Йырчы Къазакъ - 15

– Неге этдинг шу затны? Сен артындан бармагъан бусанг, ол гелмес эди, билмес эди, – деди.
– Бир Аллагьучун менден геч. Сен бизин бийлени танымайсан. Оланы къолун гери ургъан гиши бармы дуллу-дюньяда! Оьле-оьлгюнче унутамы эди, сав къоямы эди, иркни къайтарып алып баргъан бусанг! Гьай, къатын гишимен, къоркъдум. Мен саялы къоркъмадым, сен саялы къоркъдум. Энди шо иркни йимик тартып сойсанг да ихтияр сеники, – деп, Жанбике йылап йиберди.
– Багь! Недир сен айтагъан! Сен кимсен, мен киммен, арабызда шо лакъыр болмагъа! Тын! Устарханны уятасан! – деп, Къазакъ къатыныны чачларындан сыйпады.
Пачаны гьукмусу булан бийликлер-ханлыкълар шолар булан бирче де къулчулукъ тайдырылса да, къуллар къалгъан. Бий-ханны алдын йимик къул-ъкаравашларын тутуп сатма, токъалама-оьлтюрме ихтияры ёкъ. Гючлюлеге шоланы этмеге айры ихтияр тарыкъмы дагъы? Индемей этип къойса, ким сёйлеп бола? Судгъа-дувангъа салырмы? Округну гьакимлерине арзгъа барырмы? Олар бары да бийлени къолунда, ашаву-ичивю, гийими-тагъымы да шолардан.
Пачаны гьукмусундан бийлеге болгъан, башгъа, кемлик ёкъ. Абзары-уью толуп девлет-малы, ат айланмас авлакълар ери-мюлкю, алдында къуллукъчулары – шо кюю кюй.
Пачаны гьукмусу чыкъгъан сонг бийлер уьстевюне дагъы да къутуруп къалды: аявсуз топуракъларын минг десятинлеп хазнагъа сатды да, киселерин алтын акъчадан толтурду. Бир зат да болмагъанны, оьзлер, башгъа, бийлигинден тюшмегенни олар къара халкъгъа гьар даим гёрсетмеге къаст эте: къапуларда алдын йимик йыбавдан-йыбав оьтгериле, гюмюш торлу атларына да минип, артына нёкерлерин де салып, алдын йимик бири-бирине къонакълыкъгъа юрюй, ери гелсе, агъалыгъын этмеге къарай.
Муна бугюн де, къонакълар гелип, къапуда йыбав юрюле. Сарынгъа-йыргъа гезик етишгенде, бирлени тилевю, башгъаларыны таклифи булан Къазкъны артындан адам йибериле.
Къапугъа чакъыра гелгенни Къазакъ залим ушатмады. «Къайдан да эс тапды булар? Энди парахат яшав ёкъдур магъа. Барсанг да балагь, бармасанг да балагь. Бош къоймажагъын билемен. Таныйман мен шо урлукъну. Гьай аман…» – деп ойлашды.
Бийлер артындан гиши йиберип гелген сонг, баягъы, бармаса амалы болмады, къомузун да алып, гелген нёкер булан тербенди.
Ёлу авул очардан оьте эди. Салам да берип, уьч-дёрт абат ари чыгъып барагъанда артындан Абушну «хи…хи…хи…» – деп кюлегенин де, «Менден къалгъан къанчыкъны алгъан зат бара тура», – дегенин де бирче эшитди. Къазакъны юреги янып, гёзлери къарангы болуп гетди. Бурулуп айланып очаргъа етип барып:
– Ва Абуш! – деп къычырды.
– Вай! – деди Абуш.
– Буссагьат къайтарып ал деймен сагъа шо айтгъан сёзлерингни! Англаймысан?
– Алмасам, башгъа, къоймайгъан гиши бармы? Сен къоймаймысан? – деп, Абуш кюлемсиреди.
– Бар! Мен къоймайман!
– Къоймай эт магъа этегенингни! Мунаман! – деп, Абушну марсайгъаны да, авзуна къарап къолундагъы къомузу булан Къазакъны ургъаны да бир болду.
Къомузну пара-парасы чыкъды, гюч болгъан къыллары бир тамаша пашман ингырлады. Абуш, эки де къолу булан авзун да тутуп, уьч-дёрт абат ари барып, чалхасындан йыгъылды. Бармакъ араларындан таба ерге къан агъыла эди. Бираздан эс табып авзуна тийип къарагъанда, эки тиши сюрлюгюп къолуна гелди.
Шонда Абуш, бирден туруп, хынжалын да сувуруп чапды, тек, Къазакъны уьстюне етишме болмай, арагъа гиргенлени бирисини къулачына тюшюп къалды.
Бир зат да болмагъан йимик сабур-саламат кюйде:
– Яхшы эркеклер очарда халкъны алдында чабушмай, – деп, Къазакъ ёлуна тюшдю.
Бийлени уьстюне бёркюн де алып. салам да берип гирип, Къазакъ, юрюлеген адатгъа гёре, эшик артда эретуруп токътады.
