаддиз рахазвай кфилдин ван акьазвачир. А ванциз яб гуз вайди анжах Динара тир.
КЬУД ЛАГЬАИ КЬИЛ
Няниз галатнаваз къаткай Динаради ахвар авунатӏани, экуь нахъ адан кьил тӏазвай, ятӏани ам фад къаратъуниз мажбур тир,
вучиз лагьайтӏа бубади хипериз тун патал кьел гъун тапшурмишнавай, и гьафтеда абуруз кьел гун геж хьанвай, гьавиляй ада ам
гьар гьикӏ хьайитӏани фад агакьарна кӏанзавай.
Ада бадедивай (рушан диде кьенвай^) фу авай чантани къахчуна колхоздин складдиз фена, анай кьелни къачуна, кимел кӏватӏ
хьанвайбурун куьмекдалди балкӏандал мягькемдиз парни эцигна,
яйлахдиз гьамиша вичиз чидай, таниш рекьерай еримиш хьана.
Хуьруьн кьуд пад гьа виликдай хьиз секин я, куьчеяр буш я,
анжах тек са кьуьзуь дишегьлиди квар чилел эцигна рекьин къерехдал ял язава. Мукьвал-мукьвал гьекь михьзавай и дишегьчи
Перихан къари тирди Динарадиз чир хьана. Адан яшар кьудкъад
йисалай виниз алатнавай, адаз кӏвале булахдилай са квар яд
кьванни гъидай кас авачир. Эвленмиш таосьанвай пуд хвани дяведиз фенва.
Динаради балкӏан акъвазарна, къаридин патав чукурна ва
адан вилик гьеле винел цин стӏалар аламай кварни къачуна, зинбилни.
— Зинбил тур, я бала, ам кьезил я, завай хутахиз жеда. Артелдай къачур гъалар я, гуьлуьтар храда, белки, зи балайрални
жуван гъилин са гуьлуьтар гьалтайтӏа. Диде квез къурбанд хьуй,
чан балаяр. Зак кумай чан за куь рекье хкуд хъийида. Зав гице,
я бала, за хутахда... Гьеле зун акьван ажуз хьанвач.
— Ваз зун галатдай хьиз яни, я баде, ви кӏвал акьван яр гъа авач хьи, ингье агакьзава,—лугьузва Динаради.—Вуна балкӏандин кьил яхъ.
Дишегьлиди мад чӏуькь хъувунач, гьакӏ вич вичик рахаз,
балкӏандин кьилни кьуна, Динарадин гуьгъуьна аваз физва.
Квар ва гъалар авай зинбил вичин кГвалин ракӏарив эхцигайла,
ада рушавай хабар кьуна:
— Вун нин руш я, бахтлу хьайиди?
— Зун Демиран, белки, ваз чидатӏа, вини Сегьерназ къари дин хва вуч я? Гьадан.
— Вучиз чидач кьван, хъсандиз чида.
— Рухвайрилай чарар авани, баде?
Кьуьзуь дишегьлидин вилер гьасятда накъварив ацДана. Булушкадин пипӏелди абур михьна ва агъурдиз неф ес акъадарна.
— Эй, чан руш, гьич хабар кьамир. Дяведиз фейидалай
инихъ чӏехи хцин патай са чарни авач. Ам кӏеве гьатнава, та хьайтӏа ада вич авай чкадикай хабар тагана жедачир. Муькуь
кьведа тек-бир кхьизва... Чшини кхьидайди гьам я, «гьар сеферда
тфейг душмандал туькӏуьрдайла, диде, чи вилик ви суьрет акъ вазда. Яраб ви гьал гьикӏ ятӏа, диде?» Чпи зи гьалдикай хабар
кьада. Диде квез къурбанд хьуй...
— Дарих жемир, Перихан баде! Исятда вири чарар геж
жеэва...
— Дарих хьуналди завай 'вуч ийиз жеда, я бала. Зи гуж
аӏгакьдайтӏа, за а Гитлер лугьудай кицТин хцин туьд атӏудачир
жал..,—ада гафунин кьатӏ хъулгьуз тахьана вилер накъварикай
михьна.
— Перихан баде, вун акьван сефил куьз я? Куьн хьтин ди деяр галай рухвайри а Гитлеран кьил гьикӏ хьайитӏани атӏуда.
— Агь, ви мецелай аллагьдиз хьий, чан бала. Захъ вад ютъ
уьмуьр аматӏани чидач, абур заз ахквадани, ахквадачни низ чида.
— Вуна рахкъурзавай чарарани ахьтин сефил гафар кхьиз
вугуз тахьуй гьа.
— Ваъ, я бала, зун гила аял туш хьи. За ибур чӏана ваз
ийизвай рахунар я... Гьикьван хьайитӏани, диде я ман, рикӏяй
акъудиз жедач.
Хуьряй акъатайла, Динара балкӏандал акьахна. Иис зулухъ
гелкъвенвайтӏани, яЛлавдиз вегьей какаяр хьиз, ракъини вичин
хурук акатайбур кузва. Яйлахдиз фин патал кьве рехъ ава. Сад
тик синяй винелди фенвайди я, ам мукьвал, амма четин рехъ я,
муькуьди вацӏун къерехдивай яргъал кьуьруькар гана фенвай >
рехъ я. Яргъал ятӏани, Динарадиз и сеферда гьа рехъ иер акуна,
вучиз лагьайтӏа ана инсанрин гьерекат тӏимил жеда. Эхиримжи
Гшкъара беденни.. Гьекьедай хьана, чуьхуьдай мажални жезвач.
Динара вацӏуз эвичӏнамазни балкӏан далдадив тухвана, шикӏидин кулунив кутӏунна. Дишагьли нуькӏ кьван игьтиятлу жеда.
Ам и патаз, а патаз килигна кӏва«ерилай сун гуьлуыар хтӏунна,
адавай парталар садлагьана хутӏаз жезвачир. Дагъдин алцифай
къайи ци адан ифенвай кӏвачер гьасятда серинна, дамарар аквазакваз буш хьана, бедендиз цӏийи къуват хтана. Адавай парталарвири хутӏаз хьанач, тек са яргъи перем алаз циз гьахьна ва гьар
пата вил экъуьриз чуьхвена.
Перем шуткьунна, кьеженмаз ахлукӏна. Гуьлуьтар гъиле
къахчурла, адаз вичел>ай кьве камунин а патал алай ясту къван
акуна, са лвгьзеда гуя а къван адалъ галаз рахана. «Вун тек куьа
я гек куьз я?»—япара биши ван гьатна. Динарадин рикӏел гьасятда Надир хтана. Абур кьведни и къванцел са шумуд сеферда
эцукьнай. Динарадиз Надирахъ галаз ацукьун, адан рахунар^
фикирар хуш тир. «Дяве,—лугьудай ада, чи уьлкведиз хабарсуз
агаатнавай цӏай я. Адан ялавди кун тийидай садни жедач. За фикирзавайвал, хипер хуьзва лугьуз завай чӏул»в пепе хьиз ра/гук
чӏидгъерра гьахьна ацукьиз жедач». Га.гь ада В'ичии чуьлдин юлдаш тир кфилдик сес кутадай. Няналди ацукьна адан рахунриз„
кфилдай ядай пашман макьамриз яб гайитӏани, кеф рекьидачир,.
Са сеферда адаз: «Динара, ша чун кьведни фин. Зун умудлу я,
гьикьван кӏевера гьатайтӏани, рекьидач. Вакай хъсан медсестра
жеда, ви рахунар медсестрадиз лайих хъуьтуыгоур я», —лагьайла, адаз Надира вичикай зарафатзавай хьиз хьанай. Анжах ри кӏе чинебан хвеш авай, Надирахъ талаз ам цӏуз физ гьазур тир.
«Ша фин»,—лагьанай ада. Надирак хъуьруьн акатнай. «Яраб ваз.
гьикӏ ятӏа,—лагьанай ада,—колхоздин никӏиз гьахьнавай жунгавар ахкъудиз физвай хьиз ятӏа. Ана заз вун, ваз зун ахквадани?
Анаг хъуьтуьл мес авай чка туш, Динара, ана йиф вуна уьлендани акъудда, живедин кӏаникни. Яргъа-нни ви шинель я, ястухни. Ахпа шехьзавай ви аявал хъийидани, душмандихъ галаз кьуршахар кьадани?» «Квез чун гьикьван ажуз яз аквазва, квеваЙ
эхиз хьайила, чавай жедачни?»—лагьанай ада. И вакъиа рикӏел
хтайла, адаз са патахъай кӏамаз хьанай, муькуь патахъай кӏани
кас фикирдиз хтун хуш тир. Надирахъ галаз ам вацӏун къерех дал садрани кьведра дуьшуьш хьанач. Виридалайни хъсандиз
рикӏел аламайди ам я, Надира адан къуьнерилай кьуна вичив
агудна ва хушдаказ лагьанай: «Динара, вун исятда гатфарин чиг
алай цуьк хьиз аквазва, амма вахъ ни акалдай мажал заз авач...»
