Тангчолпан - 4 - 3
Къырыйынгда барман сени къурдашынг! –
Аста гелип тутду мени инбашым,
Пакистандан гелген шаир ёлдашым!
Яшасакъ да башгъа-башгъа эллерде,
Бирни йимик болмаса да динибиз.
Сёйлесек де тюрлю-тюрлю тиллерде –
Барыбыз да бек англайбыз сени биз!
44
Россиядан, мени азиз элимден,
Ватандашлар къайгъырыша гелелер.
Французлар, италиянлар еринден
Артгъа тайып, олагъа ёл берелер.
Жан анамны бир гёрмеген гёзлери
Къарт къатынлар геле йыллар яшагъан…
Биринчилей эс этемен оьзлени
Кёп ерлери бар анама ошагъан.
Сени бар халкъ сюе болгъан, къарайман,
Анзукъанлы бар халкъ сени тас этип,
Сени учун турадыр деп ёрайман,
Бугюн савлай Хиросима яс этип.
Юрегиме ругь бере эдинг сен савда,
Оьлген сонг да, анам, мени сыйладынг.
Адамлагъа ювукъ этдинг яшавда,
Мени уллу дюнья булан байладынг!
Къайгъылы гюн бары да халкъ къардашбыз,
Къыйынлы гюн юрек ачар сырдашбыз!
Тек тилеймен сизден артгъа къоймагъыз,
Аналаны оьзлер савда аягъыз!
Къумукъ тилге гёчюрген
Атав Атаев.
45
Эсделиклер
Елена НИКОЛАЕВСКАЯ
АЙТМА КЪЫЙЫН…
ени Расул Гьамзатов булангъы, ону Дагъыстаны булангъы, мени юрегиме даимге къуванчлы агьвалат болуп гирген ёлугъувум, гьалиден кёп йыллар алдын башлангъан, гьалиге ерли бир мюгьлетге де бёлюнмеген.
…Тверской бульвар, 25. Адабият институт. Давдан сонггъу биринчи
къыш. Сувукъ бина, исив ёкъ. Расул оьзюню шиъруларын охуй, сонг оланы
хабар этип айта – сатырны артындан сатыр… Аварча охуй, бизин, огъар
тынглайгъанланы, тамаша тавушланы дюньясына алып, бизин къулагъыбызгъа тамаша тиеген агъымы булан агъыздырып бара… Ёммакълардан
гелеген авазлар йимик…
Шо заман бизин бир биревге къурдашлар айырагъан заманыбыз эди – даимге къурдашлар сайлайгъан заманыбыз болгъан. Шондан берли къардаш
гьис, бир де бузулмайгъан, бирден бир азиз этеген гьис бизин алып юрюдю.
Шондан сонг яшавда не зат да алышынды, не толкъунлар да оьтдю, гьали де
алышына, мен буса алышынмагъан кюйде Расулну орус тилге гёчюремен…
Йылны не вакътисинде де: язда да, яйда да, къышда да, гюзде де – Расул магъа оьзюню Дагъыстанын: Каспий бойланы, Магьачкъаланы, Хунзахны, Цаданы, Дербентни, Буйнакскни алдынгъы Темирханшураны бере эди…
Юрюме къыйын, таш ёллардан гьаран-гьаран Хунзахгъа, ону авулу Цадагъа,
гечеги Бёрю Къапулардан таба барагъан кюйню унутма боламысан?! Мени
булан артдагъы – Расул ва Патимат булан бирче – (огъар багъышлангъан
нечакъы сатырны мен орус тилге гёчюргенмен) Акъ турналаны Гунибде оьтген байрамы даимге къалажакъ. Биз къурдашларыбызны гёрме де бирче
бара эдик, Севан оьзенни къырыйындан, Арменияны айланып, Пушкинни ёлу
булан Грузиягъа чыгъа эдик, бирче Мустай Каримни янына Уфагъа чыгъып
да гете эдик…
Гермениядагъы ёлугъувларыбыз эсиме геле: Дортмунд, Бохум, Дюссельдор, Кёльн, Марбург, Франкфурт, Майнц, Висбадан, Бонн…
Расул Гьамзатовну «Тавланы йыры» деген биринчи китабы Москвада
1949 йылда чыкъды. (Оланы санавун токъташдырмакъ – библиографланы
иши). Олар кёп уллу тиражлар булан чыгъа эди. Нечакъы чыкъса да, тюкенлерден къыдырып тапма да къыйын эди. Физиклер де, лириклер де, академиклер де, агъач усталар да, гьар тюрлю касбуланы ессилери, гьар тюрлю
чагъындагъы адамлар ону китапларына гьаваслыгъын тас этмей эди.
Расул оланы барына да ювукъ затланы излей эди. Ону йырларында даимлик тема, даимлик гьис, даимлик соравлар бары да тегин тюгюл – олар гьар
адамгъа бакъдырылгъан, гьар адам учун язылгъан, шо саялы олар даимлик
шиърулар да дюр. Расулну шиъруларыны яшыртгъын сыры не? Яшыртгъын
сыр яшыртгъын кюйде къалма да герек…
…Ону биревге де ошамайгъанлыгъы гьакъында, ону пагьмусуну оьзтёречелигини гьакъында, сюювню культу – ана топуракъгъа, яшавгъа, тиштайпагъа герти сюювню, герти гьиси. Расул Гьамзатовну поэзиясы – тынч англашылагъан, терен гьакъыллы, уьттю, юваш, аччы ва пашман, гьар гезик
гёзленмеген ой, гёзленмеген гьис – шо саялы да ону къайтып-къайтып охума сюесен.
М
46
* * *
Расул Гьамзатов оьзюне тогъуз йыл болагъанда шиърулар язмагъа
башлагъан. Он уьч йыллыкъ чагъында ону шиърулары «Тавланы большевиги» деген республика газетинде чыгъа. Шаирни биринчи китабы
ону авар тилинде 1943 йылда чыгъарылгъан. Оьзюне йигирма йыл болагъанда, ол СССР-ни Язывчуларыны союзуна къабул этилинген. Шондан
сонг ону китаплары орус ва оьзге халкъларыны тиллеринде Дагъыстанда, Кавказда дюньяны гьар еринде чыгъарылма башлагъан. Шоланы
арасында: «Тавларда мени юрегим», «Бийик блдузлар» «Къурдашланы
аягъыз», «Турналар», «Очакъны алдында», «Язывлар», «Ахырынчы багьа», «Айтывлар», «Яшавну дёгерчиги», «Кавказны гьалек гюнлерини
гьакъында», «Мени Дагъыстаным», «Эки явлукъ», «Магъа сююв кодекс
булан гьукму гес», «Сонетлер», «Сююв китабы».