Къазакъны къоллары бош экенни эс этип, муса бий нёкерине къарады, онда да бир зат да ёкъну гёргенде:
– Бу нечик геливдюр? Йыравну къолтугъунда къомузу болмаймы? – деп сорады.
– Айыплыман, бийим. Шулай бир иш болду. Къомузсуз гелмеге тюшдю, – деди Къазакъ.
– Не болду?
– Ихтияр бер, бийим, халкъны алдында шону айтмай къояйым. Бек тилеймен.
– Багь! ВоЛлагь, берейим, – деп, Муса бий, астаракъ «Бир зат чы болгъангъа ошай», – деп, къырыйында олтургъанлагъа къарады.
Шо вакътиде Къазакъ булан болгъан нёкер, бийлени тергевюн оьзюне бакъдырма сююп:
– Бийим, изну берсенг, мен айтар эдим не болгъанны, – деп, ялынчлы телмирди.
– Айт, – деди Муса бий.
Нёкер де очарда болгъан къалмагъалны тёкмей-чачмай, Къазакъны гьисабы булан чы бираз дагъы да къопчутуп айтды. Оьзю этген затны бийлер нечик гёрер экен деп къоркъуп турагъан Къазакъ, Муса бий кюлеп йибергенде тамаша болуп къалды. Муса бийни арты булан къонакълар, олагъа къарап да къалгъан халкъ кюлеме башлады. Шо уьйню ичинде Къазакъдан къайры тиши ачылмагъан гиши къалмады.
– Бир тили саялы эки тиш яман тюгюл, – деди Муса бий.
Гьали Къазакъны мурады – шундан гетмек. Муса бийден ихтияр алмагъа тартына, оьзю эс табып, гетме къояр деп ойлай. Къоймады, кюлеп къангъан сонг Къазакъны олтуртуп арты-артындан уьч аякъны гётертди де, нёкерине орам этип къомуз гелтиртип, оьз къолу булан йыравгъа тапшурду.
– Унут очар къалмагъалны да, айт бизге бир-экини, – деди Муса бий.
Йырчыны юреги къысылып турагъандан ичген-тойгъан бийлени не аварасы болсун! Дюнья бузулуп бара буса да хапары ёкъ. Олагъа йыбав тарыкъ.
Оьзге гезиклерде чертгени булан айтып йибереген Къазакъ гьали уьч айлана бош согъуп, сонг башлады:
Эр къатынны эрке этсе – Гьатындан озуп гетер. Эр башсыз-бавсуз болса, Къатын татывсуз болса, Ол уьй бузулмай нетер?.. Еп-енгил эренлени
Енгер къатынны авуру. Енгсиз къатынны ий этер Эркекни алгъан сабуру. Эркеги енгил буса,
Къатыны сёнгюр буса, Къара халкъны ичинде Нечик болур абуру? Бири сама къоймаса,
Тил душманны ёймаса, Ярты болур яшаву, Татывсузлукъ таймаса. Гавур къатын кюстюрер
Элингден, оьз юртунгдан, Замансыз чал къошдурур – Ол тюгюлдюр къартындан. Къатынланы яхшысы
Сыйлы болур алтындан. Яман къатындан чабып Ат озмагъан чалтындан…
– МашаЛлагь, йырав! ВоЛлагь, айтгъандан да артыкъ экенсен, – деди Муса бий.
Бийлени авзуна телмирип турагъан оьзге халкъ да гьар ким бир макътавлу сёз къошду.
– Айт чы, улан, жанынг не сюе? – деп сорады Къазакъгъа Муса бий.
– Бийим, магъа бир зат да тарыкъ тюгюл. Гетмеге изну берсегиз – тилевюм шо, – деди Къазакъ.
Изну болду. Ахшам чакъ бузулмагъа тура эди, гьали десенг яхшы ява. Орам палчыкъ, ойлаша туруп астаракъ юрюйген Къазакъны сама бир-бирде аякълары тайып гете.
Уьюне етишгенде, къабакъ алда къаралды гёрюндю. «Гьай аман», – деп, хынжалына къолун да салып, тувра уьстюне юрюдю. Ювукълашса, бавруна яшын да басып, янгурну тюбюнде Жанбике.
– Багь! Сенмисен? Мунда нетесен бу вакътиде? – деди Къазакъ.
– Менмен, сагъа телмиргенмен. Чыкъды чы эки гёзюм, сагъа къарай туруп, – деп, Жанбике гёк бёрюню йимик улуп йиберди.
– Нени буса да этемисен, гиччи яш тюгюлсен чи, – деп, Къазакъ къатынын уьйге алып гирди.
– Не этейим йыламай, бу къалмагъал недир?
– Эргиши тебинмей турамы? Энди нетесен мунча ахтарып?
– Тебинген башгъа, уруп тишлерин тёкген башгъа. Шонча гюч-къуват да къайдан гелген сагъа?
– Шо гючню магъа сен бергенсен, Жанбике, – деп Къазакъ иржайма къарады.
– Гечгени сама яхшы. Гечмеген буса, нетер эдик?
– Гечгени яхшы деген недир? Ким тилеген огъар геч деп? Мен тилемегенмен, я тилемен.
– Ким тилесин, атам тилетген, адамлар йиберип.