Вучиз адаз а битмиш хьанвай цуькведихъ ни акалдай мажал
авачиртӏа, Динара гьавурда акьуначир. Ада вич чубан яз муьгьуьббатдин крарал машгъул жедай мажал авач лугьузвайни,
тахьайтӏа ватандин винел экв гузвай рагъ кӏевнавай чӏулав гу мадин ни нера аваз цуькведин ниди гьяз гузвач лугьузвайни
вурда акьун четин тир. Гьар гьикӏ ятӏани исятда и хуш гафар рикӏел хтуни Динарадиз къулайвал гузвай, рикӏе чинебан, тек са
вичиз ашкара тир хвеш, хъвер гьатзава. Ахпа ада Надирахъ га лаз хьайн маса рахунар рикӏел хкана. Садрани Надира адан руьгь
тухнач, гьамиша къекъвезвай къиметлу шей жагъун тавурбур
хьиз чара хъхьана. Микилавай адав цӏийи хабарар агакьнава.
Надираз маса булахдай яд хъваз кӏанза<ва, амма а юулахдив ам
внч агакь тийидайди адаз чизвач.
Ялтъуз рехъди физвай касдин хиялдиз агъзур жуьредин фикирар къведай адегг я. Динара, гьеле кьежена амай чӏарарн« бе гьем кӏватӏ тахвуна, дагъдии гуьтӏуь жигъирдай, пилерин чил
тирвал экӏя хьанвай кӏачӏичӏлухрай, мертерин, ва^харин арай -рай
винелди еримиш хьана Вацӏун къайи цин таъсирни бедендик кумай.
Дагъдин хъуьтуьл шагьвардини чин гатазвай ам къуш хьиз
кьезил я, гьавиляй адаз балкӏандални акьахиз кӏанзавач. Тек са
машиндин чархарин кьелечӏ резиндикай бубади устадви-лелди
туькӏуьрнавай шаламра (Микила Надиранбур яни лугьуз
хъуьруьнарзавай шаламра) гьатнавай куьлуь ши-мери^ адаз манийвалзава. Динаради шаламар хтӏунна, епер сад садав кутӏунна,
гьебеяр хьиз къуьнел вегьена. Булушка, кулари къазун тавурай
латьана алчукна, юкьвал кутӏунна. Икӏ фин адаз мадни къулай
тир. Адавай исятда балкӏандални акьахиз жедай, кӏвачер назик
тахьурай лугьуз ам гьамиша кӏвачи-кӏвачи фидай, эгер айибдачиртӏа, гьа балкӏандин парцин са пай вичи кӏула кьадай, четинвилерик вердиш хьайи беден вири азабриз, къулайсузвилериз
дурумлу жеда.
Садлагьана адаз агъадай вичин тГвар кьуна эверай ван хьа на. Ам гъуьлягъ кӏвачерикай хкатай хьиз кухунна ва тадиз >булушкадин ценер агъуз хъувуна, хуруда дуьгмеяр хтуна, кьилелни шал хъивегьна ва сес къвезвай патахъ тамашна. Адаз акурди
рагарай авахьзавай некӏедин ранг атанвай вацӏ я. «Xynӏ гуьрчег
аквадани, 'икьван виняй вацДуз садрани рикӏивай тамашначир
гьа. Лацу сарикай яранвай гебе, амма и гебедал чан ал а...»
— Динара-а!
Ам мад элкъвена килигайла, вацӏун ранг дегиш .хьанвай.
Вучиз? Тахьайтӏа эверзавай сес дакӏан хьанвайвиляй ятӏа. Кулар
юзазва, абурун арадай адаз бармак алай садан кьил акуна.
Жъвезвайди вуж хьуй?
Ракъинин сиве булут гьатнава, гьавиляй вацӏу нур гузвач.
— Динара-а!
Адаз Фетягьан сес чир хьана ва бедендик акатай къурхулу вал квахьна. Рагъни булутрикай хкатна, вацӏуз вичин неккдин
ранг хтана, лацу гебедик юзун акат хъувуна.
Дяведилай вилик Динарадини Фетягьа санал кӏелна. Фетягь
^.щколада отличник тирвал, гьак! селигъалу гадани тир. Цӏуд ла -
гьай классда кӏелдайла, хейлин рушар адал, лампадал элкъве дай чепелукьа|р хьиз, элкъвезвай, амма адаз вичиз Динарадихъ
галаз къекъвез, рахаз хуш тир лугьудай. Гьар сеферда школадай
хкведайла, Фетягьа ам кӏвализ кьван хкидай, марф-затӏ аваз
>ьайитӏа, пенжек вугуз къайгъударвал ийидай, эгер гьакӏ кеф
патал тарциз тамашайтӏа, адаз акьахна цуьк атӏана вугудай. Таяртуьшер и кардай Динарадал пехил тиртӏани, рушак и ама -.лар
садрани акахьдачир, вучиз лагьайтӏа Фетягьан вич вичиз бе-генмиш,
масад виле-кьиле авачиз акунин хесетри ам адаз чара ьас хьиз
къалурзавай.
Исятда Фетягьа Динарадив фад агакьарун патал бармакни
гъиле кьуна гьерекатзавай декьикьайра, руша къунши хуьряй
ӏир чубан Надирни ам сад садав гекъигзава. Фетягь шегьердин
жегьил я, агъайнидаказ ацукьна, къарагъда, туьтуьна гьамиша
галстук жеда, шалвардизни уьтуь яна тӏарам хьана акъвазда;
рахадайлани, ктабрай хкягънавай гафар гваз рахада Вичиз гьяз (
татай юлдашдиз ада Саӏбиран хци шиирдалди, Толстоян таъсир-лу
гафаралди жаваб х^гуда. Ам садан чӏалан кӏаникайни фидай-ди
туш, я са бязибур хьиз гафунихъ къекъведайдини туш, амма
вичин хсуси рахун адаз авач.
Надирай рикӏелай, мумкин я, вичи школада кӏелай ктабарнн
алатнава жеди, амма хатурлувиляй, гьуьрметлувиляй, чарадан
къайгьудай финай, жемятдихъ, ватандихъ рикӏ кунай, # юлдаш
патал цӏуз гьахьдай жуьрэтлу крарай Надир Фетягьан тай ту ширди адаз чизва.
Фетягьа эхирни ажгакьарна, салам гана. Икьван гагьда лув
гуз кӏанзавай хьиз кьезил тир Динарадин бедендиз гьекь акъатна, чин яру хьайиди ада ифенвай хъуькъварилай гьиссзава Ам
Фетя^гьаз килитзавачир.
— Вун ина дуьшуьш жеда лагьана за гьич умуднавачир, —Фетягь мукьва хьуникди сивяй акъатзавай нефес са уьтери Ди~
нарадихъ галукьна. Адан сивяй туьнт пӏапӏрусдин ва эрекьдик
цуру ни атана.
— Зани гуьзетнавачир...—Динаради кьил хкажнач.
— Вучиз?
— И рекье герекди анжах чубанар я. Идарадин къуллугъчийриз гуьнедин ракъини тади гуда, абур чӏулав жеда
— Вуна, Динара, зал къванар гьалчмир. Зун кӏвалахиз кӏа ни кас тирди ваз чида. Сабира лагьанай...
— Сабир секин тур. Вахъ аватӏа жуван чӏалар лагь.
— Гьа вуна лугьудайвал хьуй. Ингье исятдани зун Гьесрет
халудин бригададал физва, абурувай вацран гьахъ -тьисаб къахчузва. Ваз идарада кӏвалахиз кӏан хьанач ман. Ана авайбур валай савадлубур туш хьи.
— А-а, вун счетчик тирди зи рикӏелай алатнавай. Бухгал
тсрдин куьмекчи... Еке везифа я. Ювачерик звер акатун патал
ӏьавиляй кьве виш грамм хъивегьна физвани? И кар вавай за
гьични гуьзетнавачир,—Динара эхирни кьил хкажна Фетягьаз
тамашна. Адан тьакӏани цӏалцӏам чинилай михьидаказ чукӏул
элянавай, гьамиша хьиз михьи, хъуьрезвай хуш чин вичи лагьай
гафари исятда яру авунва. Ада къанихдаказ вичиз тамашуник
Динарадин хъуькъвера мад ифин гьатна, кӏвачерикай къурхулу
затӏ хкатай хьиз, рикӏи гъалаба кваз кӏвалахна. Адаз вучиз ятӏа -ни
Фетягьан хъел авай.
«Сагълам, яшарни хьанвай жегьил я, армидиз куьз тухузвачтӏа»,—хиялдиз атана рушан.
Динарадин чими ракъини куркур-куркур гьекь акъуднавай
чини, хъуьтуьл туьк алай пӏузарри Фетягьан бедендикни цӏай
кутуна. Адаз рушан ракъини кана къумрал хьанвай, амма уф
тунвай хирургдин элжек хьиз ацӏай гъил кьаз кӏан хьана. Дина ради ихтияр" ганач.
— Заз вун чидайвал, Фетагь, ваз зунни хъсандиз чида. Ге рексуз вахтунда акъатай серии шагьвардини чими юкъуз инсандин бедендиз цурз акъудда. Адалайни алава.. —ада хълагьнач ва
балкӏандиз тӏвал вегьена, виликди элячӏна. Фетягь адахъ галаз
физва.