* * *
Расулну шиъруларын ва поэмаларын орус тилге белгили сёз усталары
Сельвинский ва Городецкий, Обрадович и Звягинцева, Липкин ва Нейман гёчюрген. Айрокъда, ону булан тыгъыч байлавлукъда ишлеген шаир
къурдашлары: Гребнев, Козловский, Хелемский, Солоухин, Николаевская, Рождественский, Вознесенский, Мориц ва оьзгелери. Расул оьзю
авар тилге Пушкинни, Лермонтовну, Некрасовну, Шевченкону, Блокну,
Маяковскийни, Есенинни шиъруларын ва поэмаларын гёчюрген.
* * *
Расул Гьамзатовну шиъруларын охуйгъан Советлер Союзуну, Россияны ва Дагъыстанны белгили артистлери Михаил Ульянов, Александр
Завадский, Яков Смоленский, Александр Лазарев, Василий Лановой, Руфина Нифонтова, Фаина Графченко, Магьмут Абдулхаликов.
* * *
Расулну поэзия ахшамлары Дагъыстандан башлап, Москваны, Софияны, Варшаваны, Берлинни, Будапештни концерт залларында, стадионларында, маданият къалаларында уьстюнлю кюйде оьтген.
Шаирни асарларына гёре Ленинград Опера ва балет театрында «Тавлу къыз» деген балет, Петербургну уллу комедия театрында «Мени Дагъыстаным», Гьамзат Цадасаны атындагъы Авар театрны сагьнасында
«Тавларда мени юрегим», «Аналаны аягъыз», «Тавлу къыз» ва башгъалары салынгъан. «Тавлу къыз» деген пьесасы алдынгъы СССР-ни кёп
театрларында гёрсетилген.
* * *
Расулну яшаву ва яратывчулугъу гьакъында белгили адабиятчыларыбыз К. Султанов, К. Абуков, С. Хайбулаев, В. Огнев, В. Дементьев,
Антопольский ва шолай оьзгелери язгъан. Ону гьакъында документли ва
телекартиналар чыгъарылгъан: «Тавларда мени юрегим», «Кавказ Цада
тухумдан», «Акъ турналар», «Расул Гьамзатов ва Грузия». Ону асарларына гёре «Тавлу къыз» ва «Къоччакъ Хочбарны гьакъында» деген чебер кинофильмлер чыгъартылгъан.
47
* * *
Расул Гьамзатовну кёбюсю шиърулары йыргъа айлангъан. Олар
Дагъыстанны, Кавказны, Россияны ва оьзге республикаланы композиторларыны тергевюн тартгъан. «Макъам» деген издательство шаирни
шиъруларына язылгъан йырланы пластинкаларын ва дисклерин кёп
керенлер чыгъаргъан. Расул булан уьлкени белгили композиторлары
Кабалевский, Экимян, Блантер, Френкель, Колмановский, Полат БюльБюль-Оглы, Асдоницкий, Р. Паулс, Антонов, Пахмутова, Гь. Гьасанов,
Агъабабов, Кажлаев, Чалаев, Дагьиров, Къасумов, Цурмилов ва башгъалары ишлеген. Оланы йырлагъан белгили артистлер, йыравлар: Анна
Герман, Галина Вишневская, Муслим Магомаев, Марк Бернес, Иосиф
Кобзон, Валерий Леонтьев, Сергей Захаров, София Ротару, Рашит Бейбутов, Вахтанг Кикабидзе, Дмитрий Гнатюк, Муи Гьасанова, Магьаммат
Омаров, Шагав Абдурагьманов.
* * *
Расул Гьамзатов Европаны, Азияны, Африканы, Американы кёп уьлкелеринде болгъан. Ол белгили пачалыкъ чалышывчуланы, пачаланы,
президентлени, язывчуланы ва художниклени къонагъы. Ону Цададагъы
ва Магьачкъаладагъы уьюнде де дюнья оьлчевдеги къонакълар булан
ёлугъувлар оьтгерилген.
* * *
Расул Гьамзатов Дагъыстан АССР-ни Оьр Советини депутаты,
ДАССР-ни Оьр Советини Председателини заместители, СССР-ни Оьр
Советини депутаты, президиумуну члени, КПСС-ни Дагъыстан обкомуну члени болуп сайлангъан. Кёп йыллар Дагъыстан, РСФСР-ни ва
СССР-ни Язывчуларыны съездлерини делегаты, Азия ва Африка уьлкелени язывчуларыны бирлигини бюросуну члени, СССР-ни Ленинни ва
Пачалыкъ савгъатларыны Комитетини члени, Парахатлыкъны якълайгъан Совет Комитетини члени, «Халкъланы дослугъу» деген журналны,
«Адабият газет», «Адабият Россия» газетлени редколлегиясыны члени.
* * *
Адабиятда етишген гёрмекли чалышыву саялы Расул Гьамзатов Дагъыстанны, Россияны, Совет Союзну ва дюньяны хыйлы гьюрметли
атларына ва савгъатларына ес: Дагъыстанны Халкъ шаири, Социалист
Загьматны Игити, РСФСР-ни ва СССР-ни Пачалыкъ савгъатларыны лауреаты, «ХХ асруну гёрмекли шаири» деген халкъара савгъатыны лауреаты, Азия ва Африканы язывчуларыны «Лотос» деген савгъатыны лауреаты, Джавахарлама Неруну ва Фирдоусини, Христо Ботевни, шолай
да Шолоховну, Магьмутну, С. Стальскийни, Гь. Цадасаны атындагъы
савгъатланы лауреаты.
Ленинни дёрт ордени, Октябрь революцияны ордени, Загьматны уьч
Къызыл байракъ ордени , халкъланы дослугъуну ордени, Ватанны алдындагъы къуллугъу саялы деген ордени, Петр Великийни ордени, Кирилл ва Мифодийни болгар ордени булан савгъатлангъан.