– Яман этген, – деп, Къазакъ къашларын тюйдю.
Бизин ари теберип, Къазакъ гёрмейген болуп, излей:
– Багь! Бизим къайда гетип къалды? Гьали буссагьат бар эди. Устархан, бизимни гёрмедингми? – дей.
Устархан, оюнун бёлюп, излеме башлай, онча къыйналмай табып гелтирип:
– Муна, Атайым, бизинг, – деп бере.
– Къоччакъсан къоччакъ! Уруп бер чи къолунгну.
Устархан къолун уруп бере.
Шулай зат гюнде бир сама этилмей къалмай. Къазакъгъа бу оюн буса да, уланына тюгюл. «Тас болгъан» затны излемеге, табып, атасына гелтирип бермеге, ону баракалласын алмагъа ол залим гьасирет. Заман-заман огъар, оьзю кёмек этмесе, атасы ишлеме болмас эди, гёнлери-сакътиянлары бичилмей-тигилмей къалыр эди деген ой зим деп гелип, токътамай гетип къала. Оьзю атасына тарыкъ деген аслу ой буса татлиликни татыву йимик таймай токътай.
Терен ойлашып къарасакъ, атасыныки де оюн тюгюл. Ярлылыкъ да, янгызлыкъ да янчгъан гиши гьали ол оьсюп гелеген уланындан къаравулламайгъан зат ёкъ: ёлдаш-къурдаш да шо, къардаш-варис де шо. Бугюн оьлюп гетсе де, орнун тутмагъа уланы бар. Ожагъы сувумажакъ, оту сёнмежек.
Биргине-бир уланы! «О да Аллагьны иши. Къылыкъ тутса, бир улан да аз тюгюл, къылыкъ бузса, он улан да кёп тюгюл. Аллагь каримдир. Кёмек къолун узатмай къоймас. Мен атасы гёрмеген яхшылыкъ гюнлени де тенгири уланыма берсин…» деп ойлаша Къазакъ.
Ата-ананы мурады – уланын эдепли-къылыкълы, намуслу-ягьлы этип оьсдюрмек, ери гелгенде гертиликни-тюзлюкню якълап бажарагъан адам этмек. Устарханны гьали оьсюп гелеген кюю, сёзю-оюну оланы юреклерин мекенли сююндюре. Башын гесемен дегин, ялгъан айтмас, этгенин яшырмас. Уланыны бирдагъхы хасияты Къазакъны залим сююндюре: затгъа жаны авруй. Лап оьзюне гёре къурдаш да тапгъан, аты Ханбатыр. Гюнню узагъында бирче болалар. Орамдан, гент ягъадан ялкъгъанда оюну Къазакъларда яда Ханбатырны атасы Мингсолтанларда.
Тюнегюн Къазакъ догъада иши булан машгъул, Жанбике де затлар жувуп тура эди. Зырт деп гелип, эки де яш абзардагъы белни де алып ёкъ болду.
– Къазакъ, Устарханны бетин гёрдюнгмю? ВоЛлагь, шо йылагъангъа ошай. Гёзлери шишген эди. Не болду экен? – деп талчыкъды Жанбике.
– Къайырмас. Яшдыр, ябушур-ярашыр. Бир зат да болмагъандыр, – деди Къазакъ.
– Болмагъандыр дагъы. Алайса белни не эте экен? Биревлер булан ябушуп, урмагъа сама алып бармаймы эди экен? Эрши болурбуз чу халкъгъа!
– ВоЛлагь, герти айтасан, Жанбике. Белни шо тегин алып гетмеди. Амал ёкъ бир ойлашгъаны болмаса, – деп, Къазакъ артындан къычырмагъа къабакъ алгъа чыкъды.
Къайда! Ийиси-пусу да ёкъ. Тек бираз арекде ойнап турагъан башгъа яшлар гёрюндю. Бирин чакъырып:
– Устарханны гёрмедингми? – деп сорады.
– Гёрдюм. Бакъаны гёммеге гетди ол да, Ханбатыр да, – деди о яш.
– Не бакъадыр о?
– Сютбакъа. Алим таш булан уруп оьлтюрюп къойду. Кёлню ягъасында гюнде олтуруп тура эди, пакъыр. Шону уьстюнден Устархан Алим булан ябушма да ябушду. Энди Устархан да, Ханбатыр да шо бакъаны гёммеге алып гетди.
– Яхшы этген. Къайсы къоркъду ябушгъанда?
– Бири де къоркъмады, экиси де йылады.
– Къайда гёме энди о бакъаны?
– Ханбатыр авлакъгъа гёмейик дей эди. Устархан айтды, гёммейик деди. Оьлген ерине гёмейик деди. Балалары анасыны къабуруна гелип къарама сюйсе экичи деди.
– Яхшы, инивюм, бар энди ойна. Вёре, оланы дагъы ябушма къоймагъыз. Сиз чи яхшы яшларсыз, ябуша деген недир? Айып тюгюлмю? – деп яшгъа да, Къазакъ къайтып абзарына гирди.
– Не болгъан, билдингми? – деп сорады Жанбике.
– Билдим, – деп иржайып, Къазакъ къырда гьали эшитгенин къатынына хабарлады.