— Гафунин кьатӏ тамир, рикӏе авайди вири лагь. Заз ви рикӏ
мецяй акуна кӏанзава.
Динара рацӏамрин кӏаникай чӏуру мажусдал адаз килигна.
Адаз Фетягь дакӏан тушир. Эгер им гуьгьуьл ачух са югъ тир тӏа, ада гададин хатур хадачир, гъил кьуналди вуч жедай кьван.
Амма хуьруьз гьар юкъуз хквезвай пашман хабарри, кӏвалера
гьатзавай агьузарди адан гуьгьуьл чӏурзавай, адаз жегьилри чпин
муьгьуьббат, кӏвенкӏве вич аваз, ватандин вилик къалурна кӏанзавай. Фетягьа и кар кьатӏанвачир. Адаз акӏ тир хьи, Динара вичикай эрекьдин ни къвезва лагьана катзавай хьиз.
— Исятда хъсандиз тӏуьна, кьве виш граммни хъивегьна
вун тух я, ви кефи куьк я! Вуна дяведа, цӏун ялавдин хура авай
ви хуьруьйбурукай вуч фикир ийизва. Вуна хъсандиз тӏуьнва,
чими юкъуз бедендал азаб акьалт тавурай лагьана кьезил пар таларни алукӏнава, бес абуруз вуч тунва, вуч ракъурзава?
— Динара, гьар сада вичи незвайдакай масадбуруз таз хьа найтӏа...
— Тазва, тазва! Ваз аквазвайди ка&инетдин кьуд цал я.
Хуьр, кӏвал, къунши ваз вилерин кӏакӏамрикай куьрсарайтӏани
аквазвач. Вун фронтдиз тефена хуьре вучиз ама?
Динаради и суал вугун Фетягьа гуьзетнавачир, ам я жаваб
гунал кӏевени гьатнач. Адаз таяр-туьшерин арада вич тухун тавуна амукьун вичин гьунарлувал яз къалуриз кӏанзавай.
— Гьукуматдиз чкадал кадрияр герек я, тахьайтӏа уьлкве
идара ийиз четин жеда. Гьавиляй зун бронда ава. Зун тухудач,—
агьайнидаказ, дамах гваз лагьана Фетягьа.
— А-а, багъишламиша Гьукумат вал акъвазнавайди за
кьатӏанвачир. Вун а кардал шад яни?
— Чи гадаяр са шумуд шикеста хьана хтанва, ваз зунни...
Динара мад сеферда адан лацу чиниз тамашна. И сефарда
адаз а цӏалцӏам чин шир янавай лацу парча хьиз акуна. Ам фад
дегишариз хъижедайди я, лацу шир ахлудда, чӏулавди хъияда.
— Вун саламат амукьун патал, алад, фена Перихан къари-диз
хъвадай яд гъваш, ада дяведа авай рухвайриз гуьлуьтар ху-рурай,
Дэвуд халудивай кӏуртар цукьваз чира, ам гележегда ваз ацукьай
чкадал фу къазанмишдай са реосъ я,—мад чӏуькьни хъу-вунач.
Динаради кьве рехъ ча>ра хьанвай чкадал акьалтнамазни мад
лагьана:
— И рехъ Гьесрет халудин бригададал физвайди я,—ада
тӏуб туькӏуьрна инсанрин, гьайванрин гьерекат авачирвиляй
кул-кусди кьунвай гуьтӏуь жигъир къалурна.—Алад. Зи рехъ кеферпатахъ я.
Ада балкӏандиз тӏвал вегьена ва дагъдин къузадикай кеетир ма фенвай рекьяй Динарадин рикӏикай хабар хьанвай хьиз бал кӏанди юргъа авуна, руш адахъ звер авурла ахгакьзавай. Ам мад
садрани элкъвена Фетягь фейи рекьиз килиг хъувунач, адаз ам
гьа алай чкадал акъвазна вичиз тамашзавай хьиз тиртӏани, «брон да
ава» лагьай гафар адан рикӏелай бередив агакьдайлани алатнавачир.
ВАД ЛАГЬАЙ КЬИЛ
Шумуд сеферда Динара бередал фидайла ва элкъвена хкведайла, вацӏун а пата авай ясту хтумдин къванцел ацукьнатӏани,
аннз ада гуьзетзавай Надир атанач. Адан рикӏе Надираз лугьу дай гзаф гафар авай. Фицекьра яйлахдиз атайла, Ягьеди вичел
авур хъуьруьнар такӏан хьанвайди (хъсан жавабар Динаради
адав вахганай) Надираз иэтилат тавурла, низ ийидай кьван.
Фетягь гьикӏ вичи катдай шикилдиз гъанатГа, гьикӏ вичи адаз
«вуна бармакдин чкадал кьилел шал алукӏ» лагьанатГа, Нади раз ихтилат тавурла, низ ийида. Адаз гьеле Наргизакайни сугьбет кудиз кӏанзава, Надиран фикир чир хьун пис яни. Белки Микила дуьз лугьузва жал.
Амма эхиримжи вахтара адаз Надир вич акун анихъ амукь рай, адан кфилдин ванни хъжезмач. Эгер ам гада тиртӏа, ада
рикӏе авай кас тар.цин хъалхъамда чуьнуьх хьанвайтӏани жагъурдай, руш я ман, рушан сергьят гуьтГуь я.
И йикъара Надиран рикӏел я Наргиз, я Динара, я жемятдин
девлет тир хипер аламачир. Хайи Кавказдин чялц
ӏуьзел ватанда дяве физва. Душманди гадарзавай гьар са бом бади, ахъайзавай гуьлледи дидейрин рикӏерал херзавай, вахар,
севгияр чӏулав шалар алукӏуниз мажӏбурзава, жаванри къалабуллух, душман акунани дакӏан хьунин ният артухарзава. Ватан!
Ватандиз ивидай ктад хьанвай кӏвачер гьахьнава, абуру инсан рин къанажагъдал квахь тийидай гелер тазва «Вахъ гьич тахьайтӏа са жизвн кьван намус, ватан кӏан хьунин гъейрат аватӏа, ва вай и крар эхиз жедач»—и фикир Надиравай я йифиз, я юкъуз
къакъатзавач. Ракьун рекьин станцидилай Баку галай патахъ
гьар юкъуз атъур хирер алай солдатар тухузвайди адаз аквазва.
Гьар нисиниз ам станциядал фейила, бедендилай са перем як
вегьена хквезва. Чӏехи стхади адаз чарар яргъал тир Мурманск дай рахкъурзава, къунши Мегьалидикай хабарар Белоруссиядай
гузва. Амай жегьилривай хьиз Надиравайни эхиз жезвач, адан
кфил киснава, адавай колчоздин хипер тваз тамузни гьахьиз
хъжезмач, вучиз лагьайтӏа адаз акӏ я хьи, стхади, къуншиди,
хуьруьнбуру душмандихъ галаз чин чинал акъвазна женг тухуз ва, вич тама чуьнуьх жезвай хьиз.
Гьар юкъуз рагъ нисинал атайла, хипер кунда гьатна секин
хьанвай сятра Надир станциядал фидай вахт я. Ада кьибледихъ
хъфизвай эшелонарни вилерин ишарадалди, рикӏе тӏал аваз ракъурзава, кефердихъ хъфизӏвайбурни. Инлай виликди адаз садраяи ракьун рехъ икьван пашман яз, чӏулав къирдин кӏаник сугъул
яз акурди туш, я садрани адан фикирдиз гуьлледин хирер алай
жегьилар а чӏулав аквазвай ватомра жеда лагьана атун мумкин
тушир. Гила адаз пенжердай кьилер, гъилер жунайралди кутӏуннавайбур вишералди аквазва. Ада гьамиша абуруз гъил эляза ва, чубандин лашни кфил къалуруналди абур руыгьламишиз кӏанзава. «Квез къайгъу жемир, куь далудихъ чун гала».
Гьар са югъ инсандин уьмуьрдин са къат я, гьар са йикъа
ам виликди, тарихдиз тухузва, уьмуьрдин тежриба артухарзава.
Яшайишда жуван кьатӏунар хци ийизва. Амма Надираз вичи
станцидал акъудзавай са кхгъ куьтягь тежедай мишекъат кьуьд
хьиз аквазва. Ихьтин йикъарикай са юкъуз тек са чархарик зарб
кутунвай, гьарай ийидай жуьрэтни амачиз «галатнавай» поезддай
Надираз вичин тӏвар кьуна эверай ван хьана. А сес гьи пенжер дай атанатӏа адаз чир хьанач, анжах сес поезддин чархарихъ
галаз зил кьуна яргъаз, Баку галай патахъ фейиди адаз ашкара
я. Ада зверна, хейлин чкадиз зарбдиз физвай поезддин гуьгъуь на гьарайиз чукурна. «Стча, стха-а!»—вучиз ятӏани адан рикӏел
вич чидай хуьруьвбур, таяр-туьшер, мукьва-кьилияр, къунши ваъ,
эвелни-эвел стха акьалтна.