48
49
50
51
52
Расул ГЬАМЗАТОВ
АХЫР БАГЬА
(Поэмадан)
Инанмайман, Ерни чардай айланып,
Уча десе оьрде гьава гемелер,
Юлдузлагъа иерчендей байланып.
Шо гемелер юлдузланы учагъан
Ёлдашлары буса, шавла чачагъан
Къарангыдан таба бизге, дюньягъа, Инаныгъыз, тегеранлы купецлер
Олар учун къышлар булан язларда
Запчастлар да сатар эди базарда.
Матагь дюнья, макюр къурма бозаргъан,
Багьаланы давгъа салып къарагъан.
Тыкъма-тыгъыс бу Тегеран базардан,
Ёрукъ алып, мен де оьтюп бараман.
Перезе таш, кюллю махлукъ макътагъан,
Тангдан тутуп ланс-ланс эте, гёр, къара.
Алай билдинг, гёз алдынгда токътагъан
Машгьед къызны гёзлеридей гёк-ала.
Савулгъандай ялын ону уьстюне,
Ярыгъыдай кёкню, авгъан батывгъа,
Шыбышлайгъан йимик о таш кюстюне:
«Ал, ал мени, гьёкюнмессен сатывгъа!»
Оьр багьалы жавгьар ташлар тизилген
Парадгъадай, тунда нече йыл къалып,
Жагь уланлар тапгъан Япон денгизден,
Жавгьар учун жан бермеге къыл къалып.
Мал кёп буса, учуз сата тюкенлер,
Бу болгъан зат тюгюл гьали-гьалилер.
Бугъар таби янгыз шулар тюгюллер:
Учузлашмай персиялы халилер.
53
Халилерде Хунзах якъны гёремен:
Авлакъларын, булут гийген башына;
Тюльпанларын, танг шавлагъа бёленген,
Гёк отлагъа къыртавукълар яшына.
Чавушлар да къаныкъгъанлар-тувгъанлар:
Асув берир бизден алгъан малыгъыз.
Акъчасызлар – алсын сандал зувгьанлар,
Акъчалылар – алтын юзюк алыгъыз!
- Гьей, гьюрметли къонакълар, биз сюеген, Дей башгъасы тангдан – танггъы гюнешден, Пил алыгъыз таза магьи сюекден,
Ма, алыгъыз гьайкел таза гюмюшден!
Эшитгенмен, гьайкеллер мен гёреген
Нече тюрлю балагьгъа эм болгъан деп;
Намартлыкъгъа, ялгъанлагъа гелеген
Гьам да юрек яралагъа балгьам деп.
Оюв-накъыш этме мунда уста бар
Уьстлерине гьар алтынны, гьар ташны.
Шо исбатлай гюбечили усталар
Усталыкъда Исфагьангъа къардашны.
Елпиллевю явлукъланы тавризли
Эсге сала цудахарлы бийивню,
Къанатлардай эки къолун бир къызны,
Къызъяшдагъы къанатлангъан сюювню.
Нече толса адамлардан бу ара,
Умут булан гелген сатыв «онггъуна»,
Ланс-ланс этип маллар, сайки, ялбара:
«Ал, бизин ал, гьёкюнмессен сонггъуна!»
Билип къойсун, болса эгер сорайгъан –
Бырын чакъдан жагьаннемни, женнетни
Базар булан ошашлыгъы, инан, бар:
Гьар ким излей умутдагъы негетни,
Мал-матагьгъа ва кериван сарайгъа
Ябурула нече тюрлю инсанлар…
Базар булан, алып оюм-югюмню,
Танг вакътиде аста юрюп бараман.
Базманлагъа тюнегюнню, бугюнню
Малын салып, дюньябыз да къарагъан.
54
Багьасы бар гьар-нени де, бил, сата,
Гьар – не затны, базар салгъан багьалар.
Багьасы бар намартлыкъны да гьатта,
Малгъа йимик, огъар къызыл багьа бар.
Алам бойлап ал юлдузлар тувгъанда
Болурмукен учуп геме табунлар,
Болмагъан сонг бу базарда – тюкенде,
Олар учун запчасть къайдан табулар?!
Сатывгъа, сагьнагъадай,
Чыгъа гьавас эки ян.
Бири – багьа сатма къарай,
Бири – сюе учуздан.
*
*
*
Оьзюн сатывгъа салмакъ –
Бу сатывну адаты.
Илбисден къуллукъ алмакъ –
Ону бек сюйген заты.
Олар базар урушну
Танглай сабур къайдасын:
Аста башлай «урушну»,
Тек унутмай пайдасын.
Малны ахтара оьте –
Багьа бир бийип ала.
Малны усталар эте,
Багьаны базар сала.
Эки ян, эки атлет,
Бири-бирин ашайлар.
Къазанмагъа гьасирет,
Шо умутда яшайлар.
Багьа да, гечекъушдай,
Бола къулакъгъа сакъ да,
О авчу итге ошай –
Ийис биле гьар чакъда.
Билмей бекбилдиси де –
Ким болур уьст гелмеге.
Къарамай бириси де
Башлап къолун бермеге.
О гьис эте инг аввал
Дюнья неден толарны:
Ачлыкъ, вабаъ ва давлар
Оьрдеги канзилерде
Алышыныв боларны.
Багьа базарда бише,
Кёп затгъа оьлчев йимик,
Ялындай, эниш тюше,
Бир де чююле бийик.
Антдыр, ойласа халкъны
(Сюйсе чи огъар неди!)
Чакъ нечик болажакъны
Тюппе-тюз айтар эди.
Хабар, мунда болагъан:
Багьалар да, багьалар!
Авзун ачып къарагъан
Авзачыкълар-магьалар.
Къысмат булан багьалар
Кёп ойнагъан, уланлар,
Намазгъадай «агъалар»
Алдында баш ургъанлар.
Тутушув ону учун
Болгъан, болар артда да,
Кочаплар чыгъып гючюн
Сынайгъандай ортада.
Багьаны пегьливангъа
Тенглей базар хыялчы:
Йыгъылды! Батды чанггъа!
Турду ашыгъым алчы!
55
Кюй ёкъ, шиърумда энни
Айтма тюше магъа да:
Къаравудай
бир-бир критиклени,
Алышына
турагъан зат багьа да.
Чайкъап, пиво бочкедей,
Артдырмагъа къыйматны,
Инг ахырынчы точкадай,
Макътай чёп де ёкъ затны.