– Къара дагъы сен! Не къурсакъ аврувдур бугъар гьали шо бакъа! – деп гьалекленди Жанбике. – Дагъы зат битгенде, энди шону уьстюнден ябушгъан болгъанмы!
– Вёре, айтма, Жанбике. Иш бакъада тюгюл, уланынг тюзлюк учун ябушгъан. Она о ери бар, – деди Къазакъ.
Ойнап къайтгъанда Устархан, биревге де сёйлемей, бурнун да тарта туруп, шишип-гёбюп айлана эди. Яшны юрек ярасын гьакитмейбиз деп, ата-анасы да бир зат да сорамай къойду.
Бирдагъы керен десенг къошулчан гьалпамагъа деп къойгъан чоргъаякъ булангъы будай унну барын да садагъачыгъа берип йиберип, анасы аш этме къараса, ун ёкъ. Нечакъы къарсалама тюшдю. Анасыны алдында аз буса да айыбын жувмакъ учун Устархан:
– Мен бермеген бусам, садагъачыны хуцириси боп-бош эди. Ол ашамай турсунму, пакъыр? – деди.
– Турмасын, яхшы. Биз ашамай турайыкъмы алайса? – деп гьалекленди Жанбике.
– Атайым да, сен де ашагъыз. Мен ашамай турайым. Мени пайымны садагъачы ашасын, – деди Устархан.
Сёйлейген кююне къара дагъы энди! Бу гиччи башлы, уллу ишлиге не деп айтарсан! Айтгъаны да гьеч эди. Яш яшдыр. Ахшам гьинкал-гьалпама этгенде ашамайман деп тутмасмы. Не гереклер этип, ашатып болмады. Яш булан яш болайымы деп, атасы да къоюп къойду.
Ёкъ, ёнкютегени, къолдан чыгъарагъаны тюгюл, тюзлюкню тутгъан деп такъсырламагъа сюймей. Яман затны этген буса, тийишлисин бек яхшы кюйде алажакъ эди.
Петербургдан Магьаммат апенди Къазакъгъа табушдурсун деп, кагъыз йиберип гелип, тюнегюн бирев етишдирип гетди. Къазакъ къайтып-къайтып охуп тура. Охугъан сайын охума иштагьы да геле. ВоЛлагь, тамаша адам шо Магьаммат! Петерден шунда Устарханны ахтарып язып гелген.
Къазакъны инг де бек сююндюрген ери кагъызны арты. Биринчиси, яхшы-яхшы алимлер Магьамматны китабын охуп къарап, басып чыгъармагъа тасдыкъ этгенлер. Экинчиси, Магьаммат дагъы бармасгъа къайтаман деп язгъан.
Артдагъы хабар Къазакъгъа айрокъда уллу сююнч. «Тамгъа да таяв тарыкъ» – деп бир керен Магьаммат оьзю де айтгъанлай, ол къайтса, Къазакъгъа герти таяв болажакъ эди.
Уьч-дёрт гюн ойлашып, билген кююнде жавап язып, Хасавюртгъа алып барды. Кагъызны элтип поч станциягъа бересен, онда оьзлер гьакъ булан адресин де язып онгарып, барагъан поч арбалар булан ари-бери бакъдыра.
Кагъызны онгартып берип, кире гьакъын тёлеп Къазакъ да битди бугъай, къырда бир къувун тюшюп гетди. Чабып орамгъа чыкъса, адамлар пристопну кансаралына багъып чабып бара.
Къазакъ биревню токътатып:
– Не болгъан? Не къувун бар? – деп сорады.
– Къырсал болуп къалгъан дей адамлар, пристопну кансаралында эки ян болуп ябушуп. Бары да оьлген дей. Шундан уллу къувун боламы! – деди о гиши.
Халкъгъа къошулуп Къазакъ да чапды. Кансаралны абзары халкъгдан толгъан. Бары да кансаралны терезелерине телмирген, гьар ким бир зат айта, жанталашып айлана.
Къазакъ етив-етивюндокъ:
– Ичине гиргенигиз бармы? – деп сорады.
– Гиргенден пайда ёкъ, болагъаны болгъан, – деп, бирев башын чайкъады.
– Багь! Олай деген недир! Айырма герек чи! – деп, Къазакъ чабып ичине гирди.
Огьай! Гертилей де, геч болгъан экен! Кансаралны ичинде он эки гиши ал къанына боялып ятгъан. Атгъан тапанчаларын, ургъан хынжалларын бирлери буссагьатда да къолларындан салмагъан, къысып тутуп турагъанда йимик. Уьч-дёрт къол къыркъылып ташлангъан. Чабушагъанда хынжаллар тийип гетмегегерек, аркъа шанжаллар эки къыркъылып авгъан. Сойралып ятгъанланы экисини уьстюнде енгил акъ халатлары, оьзгеленики кюлтюс чепкенлер.
Бийлени, олагъа къарап да чанкаланы арт вакътилерде язда ат минегенде акъ халат гиеген хасияты бар. Гьали шо акъ-халатлы сойралгъан экев бийлер яда чанкалар болмагъа герек, къалгъанлары – оланы нёкерлери.