— Хер алаз хутахзавай стха я, —зверуникди галатнаваз,
нефес нефесдихъ текъвез лугьузва ада.—Ам хтанва, адан чка
гила за хкьун лазим я.
Циф хьиз кьилел гапӏал гум алаз физвай поездди адан гуьгьуьл мадни чӏурна, а пашман гуьгьуьл вилера хъвер авай хьиз
килигзавай хиперивайни, кӏвале гьихьтин залан кар хьайитӏани
садрани ать-угь тийидай дидедивай шадар хъийиз хьанач. Анжах
вич армиядиз тухун патал гуыгьуьллувилин арза гуз воентсоматдиз фидайла, ада кфилдай дидедиз вичин рикӏ алай макьам яна„
къуй дидедин рйкӏ къеледин гегьенш варар хьиз ачух хьуй, nӏyзаррал хъвер алаз вичин гуьгъуьна килиграй.
Дяве дяве яз фида. Им кимел кьве касди къалмакъал хьана
кьуршахар кьур хьтин кар туш, ам кьве гьукуматдал, кьве уьлкведал, дуьньядал цӏай аватун лагьай чӏал я, им гзаф халкьа рин арада зидвал, несилрин рикӏелай алат тийидай ивияр экъи чун я. Ихьтин сад садал ажугълу женгина сада вичин кьисас
къахчуда, муькуьди гьич вичин рикӏе авай гафни хъултъуз тахьана рекьида. «Стха, вавай, белки, ви рикӏе авай мурад кьилиз акъудиз хьанвачтӏа, заз вакай бегьемдиз чидач, ваз чир хьухь, ви ери
за кьан хъийида, вай авахьай иви цӏуд сеферда артух за душ мандай авадар хъийида—им зи буржи я, къекъведай рекьени,
ксай месикни, вич вичик рахаз лугьузва Надира.—Душман вири
алемдиз такӏан хьун им тӏебии карни я. Бес жуваз кӏани касди лай гьикӏ кьисас къахчуда? Нзргиза зи рикӏел хернава, вичин
хайи бубадин чӏалазни килиг тавуна, хиперин фермадин зеведиш,
яру чин алай Ягьедиз гъуьлуьз физва. Наргиз, ваз адан вуч бегенмиш хьана, мецел тӏветӏ алукь тийиз рахадай тапархъан мез,
жанавурдин хьтин тух тежедай нефе бегенмиш хьанани? Дина радиз ирид дапӏарар яна кӏеви авур рикӏикай ваз хабар тиртГа,
ваз зун хъсандиз чидайтӏа, вуна а кар ийидачир. Ватандал и цӏай
аватнавайди вилерал аквазвай завай акъвазиз тежедайди ваз
чидачирни? Вуна заз къаст авуна. Зун армиядиз фидалди акъ вазнайтӏа жедачирни, заз теселли гудай кьве хъуьтуьл гаф ла гьана руыгьдик хвеш кутунайтӏа, лап четин декьикьайра за вун
чин чуьхуьз туна, рушаз цӏийи цикГелай жегьилвал хкана.
Гададик хъуьруьн акатзава, адавай гила бегьем секин хьан вай ва вилерин кӏаникай са-садра вичиз тамашзавай рушаз регъуь жез кичӏевиляй хъуьруьн винел акъулдиз жезвач.
— Лап за вун ахъайнай, вун гьиниз катдай?—эхирни лагьана гадади.—Вун ви бахтуникай вучиз катзавай? Вун кьиникьикай къутармиш ийиз хьунал за шадвал ийиэвай, вун катзавай.
— Ваз зал алай гьал аквазвай хьи,—регъуь хьанваз рахазва руш.—Гьикьван хьайитӏани дишегьли я ман.
— Инсан кӏевени гьатда, генгвални ахквада,—гаф атӏана
гадади.—КЛеве авай касдал хъуьруьн алчахвал я. Закай вуна сз
къурхулувални ийимир. Бес вун лап ажуз хьанайтӏа, за вун кӏу ла кьуна хутахдачирни? Анжах тевгвилиз ахкъатайла, къеник
югъ садрани рикӏелай алудмир.
Вичел гьалтай жегьил инсанвал авайди тирди чир хьайи Наргиза мили хъверна.
— Зи тӏвар Наргиз я,—лагьана ада булушкадин къазуннавай ценер кӏватӏиз. Адаз гададин вилер са-садра вичин къеиДил
чкайрив галукьзавайди аквазва.
— Зи тӏвар Надир я,—лагьана гадади.—Заз вун Азиз дайидин руш тирдини чидай.
— Ваз гьинай чидай кьван?
— Ви гуьзел сесини вун виридаз машгьурнава. Вун квахь навайдакай чи хуьруьзни хабар хьанвай. За зи хипер юлдашдал
тапшурмишна атанвайди я.
— Вун чубан я ман? Чубандиз и лянет хьайи тамар хъсан диз чида...
— Вуна акӏ куьз лугьузва? Абур чи девлет я. Тамари гзаф
вахтара чи хеб-мал кгевяй акъудзава.
Наргиза чуькьнач, са жизви регъуьвал ийизвай тегьерда
кьил агъузна. Вичи лагьай гафунал ам вични нарази хьанвай.
Надира адав фикир ийиз тазвачир. Ада гагь хиперикай суьтьбетзава, гагь тамукай, гагь къаб алаз хъсан къилихрин инсанрикай,
рушарикайни ихтилатзава. Вич бахтунихъ къекъвезвайди ва бя зи вахтара а бахт вич атана жувахъ галукьдайди зарафат кваз
лугьузва.
Наргизаз Надиран гафарикай хуш атанатӏани атаначтӏани,
ихтилат квекай физватГа ам гъавурда акьазва ва ада винел акьал
тийиз мили хъверзава. Ахпа дамах гвачирвал, агъайнивал хвена
хьиз, лагьана:
— Ваз ам, а руш, я акурди туш, я чидайди, ада ви бахт
ачухдайдахъ гьинай ининмиш жезва?
— Вун гьахъ я, а рушаз зун чидайди туш, амма зун адан
къаншардал гьикьван элкъвенатӏа, адаз вичиз чидач ман. Адаз
жув къалурунин са рехъни заз жагъизвачир, чубан я ман, вичн и
вацра са сеферда парталар дегишдай, гьамиша фитедин ни га лай чубан. Ингье икӏ дуьшуьш хьун зи рикӏин мурад тир. Вун
аламатдалди заз килигмир. Рикӏяй гьахьтин ният акъатунин их тияр авачни?
— Вучиз авач кьван,—Наргиз Надираз тамашна. Адан вилера сертвал амачир. Ам киснавай ва мукьвал-мукьвал вичин вилик акъвазнавай жегьилдилай вилер аладарзава. Къалин йис
авай бармакдин чӏарарай адан чӏулав вилер ачухдиз аквазва, а
къайгъудар, хаталувиликай гьар са декьикьада хуьз гьазур тир
вилери адан чиниз мергьяматлувал, вичин гафунилай элячӏ тийидай шикил гъанвай.
—■ Бубайрин мисал авайди я. «Ихтилатди дана жанавурдив
вугуда». Югъ физва. Ви къаст, гьуьрметлу гада, з>н тамай ах къудун яни, тахьайтӏа тушни?
— Чубандин чанта къуьне хьуналди зун тамара гьатнавай
вагьшидай кьамир. Кьве юкъ}з къекъвена за жагъур хъувунвай
рушан кьилелай са чӏар кими хьана заз кӏандач. За ам руьгь
инжиклу тавуна вичин кӏвалив ажакьарда. Амма зи рикӏе авайдакай исятда ваъ, ам вичин иесийрив ахгакьарайла, ахпа лугьу да. Зил галачир зуьрнедин сесни хуш жедач. Заз зи кфил ви се синиз зил ийиз кӏанзава.
Зулун гьавади кам вагьизвай няни мекьи ятӏани Надиран
гафари Наргизаз гьекь акъуднава, адан гьатта нефесни кваз дар
хьанва. Пуд касдин хурукай вич къутармишай Ягьени рикӏ ел
атана «Заз кГаниди ава» лугьуз кӏанзава адаз, амма инаг чка
тушир.
Надираз рушан кефи сугъул хьанвайди акуна. Ада гьамиша
вичин чӏулуник жедай кфил хкудна, Наргизан рикӏ алай макьамрикай сад кфилдай рахана. Рушан вилер ахъа хьана, пӏузарин
кьатӏ-кьатӏ хьанваз аквазвай гелер квахьна, чин, пакаман ярар
гьатай гатфарин чуьл хьиз, ачух хьана.