Герти гесилсин тёре
Пагьмугъа, гьалал гьалда –
Багьасы – малгъа гёре,
Багьагъа гёре – мал да.
Устазны ол оьлген гюн
Багьасын билип къоя.
Онда, салып бар гючюн,
Гьанкъавлар урлукъ яя.
Бетгёрдюлер, амалгъа,
Иманлы гьажи болар.
Ягь-намусну да малгъа
Айландыргъанлар олар.
* * *
Тегеранлы базар тезден берли де
Театргъа ошаш геле, охувчум:
Къыйында да рагьмулукъдан ариде,
Яшав онда – баш режиссёр ва къочу.
Ёкъ ону шо сагьнасыны тёрюнде
Чомарт, асил гьислер учун сюем ер.
Ишарадан, сёзден эсе, гёр, мунда
Киселени буйрукълары гючлюлер.
Сатыв-алыв перделерде бу чакълар
Картлар булан тюрлю-тюрлю тюсдеги
Ойнамайлар оюнчакълар – къурчакълар, Адам ойнай малгъа гьавас гьисдеги.
Сёзге гьюнер савдюгерде геле чи,
Макътав йырлар тизегендей сюювге,
Малын макътап тербей купец-гелечи,
Гелешмишин макътайгъандай гиевге.
Тюлкюгедей, инанмай гьеч юреги,
Авузланма алгъасамай муштари .
Сатывчу да, гелечилер юрюйген
Гелин къыздай, назланмагъа муштарлы.
Болуп къалмай балавуздай тынглавлу
Есилери сатылагъан малланы.
Сыдралары тюкенлени мундагъы
Эсге сала сагьнадагъы гьалланы.
56
Базар майдан бозлайгъандай иссиден,
Бир де башгъа тюгюлмен мен де мунда
Оьзю билмей ойнай чыкъгъан гишиден
Тонкъу бурун статистни ролюнда.
Ортакъчыман массовкада сагьнада,
Шону учун гьазирлик де гьажатсыз.
Актёрлукъдан, не тилден болуп яда,
Ойнадым мен гьазирликсиз, гьеч затсыз.
Бир фарс жумла уьйренгенмен гьатта мен.
Базманынгны чекгинчеге, багьачы,
Шо уьйренген суал-жумлам айтаман:
- Нечакъыдыр,
Айт чы, ахыр багьасы?
Айланамда, къылыкъсыз ва макъталгъан,
Адамлагъа къайгъы бере, шавх бере,
Бу асарны баш ролюнда токътагъан
Базар еси Базман-агъа иш гёре.
Сав дюньяны тутуп алай гёз алгъа,
Терс иши де озуп ону тюзюнден,
Салына деп бар зат сатыв мизангъа,
Ол даим де гьисап этме тюшюнген.
Сатылалар, сайки, йыр да, бийив де,
Инсанларда ягь-намус да сёнгенлер.
Сырларын тас этип битген сююв де.
Олар да, бил, мал-матагьгъа дёнгенлер.
Пайдасына кюйлеп базман-чёгюрню,
Ачылмас деп ишлерини тун яны,
Къавгъасы кёп базарында девюрню
Оьз аршыны булан оьлчей дюньяны.
Сайки, антлар – гёз гьашыгъы гёргенни,
Сайки, дюнья битген тайып гьакъылдан;
Радиолар йырлай гьагъын бергенни,
Кинолар да сёйлей ону гьакъында.
Акъчалы бай, тюшмей сагъа къысматны
Кюлетмеге – кёкге дуанг элтмеге.
Токъташдырып малгъа ахыр къыйматны,
Къол алышып, герек сатыв этмеге.
57
Йибек юклеп юзмей тюе кериван,
Яллав чёлден оьтюп ялсыз юрюшю.
- Савдюгерни юрютесиз не булан?
- Савут булан!
Уллу хайыр-уьлюшю!
Гюлле булан онда точка салгъанлар,
Онда гене самолётну элтгенлер.
Къычыралар:
- Гюч етгенлер алгъанлар,
Абур-сыйда тонавчулукъ этгенлер.
Элчи сёзю – гёрмемишлик, бош хыял,
О къоркъутмай, достум, бугюн гьеч кимни.
- Алыгъыз, ал, премьерни сатып ал
Кабинети булан бирге гьакимни.
Шайтан, янгы макюр ёлгъа атлангъан,
Умутунда хошлукъ кёлге атылгъан…
- Лорд, я, сизин намусугъуз сатылгъан,
Къыръятыгъыз къаранапгъа сатылгъан.
Макюрю кёп сатывулну ишини
Пайдасына буса шулай чаралар, Морггъа элтип ташлайлар сав гишини,
Оьлюп битген адамгъа жан салалар.
Гюнтувушлу бир философ, юрегин
Ачытдырып бу гьал, оьтюп жанына,
Айтгъан дейлер:
- Дюнья даим юрюген
Къулакъасып Сатыв деген ханына.
Къалам тутуп бу дюньяны уьстюнде,
Гьей сен, Намус, таза кюйде яшап бол.
Шекспир де, минг юхлап, бир тюшюнде
Гёрмеген кёп къайгъы-зардан толгъан ол.
*
*
*
Алтын дёрт къатын алдырыр.
- Дав деймисиз?
- Нетежекбиз, не амал!
- Нетегендир дав гьакъны да тёле сен!
- Ахыр багьанг энни сама ойлап сал.
Къан да энни учузлаша, гёресен!
58
Экев сёйлей бир яшыртгъын иш гьакъда:
- Тёле гьагъын арт бергеним саялы
Къаравлагъа, мен баш ийген бир чакъда, дей бириси.
Биревюсю тавуш булан къарлыкъгъан:
- Я, бир азны тай хари! – деп къаныкъгъан.
Бу гече къарт,
Къар басгъандай гёзел язбаш гюнлени,
Яш тиштайпа булан чеге кеп-гьазын,
Къувандырып бир табунун жинлени –
Шо завхуну тёлеп ахыр багьасын.
Варисликге байлыкъ тюшген гьайгевге.
Айтгъан:
- Гьакъыл, гьы, же, къуллукъ эт магъа,
Йигирма беш капек берирмен сагъа.
Чархынг, эсде ёкъ ерде,
Аврувгъа тарып къала,
Сыркъав
Шонда савлукъгъа
Ахыр багьасын сала.