Бири сама агь этмесми экен, башын гётермесми экен деп, Къазакъ телмирип къарап токътагъан. Бири, тамгъа аркъасын да таяп, чонкъайып олтуруп турагъанда йимик. Она шо астаракъ ингырланды. Етишип барып, Къазакъ гётерип алып къыргъа чыгъарайым деп, уьстюне энкейди. Яралы бир мюгьлетге гёзлерин ачып, даимге ябып къойду.
Къыргъа Къазакъ гьалсыз болуп, лавлай туруп чыкъды. Офицер опурагъыны ер-ерине нас тийген, ялан башыны тюклери чачылып жобан-къобан болгъан бир алаша базыкъ гиши, алдына гелип, къартыллайгъан тавуш булан къумукъча гьаран-гьаран
– Не иш бар шонда? – деп орам этип, кансаралны эшигин гёрсетди.
– Оьлген-битген бары да, – деди Къазакъ.
– Оьлген буса, тайдырма герек! Кансаралны тазалама герек! Гьы, эшитемисиз тез болугъуз! – деп, о гиши халкъгъа акъырып йиберди.
Къазакъ тамаша болуп, къырыйындагъы биревге:
– Бу негер къычыра? Кимдир бу? – деп сорады.
– Багь! Билмеймисен шону да? Бу чу бизин уллу гьакимибиз, пристоп Гебек, – деди о гиши.
– Багь, олаймы, – деп къойду Къазакъ.
Ишни мекенин биле буса чы Къазакъ гьали башгъачалай сёйлежек эди.
Бары къалмагъалны башы муна шо пристоп Гебек болду.
Мурза, Жанбек деген узукъарилер, чанкалар эришивлю биченликни уьстюнден пристопгъа арзгъа гелген, сырымты да тюгюл, бийлер йимик, акъ атлагъа да минип, йибек халатлар да гийип, артына бешер нёкерин де салып гелген.
Сёйленеген ярым десятин биченлик оланы аталары савдан берли эришивлю болгъан. Атасындан къалгъан мюлклени уьлеше туруп гелгенде шо ер артыкъ чыгъып арада къалып, инагъалар да, аз-маз зат учун сёзге турабызмы деп, индемей къойгъан болгъан.
Олардан тувгъан бу узукъарилер буса, къан къардашлыкъ арек чыгъа барагъандан да пайдаланып, къылыгъы да къысгъа тартып, шо биченликни гьар ким оьзюне тийдирсин деп, пристопгъа арзгъа гелген.
Бу эришивлюкден башыма не пайда этейим экен деп ойлашса да, алтын-гюмюшню, акъчаны атын чыгъарып болмай турагъан пристоп терезеден къарап, ёлдан оьтюп барагъан бир атлыны гёрюп, басып атын макътап йиберген.
Айтар чакъы ерде иш де болгъан: къуюшгъаны-еркъашы алтын-гюмюшден ясангъан йимик яна, тизгинлери тасмадан, гьаран-гьаран билинеген авузлугъу сама къоргъашынмы, езми – тунукъ йыртыллай. Оьзю десенг бек исбайы гьайван.
– Гёремисиз шо атны? Мени гёзюм гёз буса, къуюшгъаны тап-таза алтындан! Бир-биревлеге алтын да, акъча да ёлда ятгъан саякъ итни орнунда. Мени йимиклеге чи къыт шо эливаш нече де! – деп, пристоп ялгъантын кюстюне.
– Тюз айтасан! Еркъашы чы гюмюш бугъай, амма къуюшгъаны питат алтынгъа ошай, – дей Жанбек де.
– Оьмюрюнде гёзю булан алтынны гёрмеген сени йимиклер не айырып биле ону неси не экенни? – деп, Жанбекге яман чанчып сёйлей Мурза.
– Мен гёргеннни-гёрмегенни сен не билесен?! Алтын акъча санай бусам, сени чакъырма тарыкъ болгъанман алайса?! Гьали мен айтагъан зат ялгъан алайса?! – деп тиреле Жанбек.
– Анадан тувгъанлы ялгъан айта гелеген гьали айтсанг айыпмы башгъа?
– Ялгъан сёйлейген мени йимик болмас, сени йимик болур! Эшитемисен?!
Жанбекни шолай айтмагъы булан Мурза, олтургъан аркъашанжалындан атылып туруп, тапанчасы булан Жанбекни лап юрегине къарап ургъан. Къоркъгъан пристоп Гебек, уруп терезени къувутдай этип, къачып къыргъа чыкъгъан.
Къолу къартыллагъанмы яда алгъасап гёзлеп болмагъанмы, Мурзаны ургъаны юрекге тиймей, къырыйындан гетген. Жанбекни халаты къызыл къангъа боялып барагъанны гёрген Мурза, болагъаны болду деген ой гелип, дагъы урмай, «Эшикни ачып, мени къыргъа чыгъар», – деп, баш нёкерине олрам этген.
Чанкалар эришме башлангъанлы хынжалларына къол салып, «гьы» десе, гьавлап чапмагъа гьазирленип турагъан нёкерлер, эки тарап болуп, тизилип къатып токътагъан.