Къалин тамай, кул-кусрин арайрай саламат рехъ жагъуриз
кьве жегьил хъфизва. Абурал садални виликан садаз сад шаклу
яз аквазвай гуж аламач, рикӏе авай кьван гафар вири лагьана,
кьведни чпин гъавурда акьуна. Надираз и къалин там вичин
хуьр хьиз чида, ада са чкадални, акъвазна, гьинихъди фин ла зим ятӏа фикирзавач, я са камунинни ягъалмиш туш. Руш ар хайин я, адаз исятда са къурхулувални амач, гьатта бязи чкай рилай вичин гъил кьуна ахлудизни ихтияр гузва; мекьини туш,
къуьнерихъ гададин дуьшлуьг гала. Дуьз лагьайтӏа, руша сад рани кфилдихъ галаз мани лагьайди туш, анжах исятда адан
сесини адаз жуьст гъизва. Инсан тӏуьна гьикьван тух хьайитӏа ни, устадвилелди гьазурнавай \ъсан хуьрекдин ниди иштагь хкидай адет ава. Тама, саки чуплах хьанваз, гададин перемдикай
далда хъхьанвай Наргизан рикӏелай вичел акьалтай кьван руьгь дин азабар алатзава, адаз явашдиз манидик кекягъиз кӏанзава.
«Яраб и чӏулав вилер авай, чинал бегьем чӏар акьалтнавачтГани
чукӏул элягъиз тахьанвай гадади айибда жал, —фикирзава ада.
—Ийич. Ада зи сесинин тарифнай». Ада сифте явашдиз, ахпа
къаюн лепе хьиз хкаж хьайи мани башламишна. Надираз гьами ша хуш тир рушан сес тамуз чкӏана. Икьван гагьда ван ацалтна вай нуькӏер, куьн гила гьина ава, билбилар, куьн квелай чешне
къачудай ycrӏapap я, экъечГ майдандиз, инсандин сесиникай, маиидикай са кӏус жуваз къачу. Ам авачирла, тарари исятда хьи*
•чхпа квез яб гудай. Кфил, вун текдиз рахай кьван бес я, декьи кьаяр фад алатзаватӏани, абур ви уьмуьрдин шад декьикьаяр я.
Инжиклу жемир, галатмир, рахух.
— Ви сесни ваз ухшар я, Наргиз,—лагьана Надира руша
мани куьтягьаи са арада.
Хуьруьз мукьва хъхьанвайди руша гила кьагӏанва, адаз та ниш багълар, цлар, жугъунар аквазва.
— Надир, чун гила хуьруьв ахгакьнава, ваз чухсагъул, вуна
заз гьакъикъатда цӏийи уьмуьр хгана. Вун захъ галаз кӏвализ
кьван къвемир, диде-бубади, хуьруьнбуру закай чӏуру фикирда.
«Эхирки, дишегьли, вун... Акьул чранвач ман. .»—фикирна
Надира.
«Им ахлакьсуз гаф хьаяа, гьакъикъатда заз ам бейкеф же дайвал лугьуз кӏанзавачир. Бес кГвализ хъфейла зал алай итим дин перем кьванни аквадачни, зун ни ятӏани сада хкайди гьикӏ
хьайитӏани чир жеда эхир».
— Ваз кичӏе жемир,—рахай Надира Наргизан фикирар
кьатӏна,—ви гьакъиндай за жаваб гуда. За са гафни чуьнуьх та вуна ви бубадиз вахъ галаз санал яшамиш жез кӏанзавайди лу гьуда. Къуй ада зун кБваляй чукуррай.
Тамай хкведай рекье Надира рушаз вичин гьакъиндай къаб
алай, анжах тек са чеб гъавурда акьадай ихтилатар авунайтӏани,
гьадалди регьятдиз алатдай хьиз тир ва чеб мад садрани дуь шуьш техжедайдахъ агъунвай. Инал ам ягъалмиш хьана. Нади ра
рикӏелай алуднавачир, ам гила рушан бубадив агакьдайвал я.
Гьавиляй Наргизан рикӏи са'длагьана ван къачу на, ам кухунна.
— Лутьумир,—гъалаба кваз тавакъу авуна ада.—Буба терс
касни я, сабурлудини. И хабарсуз жезвай шадвилин арада вучиз
вуна ам хиялдик кутада?
Квез чиз, Надира адан гафуниз я/б гудайни? Ада Наргизан
тӏалабун чими юкъуз япаривай гвяна фейи къай хьиз кьванни
кьунач. Надир рахаз-хъуьрез, Наргиз регьуьвал кваз кӏвализ
гьахьна. Шел-хвал авай кӏвале садлагьана шадвал гьат хъувуна. Гагь шехьзавай, гагь хъуьрезвай Наргизан дидеди руш къужахдай акъудзавач, адаз кьецӏил хьанвай рушан беденни ак вазвач.
Къуни-къунши кӏватӏ хьана, суал, кин гзаф жезва. Надир садан рикГелни аламач, адан рикӏикай садани хабар кьазвач. Пар талар ахлукӏайла, михьиз дегиш хьанвай Наргиз адан вилик акъвазнава. Ам гьа вичиз чидай дагьдин цуьк хьиз ахъа я, рагъ
хьиз ачух я. Адан япара Наргизан манидин ван гьатна. Ваъ, ам
мани туш, ам рушан хъуьруьн я. Надира, чукурна, Азиз дайи жа 2*
гъурна: мирес-варис, къуни-къунши, яр-дуст кӏватӏ хьанвай межлисдал са кӏусни чин кьун тавуна лагьана:
— Азиз дайи, квез садазни хабар тулшз куь кӏвалерин къерехрал са кас аквадатӏа лугьуз зун тзаф къекъвена, цӏар элкъуьрна. Кьшсметди акӏ туьшна хьи, къенин куь шадвилин себебкар
зун хьана. Ви руш хканвайди зун я. Заз ам кӏанда. За ви жаваб
гуьзлемишзава.
Азиз дайи пӏузарик мили хъвер кваз, чин яру хьанвайтӏани,
вилера уьтквемвал авай гададиз тамашна ва адан къуьнел гъил
гьалчна хьиз лагьана:
— Заз гьеле ви тӏвар чидачтӏани, руш види я. Вуна ам къутармишайвал, кьегьал, хуьнни ийидайди заз чида.
Надир цДийи цикӏелай шадвал гьат хъувунвай кӏвале «вун
чаз тек са къе ваъ, гьамиша лап батьа мугьман я, акъваз», лу гьуз гьавалат хьанвайтӏани, са декьикьадани акъваз хъувунач.
Хуьруькай хкатайла, адан кфилдин ван лепе хьана хуьруьн кьи лел элкъвена, ахпа а лепе ми<чӏи> а шаддиз рахазвай кфилдин ван акьазвачир. А ванциз яб гуз вайди анжах Динара тир.
КЬУД ЛАГЬАИ КЬИЛ
Няниз галатнаваз къаткай Динаради ахвар авунатӏани, экуь нахъ адан кьил тӏазвай, ятӏани ам фад къаратъуниз мажбур тир,
вучиз лагьайтӏа бубади хипериз тун патал кьел гъун тапшурмишнавай, и гьафтеда абуруз кьел гун геж хьанвай, гьавиляй ада ам
гьар гьикӏ хьайитӏани фад агакьарна кӏанзавай.
Ада бадедивай (рушан диде кьенвай^) фу авай чантани къахчуна колхоздин складдиз фена, анай кьелни къачуна, кимел кӏватӏ
хьанвайбурун куьмекдалди балкӏандал мягькемдиз парни эцигна,
яйлахдиз гьамиша вичиз чидай, таниш рекьерай еримиш хьана.
Хуьруьн кьуд пад гьа виликдай хьиз секин я, куьчеяр буш я,
анжах тек са кьуьзуь дишегьлиди квар чилел эцигна рекьин къерехдал ял язава. Мукьвал-мукьвал гьекь михьзавай и дишегьчи
Перихан къари тирди Динарадиз чир хьана. Адан яшар кьудкъад
йисалай виниз алатнавай, адаз кӏвале булахдилай са квар яд
кьванни гъидай кас авачир. Эвленмиш таосьанвай пуд хвани дяведиз фенва.
Динаради балкӏан акъвазарна, къаридин патав чукурна ва
адан вилик гьеле винел цин стӏалар аламай кварни къачуна, зинбилни.
— Зинбил тур, я бала, ам кьезил я, завай хутахиз жеда. Артелдай къачур гъалар я, гуьлуьтар храда, белки, зи балайрални
жуван гъилин са гуьлуьтар гьалтайтӏа. Диде квез къурбанд хьуй,
чан балаяр. Зак кумай чан за куь рекье хкуд хъийида. Зав гице,
я бала, за хутахда... Гьеле зун акьван ажуз хьанвач.
— Ваз зун галатдай хьиз яни, я баде, ви кӏвал акьван яр гъа авач хьи, ингье агакьзава,—лугьузва Динаради.—Вуна балкӏандин кьил яхъ.
Дишегьлиди мад чӏуькь хъувунач, гьакӏ вич вичик рахаз,
балкӏандин кьилни кьуна, Динарадин гуьгъуьна аваз физва.
Квар ва гъалар авай зинбил вичин кГвалин ракӏарив эхцигайла,
ада рушавай хабар кьуна:
— Вун нин руш я, бахтлу хьайиди?
— Зун Демиран, белки, ваз чидатӏа, вини Сегьерназ къари дин хва вуч я? Гьадан.
— Вучиз чидач кьван, хъсандиз чида.
— Рухвайрилай чарар авани, баде?