- Гьей, тюнегюн бийик трибуналардан
Такъыллап тербейген лакълакъ,
Токътайсан бугюн нечакъыгъа самакъ?
Шону билме сюемен мен де.
- Тюгюлмен энни бир тюмен де.
Ялгъан айта гертиге:
- Гел, не сюйсенг тилеп,
Тек шо саялы авузгъа бек бол,
Къоярман алтынгъа бёлеп.
Гёлемсиз къаныкъгъан:
- Гёзел, тилеймен,
Айт чы сени ахыр багьангны.
Гёзел сорагъан:
- Хыянат болсам мен нечакъы тёлеймен?
Бёрк сорагъан:
- Айт гьали, баш,
Нечакъыдыр сени ахыр багьанг лап?
- Билерсен! Гийип къарайым бир башлап!
59
Билген, дейлер, шо бёрк артда
Делибашны багьасын,
Тёбелешив башланып:
Къангъа батгъан яшыл отда
Къалгъан шо бёрк ташланып.
* * *
Герек эди базардан йыр алмагъа,
Тёлеп янгыз шакъысыны гьагъын да,
Тек мен муна, къолгъа пандур алдым да,
Гьазым гелип, йыр чыгъардым дагъы да.
Магъа бу иш янгы тюгюл – ким билмей,
Гёнгюлюмню гече гьалек этгендей,
Сёзлеримде къан тамчылар липиллей,
Юрегимни гюлле тешип гетгендей.
Енгил эди, ортакъ болгъан макъамгъа
Йырланагъан йырлар тюшсе бир нече.
Тюшмес эди магъа шунча къыйналма,
Яшыртгъынлап гёзьяш тёкме бу гече.
Агь чегедим, тек сесинде нюр сёнген
Бирев айта, къарап зулмат кёклеге:
- Гьай, яза тур кепинг гелген сайын сен.
Амма, инан, тюшмей къыйын тёкмеге.
Сююв десенг, мыхдай, къакъгъан гебекге,
Сюйгенлеге шанжал сама багьа чы.
Шиъру недир, къурдаш, нохурат кепекге
Чыгъып битген инсанланы багьасы.
Тюе минип, туякъ гюер хумлардан
Ёл салгъанлы бизин уллу аталар,
Адамлар кёп ёммакълар чы чыгъаргъан,
Барысы да къабурларда яталар.
Кёп сабанчы, пача, нёкер ва къуллар
Барысы да гетди болжал етген сонг.
Яз, яз, сен яз! Герти тарыкъ тюгюллер
Яшап тура, кёп гертичи гетген сонг.
Эсден гетмей буса югю ёлланы,
Багьалымы гёзьяш, гёзню иритген?
Эс. О недир? Агь-зарымы йылланы?
Эс деймисен? Огъар тезден от битген.
60
Гёнгю хошлар, излеп енгил абурлар,
Ахырынчы ягъагъа гёз сатгъандай.
Арта бара, толкъунлардай, къабурлар,
Алгъасавлу чабувулда къатгъандай.
Ажжал ёкъ деп айта эди бир гиши,
Сынай эди къудратын къадарны.
Билмей болгъан, пакъыр, ажжал белгиси
Табанларын таптап юрюп турарны.
Яшыртгъынлап къура къысмат къапгъынны.
Учуз экен багьасы бу яшавну.
Кёп инсанны эки атом чапгъыны
Алып гетди, балагьы кёп бу давну.
Муна къара: сында гьаран билинер
Сюлдюрю бар бир мисгинни, аты ёкъ.
Алгьам сагьат, айта дейлер оьлюлер,
Ер юзюне чёгюп тюшген алты кёк…
Къабурланы санавундан асрубуз
Унутдургъан асруланы юзюн де.
Уьчюнчюсюн запас этген наслубуз,
Оьлюм судун гесген дюнья оьзюне.
Яз шиърулар, гьажатдыр гьар сёзю де,
Тек къаламгъа къалма, вёре, алданып,
Эсде сакъла, еттинчи кёк оьзю де
Турагъанны тюк гесекге салланып.
«Къой, дюньяда йылдан-йыл
Учуз болсун баркаман, Артсын сёзню багьасы,
Шолай болсун гьар заман.
Къой, гийим учуз болсун
Эки керенге гьатта, Учузлашмагъай эди
Инамлыкъ да, умут да.
Къой, барда , чыгъыш учун,
Бийийген къызларына
Фирма акъча тёлесин, Тек, вёре, сыйлы сююв
Хайырын излемесин.
61
Осал да гёрюнмесбиз
Биз купецни алдында.
Не берсек де, дослагъа
Гёрюнежек алтындай.
Къой, асар оьмюр сюрсюн
Сыйда, о берсин асув.
Тек ругьланывдан учуз
Болсун даим къолъязыв».
Ракетлеге – бил алдокъ –
Запчастлар сатып бере.
Намусгъа запчастлар ёкъ,
Намусунг сакъла, вёре!
Къара оьзен ялында,
Къан тёгюле къарына.
Къандан гётериле пус.
Къайтып-къайтып алдынгда
Борчлубуз сени, намус.
Ким, намус-ягьын сатып,
Пагьмусун этсе пасат,
Савут бермес узатып
Гёрюнмейген секундант.
Къачан да – ёкъ дав, бар дав –
Оьмюр бир, о багьа чы.
Бизге берилген яшав,
Етишмесдей багьасы.
Достум, оьтген гюнлеге
Сокъмакъ сала гелгенлер.
* * *
Намус учун гюллеге
Алда да тёш бергенлер.
Ал къанына бёленген
Эли учун эренлер.
Ахыр багьа тёленген
Давларда кёп керенлер.
Давлар болуп багьана,
Къолгъа савут алгъанда,
Тёлеген шо багьаны
Давда мени агъам да.
Асруда да гьар-къайсы,
Герти гьисапгъа алса,
Бар ахыргъы багьасы
Гьар кимни де запасда.
Гранитдей бол, сюйсенг,
Малайик бол, тек, вёре,
Намус тюшсе – борч тюшсе,
Тёле сен ону – тёле!
62
Авар тилден гёчюрген
Акъай АКЪАЕВ.