Шо арада Мурза этген орамны да баш нёкери тюз англамагъан, ур деп айта деп, хынжалын сувуруп, ал къанына батып олтуруп турагъан Жанбекни инбашындан чапгъан. Жанбекни баш нёкери сыртындан чабып, Мурзаны да йыкъгъан…
Шо чабушувдан она он эки де гиши сайралып ятгъан.
Бирев сама сав къалмагъан, шо саялы булай къарагъанда суд этме, такъсырлама гимши де ёкъ. Къапул балагь! Болду-битди бир иш! Гьакъыкъатда буса судну алдында да, халкъны алдында да жавап бермеге тюшеген гиши бар – пристоп Гебек. Къачып чы чыкъсын. Эргишилик ягъын къояйыкъ. Инсанлыкъ ягъы да бар чы! Алдындагъы къуллукъчуларын жыйып йиберип, къалмагъалны басылтма буйрукъ неге этмеген? Отуз-къыркъ абат ариде савлай рота солдат болгъан экен, чабып барып неге айтмагъан? Шону да этип болмай буса, халкъгъа къувун сама неге салмагъан?
Буланы бирисин де Къазакъ гьазирине билмеди, пристопдан къоркъмай, айтып англатгъан гиши болмады. Сонг-сонг халкъ тозурала турагъанда бир къарт гиши айтып эшитди. Ботаюртгъа ерли шону ойлаша юрюдю.
Мал недир? Дюньяны гиннигими? Оьлюм де шондан, оьрлюк де, абур да шондан, хорлукъ да.
Оьзю эшитген башгъа бир зат гьали ону эсине тюшдю.
Атасы оьлюп, уьч улан къала. Уллулары уьйленме етишген, гиччиси тогъуз-он йыллыкъ яш бола. Атасындан къалгъан ерлени уьлешегенде дазуну – бир абат топуракъны уьстюнден уллулары сёз этип, агъасы инисин оьлтюрюп сибирге гете, баргъан еринде авруп, оьзю де гечине. Бары да топуракъ уьчюнчюсюне – яшгъа къала. Ол буса, амалсыз, адашып, гьар гюн къабакъ алдындагъы хасиде де олтуруп: «магъа топуракъ тарыкъ тюгюл. Меникин де пайлап алыгъыз. Магъа, агъаларым, сиз тарыкъсыз…» – деп йылай болгъан.
Ойлаша туруп аста юрюгенгедир дагъы, Къазакъ юртгъа геч етишди. Жанбике де, къырыйында буюгъуп Устархан да юхламай, къаравуллап телмирип табулду.
– Шу заманлар болгъунча турар деген недир къырда. Яш экинниден берли бозарып къалды. Гент ягъагъа алдынга чыгъып, къарангы болгъан сонг умут уьзюп къайтды. Мен де къалдым къабакъ алда къатып, – деди Жанбике.
– ВоЛлагь, Жанбике, гьеч дагъы тез гелмеге кююм болмады. Шулай къалма тюшдю. Мен саялы да тюгюл, бир къапул балагьгъа къаршы болуп къалгъан эдим.
– Гьуя къаравун, не балагьдыр энди о да?! – деп, Жанбике къоркъуп акъырып йиберди.
– Ёкъ, ёкъ, къоркъма. Айта тураман чы сагъа оьзюм себепли къалмагъанны. Себебин де сагъа йыр булан айтажакъман. Сиз ятып юхлагъыз.
– Аш хапмаймысан? Ачдан оьлдюнг чю сав гюн.
– Хапмайман. Шондан эсе гьали магъа чыгъарагъан йырым алдын, – деп, Къазакъ къаламын да, кагъыз да алып олтурду.
Бары зат гёз алдында. Тек шону суратламакъ учун, таъсирли тасвирлемек учун гючлю сёзлер тарыкъ. Къазакъ ойлаша. Къатыны да, уланы да тахда тёшекде ятгъан, оьзю буса тахны алдында алаша шанжалда олтургъан. Алдында баягъы лив-лив кантил.
Къазакъ йыр чыгъара. Бир талпынывда эки байт язылды. Биринчи, байтгъа Къазакъ онча рази тюгюл, бир-бир сёзлерин алышдырмагъа тюшежек,амма экинчи байтны ушатды, язып битген сонг бирдагъы охуп къарады. Къатынына да охумагъа кепи гелип, астаракъ:
– Жанбике, юхлаймысан? – деп сорады.
– Юхламайман, сен къачан охур экен деп къарап тураман, – деди Жанбике.
– Ма охуюм алайса, – деп жанланды Къазакъ:
Нечесе бийлер, ханлар, Нечакъы тюрлю жанлар Аллагь яратгъан ерде Булай аламат ишни Гёргенмикен инсанлар? Инсансан – элге оша, Юз элли минг йыл яша, Юз йыл яшагъан адам Булай аламат ишни Гёрген буса тамаша…
Гьалиге ерли болгъан зат тюгюл. Костек базаргъа алып баргъан эки ерини бириси сатылмай къалды. Бу затгъа Къазакъ оьзюн айыплы гёрдю: балики, бир бузукълугъу бардыр, юрегин салып этмегендир. Олай буса да, къарагъанлар болду чу, воЛлагь, шу ери эрши ва да осал деп айтмасмы эди, бир багьана тапмасмы эди? Шу деп айтгъан болмады чы.