Кьуьзуь дишегьлидин вилер гьасятда накъварив ацДана. Булушкадин пипӏелди абур михьна ва агъурдиз неф ес акъадарна.
— Эй, чан руш, гьич хабар кьамир. Дяведиз фейидалай
инихъ чӏехи хцин патай са чарни авач. Ам кӏеве гьатнава, та хьайтӏа ада вич авай чкадикай хабар тагана жедачир. Муькуь
кьведа тек-бир кхьизва... Чшини кхьидайди гьам я, «гьар сеферда
тфейг душмандал туькӏуьрдайла, диде, чи вилик ви суьрет акъ вазда. Яраб ви гьал гьикӏ ятӏа, диде?» Чпи зи гьалдикай хабар
кьада. Диде квез къурбанд хьуй...
— Дарих жемир, Перихан баде! Исятда вири чарар геж
жеэва...
— Дарих хьуналди завай 'вуч ийиз жеда, я бала. Зи гуж
аӏгакьдайтӏа, за а Гитлер лугьудай кицТин хцин туьд атӏудачир
жал..,—ада гафунин кьатӏ хъулгьуз тахьана вилер накъварикай
михьна.
— Перихан баде, вун акьван сефил куьз я? Куьн хьтин ди деяр галай рухвайри а Гитлеран кьил гьикӏ хьайитӏани атӏуда.
— Агь, ви мецелай аллагьдиз хьий, чан бала. Захъ вад ютъ
уьмуьр аматӏани чидач, абур заз ахквадани, ахквадачни низ чида.
— Вуна рахкъурзавай чарарани ахьтин сефил гафар кхьиз
вугуз тахьуй гьа.
— Ваъ, я бала, зун гила аял туш хьи. За ибур чӏана ваз
ийизвай рахунар я... Гьикьван хьайитӏани, диде я ман, рикӏяй
акъудиз жедач.
Хуьряй акъатайла, Динара балкӏандал акьахна. Иис зулухъ
гелкъвенвайтӏани, яЛлавдиз вегьей какаяр хьиз, ракъини вичин
хурук акатайбур кузва. Яйлахдиз фин патал кьве рехъ ава. Сад
тик синяй винелди фенвайди я, ам мукьвал, амма четин рехъ я,
муькуьди вацӏун къерехдивай яргъал кьуьруькар гана фенвай >
рехъ я. Яргъал ятӏани, Динарадиз и сеферда гьа рехъ иер акуна,
вучиз лагьайтӏа ана инсанрин гьерекат тӏимил жеда. Эхиримжи
Гшкъара беденни.. Гьекьедай хьана, чуьхуьдай мажални жезвач.
Динара вацӏуз эвичӏнамазни балкӏан далдадив тухвана, шикӏидин кулунив кутӏунна. Дишагьли нуькӏ кьван игьтиятлу жеда.
Ам и патаз, а патаз килигна кӏва«ерилай сун гуьлуыар хтӏунна,
адавай парталар садлагьана хутӏаз жезвачир. Дагъдин алцифай
къайи ци адан ифенвай кӏвачер гьасятда серинна, дамарар аквазакваз буш хьана, бедендиз цӏийи къуват хтана. Адавай парталарвири хутӏаз хьанач, тек са яргъи перем алаз циз гьахьна ва гьар
пата вил экъуьриз чуьхвена.
Перем шуткьунна, кьеженмаз ахлукӏна. Гуьлуьтар гъиле
къахчурла, адаз вичел>ай кьве камунин а патал алай ясту къван
акуна, са лвгьзеда гуя а къван адалъ галаз рахана. «Вун тек куьа
я гек куьз я?»—япара биши ван гьатна. Динарадин рикӏел гьасятда Надир хтана. Абур кьведни и къванцел са шумуд сеферда
эцукьнай. Динарадиз Надирахъ галаз ацукьун, адан рахунар^
фикирар хуш тир. «Дяве,—лугьудай ада, чи уьлкведиз хабарсуз
агаатнавай цӏай я. Адан ялавди кун тийидай садни жедач. За фикирзавайвал, хипер хуьзва лугьуз завай чӏул»в пепе хьиз ра/гук
чӏидгъерра гьахьна ацукьиз жедач». Га.гь ада В'ичии чуьлдин юлдаш тир кфилдик сес кутадай. Няналди ацукьна адан рахунриз„
кфилдай ядай пашман макьамриз яб гайитӏани, кеф рекьидачир,.
Са сеферда адаз: «Динара, ша чун кьведни фин. Зун умудлу я,
гьикьван кӏевера гьатайтӏани, рекьидач. Вакай хъсан медсестра
жеда, ви рахунар медсестрадиз лайих хъуьтуыгоур я», —лагьайла, адаз Надира вичикай зарафатзавай хьиз хьанай. Анжах ри кӏе чинебан хвеш авай, Надирахъ талаз ам цӏуз физ гьазур тир.
«Ша фин»,—лагьанай ада. Надирак хъуьруьн акатнай. «Яраб ваз.
гьикӏ ятӏа,—лагьанай ада,—колхоздин никӏиз гьахьнавай жунгавар ахкъудиз физвай хьиз ятӏа. Ана заз вун, ваз зун ахквадани?
Анаг хъуьтуьл мес авай чка туш, Динара, ана йиф вуна уьлендани акъудда, живедин кӏаникни. Яргъа-нни ви шинель я, ястухни. Ахпа шехьзавай ви аявал хъийидани, душмандихъ галаз кьуршахар кьадани?» «Квез чун гьикьван ажуз яз аквазва, квеваЙ
эхиз хьайила, чавай жедачни?»—лагьанай ада. И вакъиа рикӏел
хтайла, адаз са патахъай кӏамаз хьанай, муькуь патахъай кӏани
кас фикирдиз хтун хуш тир. Надирахъ галаз ам вацӏун къерех дал садрани кьведра дуьшуьш хьанач. Виридалайни хъсандиз
рикӏел аламайди ам я, Надира адан къуьнерилай кьуна вичив
агудна ва хушдаказ лагьанай: «Динара, вун исятда гатфарин чиг
алай цуьк хьиз аквазва, амма вахъ ни акалдай мажал заз авач...»
Вучиз адаз а битмиш хьанвай цуькведихъ ни акалдай мажал
авачиртӏа, Динара гьавурда акьуначир. Ада вич чубан яз муьгьуьббатдин крарал машгъул жедай мажал авач лугьузвайни,
тахьайтӏа ватандин винел экв гузвай рагъ кӏевнавай чӏулав гу мадин ни нера аваз цуькведин ниди гьяз гузвач лугьузвайни
вурда акьун четин тир. Гьар гьикӏ ятӏани исятда и хуш гафар рикӏел хтуни Динарадиз къулайвал гузвай, рикӏе чинебан, тек са
вичиз ашкара тир хвеш, хъвер гьатзава. Ахпа ада Надирахъ га лаз хьайн маса рахунар рикӏел хкана. Садрани Надира адан руьгь
тухнач, гьамиша къекъвезвай къиметлу шей жагъун тавурбур
хьиз чара хъхьана. Микилавай адав цӏийи хабарар агакьнава.
Надираз маса булахдай яд хъваз кӏанза<ва, амма а юулахдив ам
внч агакь тийидайди адаз чизвач.
Ялтъуз рехъди физвай касдин хиялдиз агъзур жуьредин фикирар къведай адегг я. Динара, гьеле кьежена амай чӏарарн« бе гьем кӏватӏ тахвуна, дагъдии гуьтӏуь жигъирдай, пилерин чил
тирвал экӏя хьанвай кӏачӏичӏлухрай, мертерин, ва^харин арай -рай
винелди еримиш хьана Вацӏун къайи цин таъсирни бедендик кумай.
Дагъдин хъуьтуьл шагьвардини чин гатазвай ам къуш хьиз
кьезил я, гьавиляй адаз балкӏандални акьахиз кӏанзавач. Тек са
машиндин чархарин кьелечӏ резиндикай бубади устадви-лелди
туькӏуьрнавай шаламра (Микила Надиранбур яни лугьуз
хъуьруьнарзавай шаламра) гьатнавай куьлуь ши-мери^ адаз манийвалзава. Динаради шаламар хтӏунна, епер сад садав кутӏунна,
гьебеяр хьиз къуьнел вегьена. Булушка, кулари къазун тавурай
латьана алчукна, юкьвал кутӏунна. Икӏ фин адаз мадни къулай
тир. Адавай исятда балкӏандални акьахиз жедай, кӏвачер назик
тахьурай лугьуз ам гьамиша кӏвачи-кӏвачи фидай, эгер айибдачиртӏа, гьа балкӏандин парцин са пай вичи кӏула кьадай, четинвилерик вердиш хьайи беден вири азабриз, къулайсузвилериз
дурумлу жеда.
Садлагьана адаз агъадай вичин тГвар кьуна эверай ван хьа на. Ам гъуьлягъ кӏвачерикай хкатай хьиз кухунна ва тадиз >булушкадин ценер агъуз хъувуна, хуруда дуьгмеяр хтуна, кьилелни шал хъивегьна ва сес къвезвай патахъ тамашна. Адаз акурди
рагарай авахьзавай некӏедин ранг атанвай вацӏ я. «Xynӏ гуьрчег
аквадани, 'икьван виняй вацДуз садрани рикӏивай тамашначир
гьа. Лацу сарикай яранвай гебе, амма и гебедал чан ал а...»