Саид ЧАХКИЕВ,
Чечен-Ингушетияны халкъ шаири
УЛЛУ ШАИРЛЕНИ ЭЛИ
Д
агъыстан – уллу шаирлени эли. Магьмут, Батырай, Йырчы Къазакъ,
Етим Эмин, С. Стальский, Гь. Цадаса – бу атлар, юлдузлар йимик, Кавказны кёгюнде даим янып тура. Расул Гьамзатов, Аткъай, Фазу Алиева, Юсуп
Хаппалаев, Рашит Рашидов, Умар-Гьажи Шахтаманов, Нуратдин Юсупов,
Ханбиче Хаметова, Абдулла Дагъанов, Магьаммат Атабаев – Дагъыстанда
пагьмулу шаирлер аз тюгюл, барын да айта турсакъ. Олар Дагъыстан адабиятны алтын хазнасына гирген. Оланы гьариси – пагьмулу адам, адабиятны
этеген шаир. Оланы халкъ сюе, китапларын охуй, оланы асарларын школаларда ва оьр охув ожакъларда уьйрене.
Эсгерилген шаирлени арасында, озокъда, Расул Гьамзатов айрыча ерни
тута. Ону гёрме магъа насип болду, ону булан къатнашып, оьз пикруларымны ва планларымны айтма насип болгъанына сююнемен. Ол менден кёп
уллу болса да, хыйлы йыллар биз къурдашлыкъ аралыкълар юрютдюк.
Башлап мен Расул булан гетген асруну 60-нчы йылларында таныш болдум. Мен шо заман Москвада М. Горькийни атындагъы Адабият институтда
охуй эдим, мени булан дагъыстанлы яшлар да бар эди. Расул Гьамзатов дагъыстанлы яшланы гёрме, олагъа кёмек этме геле болагъан эди.
Расул Гьамзатовда оьктемлик деген зат ёкъ эди, бизин булан ол къурдашыбыз, тенглибиз йимик сёйлей эди. Советлер Союзунда лап уллу шаирлерден саналса да, уллу къатнашып болагъан адам эди. Макътанчылыкъ, хохабазлыкъ, оьзюн оьзгелерден оьр гёрюв йимик затлар ону битиминде ёкъ
эди. Шо саялы болма ярай, Расул гелсе, бары студент яшлар сююнюп, ону
къуршап ала эдик. Ол да бизден къуванып бола эди. Муна шолай, уллу шаир
айланасына янгы язма башлагъан яшланы, гьар тюрлю миллетлени шаирлерин жыя эди.
Институтну битдирип, йыллар гетген сонг, бир яй мени къурдашым, дагъыстан язывчу Таймас Аслановну гёрме гелдим. «Расуллагъа гиремисен?»
- деп сорады ол. «Озокъда, гёрме сюемен», - дедим. Магьачкъалагъа да гелип, ону гёрмей гетмек арив тюгюл эди.
Биз башлап Расулну заместители болуп ишлейген Камал Абуковну уьстюне бардыкъ. Ол бизге уллу къонакълыкъ этип къойду. Сонг барыбыз да
Расулну гёрме бардыкъ.
- Гел, Саид, гел! – деп ол бек арив къаршылады. – Яндиев нечикдир, Раиса Ахматова?..
63
Расул шо гюн мени кёпден таныйгъан бир уллу къурдашы йимик къонакъ этгенин унутмайман. Дагъыстанлы оьзге язывчулар да. Ол магъа «Аявлу
Саидге» деп язып оьзюню «Мени Дагъыстаным» деген китабын да савгъат
этди. Мен лакъыр арада кёпден берли юрегимдеги дертни айтдым. Темир
Къазыкъ Кавказ учун Адабият газетин чыгъарма яхшы эди, бек тизив газет
болажакъ эди, дедим. Шо газет гьар тюрлю миллетлени язывчуларыны арасындагъы байлавлукъланы беклешдирип, Россияны къыбла боюндагъы адабиятчылар учун кёп уллу иш болма бола. Расул оьзю де шолай ойгъа гелген
болгъан экен. Ол мени таклифимни арив гёрдю.
- Хабардан гьинкал яхшы! – деп кюледи Расул ва бизин алып ресторангъа багъып ёл салды. Ёлбойда ол къычырып кюлей, масхаралар эте, оьтюп
барагъанлар тамаша болуп къарай.
- Сен билемисен, Саид, алгъа алып барагъан язывчу деп Дагъыстанда
кимге айта? – деп сорады Расул.
- Озокъда, сизге айта! – дедим мен.
- Сен янгылышсан… Ресторангъа ким алып бара буса, шогъар айта! – деп
Расул къычырып кюледи.
Йыллар гетген. Мени буса юрегимден Темиркъазыкъ Кавказны язывчулары учун Адабият газетни чыгъармакъ деген дерт юрегимден таймай.
Гетген асруну токъсанчы йылларында Ингушетияны маданият министри
болгъанда, мен Темиркъазыкъ Кавказны республикаларыны башчыларына
шо пикрумну якъласын деп чакъырыв яздым. Шо чакъырывну тюбюне бары
да къол салдылар, Расул да, мен де… Тек, нетесен, бизин шо уллу мурадыбыз яшавгъа чыкъмай къалды.
Лап авур заманларда да мени Расул булангъы аралыгъым уьзюлмеди.
Кавказда болуп гетген питнелер, давлар, миллет ара тюртюшювлер мундагъы халкъланы кёп авур гьаллагъа салгъанда да, биз къурдашлыкъны бек
асырап-аяп юрютюп турдукъ.
Яшав буса алгъа бара. Давлар-шавлар бите. Адам да, табиат йимик, къарангы гечеден сонг ярыкъ танг тува, заман гете, яралар сав бола, хатиржан-
64
лыкъ, хосурлукъ тая, юреклер йымышай. Айланада янгыдан яшав яшнай,
парахатлыкъ тюше.
Шолай болгъан кёп керен,
Ва гьали де болажакъ,
Яшав денгиз кёп терен,
Оьзюнюкин алажакъ.
Мени алтмыш йыллыгъымны этген гюн Расул Гьамзатов айтгъан арив
сёзлер унутулмай: «Аявлу Саид, сен кёп керен Дагъыстанда болгъансан. Дагъыстанлылар сени таный. Сен гьалал къурдаш экенингни биле. Биз сени
романларынгны охуйбуз. Сени гьакъынгда дагъыстан язывчулар яза. Шаир
гьисапда, магъа сени шиъруларынг да, сени лириканг бек ювукъ. Сен шоларда дослукъну, табиатны, къочакълыкъны йырлайсан. Сени яратывчулугъунг
халкъгъа да бек тарыкъ».