Гьар затны тюбюне тюшме, гьакъыкъатын англама къаст этмек – Къазакъны яшдан берлиги хзасияты. Затны англагъан сонг себебин билмеге, бир ёл тапмагъа, гьасил чыгъармагъа тынч бола. Ойлашып, гьали ол ери неге сатылмагъанны англап болмай. Озокъда, арт вакътиде сатыв оьтген йылларда йимик къурч да, чалт да юрюлмей, болса да гьали тюгюл сатылмай къалмагъан чы.
Йыл сайын муштари де аз бола барамы, бир къалмагъал чы бар. Къара дагъы сен, экинчи ерни бугюн бир-эки тюгюл ахтаргъан гиши де болмады. Ерлер багьа деп сама къоймаймы? Багьа буса, бу чу базар, тийишли гёргенин берсин, гьакълашма ярай чы. Нагъдылай ёкъ буса, борчгъа бермек бар, гишини онгайы болгъунча къарамакъ бар.
Тек енгилмей, Къазакъ артындагъы базар гюн де эки ер алып юрюдю, ёлда хоншусу да ёлугъуп, бирче гетдилер.
Костекни бавларына булар да етди – от-ялын болуп бир резин пайтон да оьтдю. Атлардан шапши къазандан йимик пус ура эди.
– Огь, уьюнг йыгъылмасын! Гьайванлагъа языгъы да чыкъмаймы! Бу кимни пайтону экен? – деди Къазакъ.
– Нете, гьалими гёрегенинг? Муса бий чи шо барагъан, – деп, хоншусу тамаша болду.
– Багь! Энди бийлер де пайтонлар булан юрюйген болгъанмы? Эргишини тюбюнде аргъумакъ ошавлу тюгюлмю?
– Бийлер чи неге минмесин, сюе бусанг чанкалар да мине дагъы да. Бийлер этген-этгенни этебиз деп айлана, онгмагъанлар, тек гючю етмей, гюченелер.
– Багь! Нени буса да айтамысан! – деп кюледи Къазакъ.
– Дагъы неге де айтаман! Оьмюрюнде къуру эрши затны этип турмагъа олагъа оьзлеге неге ярай, сёйлеме сама бизге неге ярамай? Бийлени чи энди къояйыкъ, нечакъы айтса да бир къабургъасы артыкъ адамлар. Чанкаланы да неси артыкъ? Алып къарасанг, шолар да сени-мени йимик оьзденлер. Дагъы бир зат да тюгюл!
Къазакъ дагъы да кюледи.
– Негер кюлейсен? Сёзюнг бармы мен айтгъангъа? Ялгъанмы башгъа? – деди хоншусу.
– Огъар кюлемеймен. Башгъа затгъа кюлеймен. Чанкаланы гьакъында бир хабар эшитгенмен жагьил заманымда. Гьали шо эсиме тюшюп гетди.
– Не хабардыр? Мен айтагъангъа къыйышамы-къыйышмаймы сени шо хабарынг?
– Ери бармы дагъы къыйышагъанны!
– Алайса мен де кюлейим, айт
– ВоЛлагь, айтсам да башгъа эрши зат тюгюл. Къакъашураданмы, Гьели-Паравулданмы чанкалар арзгъа гелген Шурагъа губернатургъа. Губернатур да болгъан Чанчаваз деген гюржюлю инарал. Гьадурбижанчаны къатышдырып бизинче де сёйлеп биле болгъан. Гьасили, хыйлы заман къаратып, инарал буланы къабул этген. Чанкалар кансаралгъа гирип, бёрклерин де чечип абур этип, къазар агъачдай къатып токътагъан. «Не арзыгъыз бар?» – деп сорагъан инарал. «Гьюрметигиз дагъыдан-дагъы уллу болсун, инарал. Сен бизин бийлеге тенглешдиргенни сюебиз», – деген чанкалар. «Сиз кимлерсиз?» – деп сорагъан инарал дагъы да. «Гьалиге биз чанкаларбыз, амма, этсенг, бий болма сюебиз», – дей чанкалар дагъы да. «Бий олмаян кишини бий этме бажарыламы? Олай иш олурму?» – деп, инарал тамаша бола. «Гьюрметигиз дагъыдан-дагъы уллу болсун, инарал, сен сюйсенг бажарыла. Бийлерден бизин, башгъа, кем ерибиз ёкъ. Биз бир халкъбыз», – деп тута чанкалар.
Чанчавазны ачуву чекесине чыгъып гете. Бу оьзю де гюржюлю бий экен. «Сиз кимлер экенни мен айтайымы? Сиз гьамиси пичлерсиз! Гет бурадан, кёпеёгъулулар!» – деп, къувалап чангына батдыргъан болгъан.
– Огь, не ерин этген болгъан дагъы! Тюппе-тюз айтгъан! Арасында антгъа бир тюгюл шоланы гебинли тувгъаны да ёкъ! – деп кюледи хоншусу.