— Динара-а!
Ам мад элкъвена килигайла, вацӏун ранг дегиш .хьанвай.
Вучиз? Тахьайтӏа эверзавай сес дакӏан хьанвайвиляй ятӏа. Кулар
юзазва, абурун арадай адаз бармак алай садан кьил акуна.
Жъвезвайди вуж хьуй?
Ракъинин сиве булут гьатнава, гьавиляй вацӏу нур гузвач.
— Динара-а!
Адаз Фетягьан сес чир хьана ва бедендик акатай къурхулу вал квахьна. Рагъни булутрикай хкатна, вацӏуз вичин неккдин
ранг хтана, лацу гебедик юзун акат хъувуна.
Дяведилай вилик Динарадини Фетягьа санал кӏелна. Фетягь
^.щколада отличник тирвал, гьак! селигъалу гадани тир. Цӏуд ла -
гьай классда кӏелдайла, хейлин рушар адал, лампадал элкъве дай чепелукьа|р хьиз, элкъвезвай, амма адаз вичиз Динарадихъ
галаз къекъвез, рахаз хуш тир лугьудай. Гьар сеферда школадай
хкведайла, Фетягьа ам кӏвализ кьван хкидай, марф-затӏ аваз
>ьайитӏа, пенжек вугуз къайгъударвал ийидай, эгер гьакӏ кеф
патал тарциз тамашайтӏа, адаз акьахна цуьк атӏана вугудай. Таяртуьшер и кардай Динарадал пехил тиртӏани, рушак и ама -.лар
садрани акахьдачир, вучиз лагьайтӏа Фетягьан вич вичиз бе-генмиш,
масад виле-кьиле авачиз акунин хесетри ам адаз чара ьас хьиз
къалурзавай.
Исятда Фетягьа Динарадив фад агакьарун патал бармакни
гъиле кьуна гьерекатзавай декьикьайра, руша къунши хуьряй
ӏир чубан Надирни ам сад садав гекъигзава. Фетягь шегьердин
жегьил я, агъайнидаказ ацукьна, къарагъда, туьтуьна гьамиша
галстук жеда, шалвардизни уьтуь яна тӏарам хьана акъвазда;
рахадайлани, ктабрай хкягънавай гафар гваз рахада Вичиз гьяз (
татай юлдашдиз ада Саӏбиран хци шиирдалди, Толстоян таъсир-лу
гафаралди жаваб х^гуда. Ам садан чӏалан кӏаникайни фидай-ди
туш, я са бязибур хьиз гафунихъ къекъведайдини туш, амма
вичин хсуси рахун адаз авач.
Надирай рикӏелай, мумкин я, вичи школада кӏелай ктабарнн
алатнава жеди, амма хатурлувиляй, гьуьрметлувиляй, чарадан
къайгьудай финай, жемятдихъ, ватандихъ рикӏ кунай, # юлдаш
патал цӏуз гьахьдай жуьрэтлу крарай Надир Фетягьан тай ту ширди адаз чизва.
Фетягьа эхирни ажгакьарна, салам гана. Икьван гагьда лув
гуз кӏанзавай хьиз кьезил тир Динарадин бедендиз гьекь акъатна, чин яру хьайиди ада ифенвай хъуькъварилай гьиссзава Ам
Фетя^гьаз килитзавачир.
— Вун ина дуьшуьш жеда лагьана за гьич умуднавачир, —Фетягь мукьва хьуникди сивяй акъатзавай нефес са уьтери Ди~
нарадихъ галукьна. Адан сивяй туьнт пӏапӏрусдин ва эрекьдик
цуру ни атана.
— Зани гуьзетнавачир...—Динаради кьил хкажнач.
— Вучиз?
— И рекье герекди анжах чубанар я. Идарадин къуллугъчийриз гуьнедин ракъини тади гуда, абур чӏулав жеда
— Вуна, Динара, зал къванар гьалчмир. Зун кӏвалахиз кӏа ни кас тирди ваз чида. Сабира лагьанай...
— Сабир секин тур. Вахъ аватӏа жуван чӏалар лагь.
— Гьа вуна лугьудайвал хьуй. Ингье исятдани зун Гьесрет
халудин бригададал физва, абурувай вацран гьахъ -тьисаб къахчузва. Ваз идарада кӏвалахиз кӏан хьанач ман. Ана авайбур валай савадлубур туш хьи.
— А-а, вун счетчик тирди зи рикӏелай алатнавай. Бухгал
тсрдин куьмекчи... Еке везифа я. Ювачерик звер акатун патал
ӏьавиляй кьве виш грамм хъивегьна физвани? И кар вавай за
гьични гуьзетнавачир,—Динара эхирни кьил хкажна Фетягьаз
тамашна. Адан тьакӏани цӏалцӏам чинилай михьидаказ чукӏул
элянавай, гьамиша хьиз михьи, хъуьрезвай хуш чин вичи лагьай
гафари исятда яру авунва. Ада къанихдаказ вичиз тамашуник
Динарадин хъуькъвера мад ифин гьатна, кӏвачерикай къурхулу
затӏ хкатай хьиз, рикӏи гъалаба кваз кӏвалахна. Адаз вучиз ятӏа -ни
Фетягьан хъел авай.
«Сагълам, яшарни хьанвай жегьил я, армидиз куьз тухузвачтӏа»,—хиялдиз атана рушан.
Динарадин чими ракъини куркур-куркур гьекь акъуднавай
чини, хъуьтуьл туьк алай пӏузарри Фетягьан бедендикни цӏай
кутуна. Адаз рушан ракъини кана къумрал хьанвай, амма уф
тунвай хирургдин элжек хьиз ацӏай гъил кьаз кӏан хьана. Дина ради ихтияр" ганач.
— Заз вун чидайвал, Фетагь, ваз зунни хъсандиз чида. Ге рексуз вахтунда акъатай серии шагьвардини чими юкъуз инсандин бедендиз цурз акъудда. Адалайни алава.. —ада хълагьнач ва
балкӏандиз тӏвал вегьена, виликди элячӏна. Фетягь адахъ галаз
физва.
— Гафунин кьатӏ тамир, рикӏе авайди вири лагь. Заз ви рикӏ
мецяй акуна кӏанзава.
Динара рацӏамрин кӏаникай чӏуру мажусдал адаз килигна.
Адаз Фетягь дакӏан тушир. Эгер им гуьгьуьл ачух са югъ тир тӏа, ада гададин хатур хадачир, гъил кьуналди вуч жедай кьван.
Амма хуьруьз гьар юкъуз хквезвай пашман хабарри, кӏвалера
гьатзавай агьузарди адан гуьгьуьл чӏурзавай, адаз жегьилри чпин
муьгьуьббат, кӏвенкӏве вич аваз, ватандин вилик къалурна кӏанзавай. Фетягьа и кар кьатӏанвачир. Адаз акӏ тир хьи, Динара вичикай эрекьдин ни къвезва лагьана катзавай хьиз.
— Исятда хъсандиз тӏуьна, кьве виш граммни хъивегьна
вун тух я, ви кефи куьк я! Вуна дяведа, цӏун ялавдин хура авай
ви хуьруьйбурукай вуч фикир ийизва. Вуна хъсандиз тӏуьнва,
чими юкъуз бедендал азаб акьалт тавурай лагьана кьезил пар таларни алукӏнава, бес абуруз вуч тунва, вуч ракъурзава?
— Динара, гьар сада вичи незвайдакай масадбуруз таз хьа найтӏа...
— Тазва, тазва! Ваз аквазвайди ка&инетдин кьуд цал я.
Хуьр, кӏвал, къунши ваз вилерин кӏакӏамрикай куьрсарайтӏани
аквазвач. Вун фронтдиз тефена хуьре вучиз ама?
Динаради и суал вугун Фетягьа гуьзетнавачир, ам я жаваб
гунал кӏевени гьатнач. Адаз таяр-туьшерин арада вич тухун тавуна амукьун вичин гьунарлувал яз къалуриз кӏанзавай.
— Гьукуматдиз чкадал кадрияр герек я, тахьайтӏа уьлкве
идара ийиз четин жеда. Гьавиляй зун бронда ава. Зун тухудач,—
агьайнидаказ, дамах гваз лагьана Фетягьа.
— А-а, багъишламиша Гьукумат вал акъвазнавайди за
кьатӏанвачир. Вун а кардал шад яни?
— Чи гадаяр са шумуд шикеста хьана хтанва, ваз зунни...
Динара мад сеферда адан лацу чиниз тамашна. И сефарда
адаз а цӏалцӏам чин шир янавай лацу парча хьиз акуна. Ам фад
дегишариз хъижедайди я, лацу шир ахлудда, чӏулавди хъияда.
— Вун саламат амукьун патал, алад, фена Перихан къари-диз
хъвадай яд гъваш, ада дяведа авай рухвайриз гуьлуьтар ху-рурай,
Дэвуд халудивай кӏуртар цукьваз чира, ам гележегда ваз ацукьай
чкадал фу къазанмишдай са реосъ я,—мад чӏуькьни хъу-вунач.