1993 йылда Дагъыстан Расул Гьамзатовну 70 йыллыгъын белгилей эди.
Шонда гьар тюрлю якълардан кёп язывчулар, уллу гьакимлер, ёлбашчылар
жыйылгъан эди. Ингушетияны вакиллерини башын тутуп мен де гелген
эдим. Кёп арив сёзлер айтылды, кёп шиърулар охулду. Мен де оьзюмню сёйлевюмден сонг, бир шиърумну охудум. Шону гелтирме сюемен.
КАВКАЗНЫ БИЙИК ТАВУ
Расул Гьамзатовгъа
Бу дюньяда кёп сёзлер бар, тек бугюн
Олай сёзню боларманмы тапмагъа
Исив берип турагъан бир ямучудай,
Савгъат этип, сени уьстюнге япмагъа.
Кавказ сени бийиклигинг недендир?
Мен айтаман, бийик тавлар йимик деп,
Тек Расулну пагьму таву, йыр таву,
Шо тавланы барындан да биийк деп.
Тавда тувгъан, бир тавлуну уланы
Тавланы да бийик этген бирден-бир,
Сёзю ону, сеси ону – барындан
Гючлю чыгъа – бизин учун гелгендир!
Табиатны, инсан ругьун йырладынг,
Башдан сагъа уллу пагьму берилген,
Юрегингдей, ачыкъ сени къучагъынг
Сав дюньяны къучакълама герилген.
Къурдаш-досунг нече де кёп-кёп болсун,
Кёп ёлунгну бири бизге бурулуп,
Бизге чыкъсанг, къонакъ болсанг, бил, досум,
Къурдашлыкъгъа биз турабыз къурулуп.
Тувгъан гюнюнг…
Арив сёзлер айтылды,
Алгъышлары сени кёкге чюеген,
Арасында мен де барман, къурдашым,
Жан къурдашдай, сени эпсиз сюеген.
65
Расул ГЬАМЗАТОВ
ЭКИ КЪАБУР
Эки къабур, къаплап къара ерлени,
Къавдан басып ята тезден бирге-бир.
Таныйгъан ёкъ ичиндеги эрлени,
Ким оьлтюрген, нечик оьлген, кимлердир.
Тек билебиз, бу къакъаны ягъында,
Оьлен оьртюп таш тюплерде ятагъан.
Бири тавлу, имам Шамиль алдатгъан,
Бири солдат, ит паччагъа инангъан.
Шо йылларда оту къызып давланы,
Къакъа башда зор урушлар оькюрген.
Тав хынжалдан оьлген бири оланы,
Биревюсюн орус сюлче оьлтюрген.
Шо давлагъа баргъан олар иш этип,
Аста гелип тутду мени инбашым,
Пакистандан гелген шаир ёлдашым!
Яшасакъ да башгъа-башгъа эллерде,
Бирни йимик болмаса да динибиз.
Сёйлесек де тюрлю-тюрлю тиллерде –
Барыбыз да бек англайбыз сени биз!
44
Россиядан, мени азиз элимден,
Ватандашлар къайгъырыша гелелер.
Французлар, италиянлар еринден
Артгъа тайып, олагъа ёл берелер.
Жан анамны бир гёрмеген гёзлери
Къарт къатынлар геле йыллар яшагъан…
Биринчилей эс этемен оьзлени
Кёп ерлери бар анама ошагъан.
Сени бар халкъ сюе болгъан, къарайман,
Анзукъанлы бар халкъ сени тас этип,
Сени учун турадыр деп ёрайман,
Бугюн савлай Хиросима яс этип.
Юрегиме ругь бере эдинг сен савда,
Оьлген сонг да, анам, мени сыйладынг.
Адамлагъа ювукъ этдинг яшавда,
Мени уллу дюнья булан байладынг!
Къайгъылы гюн бары да халкъ къардашбыз,
Къыйынлы гюн юрек ачар сырдашбыз!
Тек тилеймен сизден артгъа къоймагъыз,
Аналаны оьзлер савда аягъыз!
Къумукъ тилге гёчюрген
Атав Атаев.
45
Эсделиклер
Елена НИКОЛАЕВСКАЯ
АЙТМА КЪЫЙЫН…
ени Расул Гьамзатов булангъы, ону Дагъыстаны булангъы, мени юрегиме даимге къуванчлы агьвалат болуп гирген ёлугъувум, гьалиден кёп йыллар алдын башлангъан, гьалиге ерли бир мюгьлетге де бёлюнмеген.
…Тверской бульвар, 25. Адабият институт. Давдан сонггъу биринчи
къыш. Сувукъ бина, исив ёкъ. Расул оьзюню шиъруларын охуй, сонг оланы
хабар этип айта – сатырны артындан сатыр… Аварча охуй, бизин, огъар
тынглайгъанланы, тамаша тавушланы дюньясына алып, бизин къулагъыбызгъа тамаша тиеген агъымы булан агъыздырып бара… Ёммакълардан
гелеген авазлар йимик…
Шо заман бизин бир биревге къурдашлар айырагъан заманыбыз эди – даимге къурдашлар сайлайгъан заманыбыз болгъан. Шондан берли къардаш
гьис, бир де бузулмайгъан, бирден бир азиз этеген гьис бизин алып юрюдю.