Базарны ягъасында токътьагъан пайтонлар, товба Аллагь сагъа, он чу болгъандыр. Къазакъ гьали тюгюл эс этмеген. Бир-эки де, уьч-дёрт де алдын да бола эди. Гьали не кёпдюр! Шо мюгьлетде Къазакъны башына янгы ой гелди: муна ерлери аз сатылма башлагъанны себеби, атланы орнуна пайтонлар геле тура экен!
Гертилей де, шо базарда да Къазакъны бир ери тюгюл сатылмай. Огъар терен ой тюше: нечик яшамагъа герек? Алтын-гюмюш булан доланып, маишат этер эдим десе, болур чакъы иш ёкъ. Айда бир юзюк яда сыргъалар этип, уьягьлюню сакълап болмассан чы. Гьай аман я, барындан да яхшы касбу чу бар дагъы – сабанчылыкъ, тек нетерсен, топурагъы ёкъ, о болса да, оьгюзю-арбасы ёкъ. Ортакъгъа чачайым десе де, ону балагьын да гёрмей къалмады.
Къатыны булан сёйлесе тюгюл, гишиге кант этмеген, биревге бир сырын билдирмеген, балики, Жанбике атасына англатгъанмы эди экен, не сюйсе болсун, арадан уьч-дёрт гюн гетип, маркача намаздан сонг бир жагьил яш гирип геле. Уллуланы таныгъан булан Къазакъ юртдагъы жагьил тайпаны барын да не танысын.
– Атам сагъа гел дей, бола бусанг, – деди о улан.
– Гел, булай чыкъ, инивюм. Бек гелирмен, гел деген сонг. Сен кимни уланысан? – деп сорады Къазакъ.
– Чыгъа да турмайым. Атам тез гел деген. Мен Порсукъну уланыман. Къайтайым.
Къазакъ да ону токътатмай къойду. Порсукъ – юртдагъы байланы бири, кёп ери-мюлкю бар адам. Къазакъ онгарылып, «Я расул Аллагь, не иш бар экен? Башгъа, къомузунгну алып гел деп де айтмады о яш. Менден битеген дагъы не мурады болур дагъы? Ярашдырагъан заты бар буса да, йиберип гелир эди, чакъырмас эди…» – деп ойлаша туруп юрюдю.
Барса, Порсукъ бугъар иш бермеге сюе экен. Къотанны да, юртну да орталыгъында Порсукъну уллу таласы бар. Шогъар харбуз-пастан салгъан экен. Къаравул этмеге гиши тарыкъ. Тогъуз четен ессине, онунчу четен сакълагъангъа.
Къазакъ ойлаша. Ону экиянсынлы гёрюп:
– Мен сагъа Дарай чарыкъ Асев тюгюлмен. Мени сёзюм сёздюр. Болат да магъа, башгъа, ят адам тюгюл, – деди Порсукъ.
«Сакълавчу болмакъ мени аслу ишиме пуршав этмежек чи. Олтуруп чарлакъда да, астаракъ ишлеп турарман. Заман-заман харбузлукъдан да айланарман. Яхшы ярайгъан бир ит де сакъларман. Жанбикеге артымдан аш алып юрюме де ювукъ ер. Атайына кёмекге Устархан да гелир. Пайыма тийген харбуз-пастанны акъчасын тыкъмагъа тешиклер де ёкъ тюгюл…» – деп ойлашып, Къазакъ шо ериндокъ рази болду.
Оьзлени мюлкю болса да-болмаса да, ата-бабалары сабанчылыкъ булан машгъул болуп, тёкген къан-тери булан топуракъны сугъарып гелген, къолуна алтын алгъынча чалгъы алмагъа гьасирет Къазакъ Порсукъну таклифине, гертилей де, сююндю.
Артындагъы гюн Къазакъ харбуз тарлавну орта ёругъунда чарлакъ къош этмеге башлады, атасына кёмекге, къурдашы Ханбатырны да алып, уланы Устархан да барды. Тюпде къош, уьстюнде де чарлакъ ишледилер. Юртдан гелтирип, яшлар къошну къырыйына бир шайлы ит де байлады. Оьзю шайлы буса да, итни аты къолайсыз эди: «Къарапай». «Жымчыкъ болагъан эди къарапай. Итге де неге къойгъан экен шолай? Тюгю къарагъадыр дагъы», – деп ойлашды Къазакъ.
Чарлакъ шайлы бийик болду: шондан къарасанг, дёгерек айланып бир чакъырым чакъы дегенлей ер мунаман деп гёрюнюп тура, харбуз тала чы лап къолунгну аясында деп къой. Ону шолай бийик Къазакъ биле-биле туруп этген. Ана топуракъдан я ишлеп къолу, я гёрюп гёзю тоймагъан гиши шундан сама къарап къанып къалмагъа сюе. Айрокъда ол леззет алагъан заман – тангны да, эртен намазны да арасы, демек табиат уянмагъа башлайгъандан тутуп, уянып битедир дегинче вакъти. Инг башлап къушлар уяна: таланы дазусундагъы бийик хамхартылыкъдан, къырыйындагъы гесек агъачлыкъдан сызгъырагъан – чарнайгъан авазы гелмеге башлай. Танг муна шо сес булан ачыла.