Динаради кьве рехъ ча>ра хьанвай чкадал акьалтнамазни мад
лагьана:
— И рехъ Гьесрет халудин бригададал физвайди я,—ада
тӏуб туькӏуьрна инсанрин, гьайванрин гьерекат авачирвиляй
кул-кусди кьунвай гуьтӏуь жигъир къалурна.—Алад. Зи рехъ кеферпатахъ я.
Ада балкӏандиз тӏвал вегьена ва дагъдин къузадикай кеетир ма фенвай рекьяй Динарадин рикӏикай хабар хьанвай хьиз бал кӏанди юргъа авуна, руш адахъ звер авурла ахгакьзавай. Ам мад
садрани элкъвена Фетягь фейи рекьиз килиг хъувунач, адаз ам
гьа алай чкадал акъвазна вичиз тамашзавай хьиз тиртӏани, «брон да
ава» лагьай гафар адан рикӏелай бередив агакьдайлани алатнавачир.
ВАД ЛАГЬАЙ КЬИЛ
Шумуд сеферда Динара бередал фидайла ва элкъвена хкведайла, вацӏун а пата авай ясту хтумдин къванцел ацукьнатӏани,
аннз ада гуьзетзавай Надир атанач. Адан рикӏе Надираз лугьу дай гзаф гафар авай. Фицекьра яйлахдиз атайла, Ягьеди вичел
авур хъуьруьнар такӏан хьанвайди (хъсан жавабар Динаради
адав вахганай) Надираз иэтилат тавурла, низ ийидай кьван.
Фетягь гьикӏ вичи катдай шикилдиз гъанатГа, гьикӏ вичи адаз
«вуна бармакдин чкадал кьилел шал алукӏ» лагьанатГа, Нади раз ихтилат тавурла, низ ийида. Адаз гьеле Наргизакайни сугьбет кудиз кӏанзава, Надиран фикир чир хьун пис яни. Белки Микила дуьз лугьузва жал.
Амма эхиримжи вахтара адаз Надир вич акун анихъ амукь рай, адан кфилдин ванни хъжезмач. Эгер ам гада тиртӏа, ада
рикӏе авай кас тар.цин хъалхъамда чуьнуьх хьанвайтӏани жагъурдай, руш я ман, рушан сергьят гуьтГуь я.
И йикъара Надиран рикӏел я Наргиз, я Динара, я жемятдин
девлет тир хипер аламачир. Хайи Кавказдин чялц
ӏуьзел ватанда дяве физва. Душманди гадарзавай гьар са бом бади, ахъайзавай гуьлледи дидейрин рикӏерал херзавай, вахар,
севгияр чӏулав шалар алукӏуниз мажӏбурзава, жаванри къалабуллух, душман акунани дакӏан хьунин ният артухарзава. Ватан!
Ватандиз ивидай ктад хьанвай кӏвачер гьахьнава, абуру инсан рин къанажагъдал квахь тийидай гелер тазва «Вахъ гьич тахьайтӏа са жизвн кьван намус, ватан кӏан хьунин гъейрат аватӏа, ва вай и крар эхиз жедач»—и фикир Надиравай я йифиз, я юкъуз
къакъатзавач. Ракьун рекьин станцидилай Баку галай патахъ
гьар юкъуз атъур хирер алай солдатар тухузвайди адаз аквазва.
Гьар нисиниз ам станциядал фейила, бедендилай са перем як
вегьена хквезва. Чӏехи стхади адаз чарар яргъал тир Мурманск дай рахкъурзава, къунши Мегьалидикай хабарар Белоруссиядай
гузва. Амай жегьилривай хьиз Надиравайни эхиз жезвач, адан
кфил киснава, адавай колчоздин хипер тваз тамузни гьахьиз
хъжезмач, вучиз лагьайтӏа адаз акӏ я хьи, стхади, къуншиди,
хуьруьнбуру душмандихъ галаз чин чинал акъвазна женг тухуз ва, вич тама чуьнуьх жезвай хьиз.
Гьар юкъуз рагъ нисинал атайла, хипер кунда гьатна секин
хьанвай сятра Надир станциядал фидай вахт я. Ада кьибледихъ
хъфизвай эшелонарни вилерин ишарадалди, рикӏе тӏал аваз ракъурзава, кефердихъ хъфизӏвайбурни. Инлай виликди адаз садраяи ракьун рехъ икьван пашман яз, чӏулав къирдин кӏаник сугъул
яз акурди туш, я садрани адан фикирдиз гуьлледин хирер алай
жегьилар а чӏулав аквазвай ватомра жеда лагьана атун мумкин
тушир. Гила адаз пенжердай кьилер, гъилер жунайралди кутӏуннавайбур вишералди аквазва. Ада гьамиша абуруз гъил эляза ва, чубандин лашни кфил къалуруналди абур руыгьламишиз кӏанзава. «Квез къайгъу жемир, куь далудихъ чун гала».
Гьар са югъ инсандин уьмуьрдин са къат я, гьар са йикъа
ам виликди, тарихдиз тухузва, уьмуьрдин тежриба артухарзава.
Яшайишда жуван кьатӏунар хци ийизва. Амма Надираз вичи
станцидал акъудзавай са кхгъ куьтягь тежедай мишекъат кьуьд
хьиз аквазва. Ихьтин йикъарикай са юкъуз тек са чархарик зарб
кутунвай, гьарай ийидай жуьрэтни амачиз «галатнавай» поезддай
Надираз вичин тӏвар кьуна эверай ван хьана. А сес гьи пенжер дай атанатӏа адаз чир хьанач, анжах сес поезддин чархарихъ
галаз зил кьуна яргъаз, Баку галай патахъ фейиди адаз ашкара
я. Ада зверна, хейлин чкадиз зарбдиз физвай поезддин гуьгъуь на гьарайиз чукурна. «Стча, стха-а!»—вучиз ятӏани адан рикӏел
вич чидай хуьруьвбур, таяр-туьшер, мукьва-кьилияр, къунши ваъ,
эвелни-эвел стха акьалтна.
— Хер алаз хутахзавай стха я, —зверуникди галатнаваз,
нефес нефесдихъ текъвез лугьузва ада.—Ам хтанва, адан чка
гила за хкьун лазим я.
Циф хьиз кьилел гапӏал гум алаз физвай поездди адан гуьгьуьл мадни чӏурна, а пашман гуьгьуьл вилера хъвер авай хьиз
килигзавай хиперивайни, кӏвале гьихьтин залан кар хьайитӏани
садрани ать-угь тийидай дидедивай шадар хъийиз хьанач. Анжах
вич армиядиз тухун патал гуыгьуьллувилин арза гуз воентсоматдиз фидайла, ада кфилдай дидедиз вичин рикӏ алай макьам яна„
къуй дидедин рйкӏ къеледин гегьенш варар хьиз ачух хьуй, nӏyзаррал хъвер алаз вичин гуьгъуьна килиграй.
Дяве дяве яз фида. Им кимел кьве касди къалмакъал хьана
кьуршахар кьур хьтин кар туш, ам кьве гьукуматдал, кьве уьлкведал, дуьньядал цӏай аватун лагьай чӏал я, им гзаф халкьа рин арада зидвал, несилрин рикӏелай алат тийидай ивияр экъи чун я. Ихьтин сад садал ажугълу женгина сада вичин кьисас
къахчуда, муькуьди гьич вичин рикӏе авай гафни хъултъуз тахьана рекьида. «Стха, вавай, белки, ви рикӏе авай мурад кьилиз акъудиз хьанвачтӏа, заз вакай бегьемдиз чидач, ваз чир хьухь, ви ери
за кьан хъийида, вай авахьай иви цӏуд сеферда артух за душ мандай авадар хъийида—им зи буржи я, къекъведай рекьени,
ксай месикни, вич вичик рахаз лугьузва Надира.—Душман вири
алемдиз такӏан хьун им тӏебии карни я. Бес жуваз кӏани касди лай гьикӏ кьисас къахчуда? Нзргиза зи рикӏел хернава, вичин
хайи бубадин чӏалазни килиг тавуна, хиперин фермадин зеведиш,
яру чин алай Ягьедиз гъуьлуьз физва. Наргиз, ваз адан вуч бегенмиш хьана, мецел тӏветӏ алукь тийиз рахадай тапархъан мез,
жанавурдин хьтин тух тежедай нефе бегенмиш хьанани? Дина радиз ирид дапӏарар яна кӏеви авур рикӏикай ваз хабар тиртГа,
ваз зун хъсандиз чидайтӏа, вуна а кар ийидачир. Ватандал и цӏай
аватнавайди вилерал аквазвай завай акъвазиз тежедайди ваз
чидачирни? Вуна заз къаст авуна. Зун армиядиз фидалди акъ вазнайтӏа жедачирни, заз теселли гудай кьве хъуьтуьл гаф ла гьана руыгьдик хвеш кутунайтӏа, лап четин декьикьайра за вун
You have read 1 text from Lezgian literature.