Шондан сонг яшавда не зат да алышынды, не толкъунлар да оьтдю, гьали де
алышына, мен буса алышынмагъан кюйде Расулну орус тилге гёчюремен…
Йылны не вакътисинде де: язда да, яйда да, къышда да, гюзде де – Расул магъа оьзюню Дагъыстанын: Каспий бойланы, Магьачкъаланы, Хунзахны, Цаданы, Дербентни, Буйнакскни алдынгъы Темирханшураны бере эди…
Юрюме къыйын, таш ёллардан гьаран-гьаран Хунзахгъа, ону авулу Цадагъа,
гечеги Бёрю Къапулардан таба барагъан кюйню унутма боламысан?! Мени
булан артдагъы – Расул ва Патимат булан бирче – (огъар багъышлангъан
нечакъы сатырны мен орус тилге гёчюргенмен) Акъ турналаны Гунибде оьтген байрамы даимге къалажакъ. Биз къурдашларыбызны гёрме де бирче
бара эдик, Севан оьзенни къырыйындан, Арменияны айланып, Пушкинни ёлу
булан Грузиягъа чыгъа эдик, бирче Мустай Каримни янына Уфагъа чыгъып
да гете эдик…
Гермениядагъы ёлугъувларыбыз эсиме геле: Дортмунд, Бохум, Дюссельдор, Кёльн, Марбург, Франкфурт, Майнц, Висбадан, Бонн…
Расул Гьамзатовну «Тавланы йыры» деген биринчи китабы Москвада
1949 йылда чыкъды. (Оланы санавун токъташдырмакъ – библиографланы
иши). Олар кёп уллу тиражлар булан чыгъа эди. Нечакъы чыкъса да, тюкенлерден къыдырып тапма да къыйын эди. Физиклер де, лириклер де, академиклер де, агъач усталар да, гьар тюрлю касбуланы ессилери, гьар тюрлю
чагъындагъы адамлар ону китапларына гьаваслыгъын тас этмей эди.
Расул оланы барына да ювукъ затланы излей эди. Ону йырларында даимлик тема, даимлик гьис, даимлик соравлар бары да тегин тюгюл – олар гьар
адамгъа бакъдырылгъан, гьар адам учун язылгъан, шо саялы олар даимлик
шиърулар да дюр. Расулну шиъруларыны яшыртгъын сыры не? Яшыртгъын
сыр яшыртгъын кюйде къалма да герек…
…Ону биревге де ошамайгъанлыгъы гьакъында, ону пагьмусуну оьзтёречелигини гьакъында, сюювню культу – ана топуракъгъа, яшавгъа, тиштайпагъа герти сюювню, герти гьиси. Расул Гьамзатовну поэзиясы – тынч англашылагъан, терен гьакъыллы, уьттю, юваш, аччы ва пашман, гьар гезик
гёзленмеген ой, гёзленмеген гьис – шо саялы да ону къайтып-къайтып охума сюесен.
М
46
* * *
Расул Гьамзатов оьзюне тогъуз йыл болагъанда шиърулар язмагъа
башлагъан. Он уьч йыллыкъ чагъында ону шиърулары «Тавланы большевиги» деген республика газетинде чыгъа. Шаирни биринчи китабы
ону авар тилинде 1943 йылда чыгъарылгъан. Оьзюне йигирма йыл болагъанда, ол СССР-ни Язывчуларыны союзуна къабул этилинген. Шондан
сонг ону китаплары орус ва оьзге халкъларыны тиллеринде Дагъыстанда, Кавказда дюньяны гьар еринде чыгъарылма башлагъан. Шоланы
арасында: «Тавларда мени юрегим», «Бийик блдузлар» «Къурдашланы
аягъыз», «Турналар», «Очакъны алдында», «Язывлар», «Ахырынчы багьа», «Айтывлар», «Яшавну дёгерчиги», «Кавказны гьалек гюнлерини
гьакъында», «Мени Дагъыстаным», «Эки явлукъ», «Магъа сююв кодекс
булан гьукму гес», «Сонетлер», «Сююв китабы».
* * *
Расулну шиъруларын ва поэмаларын орус тилге белгили сёз усталары
Сельвинский ва Городецкий, Обрадович и Звягинцева, Липкин ва Нейман гёчюрген. Айрокъда, ону булан тыгъыч байлавлукъда ишлеген шаир
къурдашлары: Гребнев, Козловский, Хелемский, Солоухин, Николаевская, Рождественский, Вознесенский, Мориц ва оьзгелери. Расул оьзю
авар тилге Пушкинни, Лермонтовну, Некрасовну, Шевченкону, Блокну,
Маяковскийни, Есенинни шиъруларын ва поэмаларын гёчюрген.
* * *
Расул Гьамзатовну шиъруларын охуйгъан Советлер Союзуну, Россияны ва Дагъыстанны белгили артистлери Михаил Ульянов, Александр
Завадский, Яков Смоленский, Александр Лазарев, Василий Лановой, Руфина Нифонтова, Фаина Графченко, Магьмут Абдулхаликов.
* * *
Расулну поэзия ахшамлары Дагъыстандан башлап, Москваны, Софияны, Варшаваны, Берлинни, Будапештни концерт залларында, стадионларында, маданият къалаларында уьстюнлю кюйде оьтген.
Шаирни асарларына гёре Ленинград Опера ва балет театрында «Тавлу къыз» деген балет, Петербургну уллу комедия театрында «Мени Дагъыстаным», Гьамзат Цадасаны атындагъы Авар театрны сагьнасында
«Тавларда мени юрегим», «Аналаны аягъыз», «Тавлу къыз» ва башгъалары салынгъан. «Тавлу къыз» деген пьесасы алдынгъы СССР-ни кёп
театрларында гёрсетилген.
* * *
Расулну яшаву ва яратывчулугъу гьакъында белгили адабиятчыларыбыз К. Султанов, К. Абуков, С. Хайбулаев, В. Огнев, В. Дементьев,
Антопольский ва шолай оьзгелери язгъан. Ону гьакъында документли ва
телекартиналар чыгъарылгъан: «Тавларда мени юрегим», «Кавказ Цада
тухумдан», «Акъ турналар», «Расул Гьамзатов ва Грузия». Ону асарларына гёре «Тавлу къыз» ва «Къоччакъ Хочбарны гьакъында» деген чебер кинофильмлер чыгъартылгъан.
47
* * *
Расул Гьамзатовну кёбюсю шиърулары йыргъа айлангъан. Олар
Дагъыстанны, Кавказны, Россияны ва оьзге республикаланы композиторларыны тергевюн тартгъан. «Макъам» деген издательство шаирни
шиъруларына язылгъан йырланы пластинкаларын ва дисклерин кёп
керенлер чыгъаргъан. Расул булан уьлкени белгили композиторлары
Кабалевский, Экимян, Блантер, Френкель, Колмановский, Полат БюльБюль-Оглы, Асдоницкий, Р. Паулс, Антонов, Пахмутова, Гь. Гьасанов,
Агъабабов, Кажлаев, Чалаев, Дагьиров, Къасумов, Цурмилов ва башгъалары ишлеген. Оланы йырлагъан белгили артистлер, йыравлар: Анна
Герман, Галина Вишневская, Муслим Магомаев, Марк Бернес, Иосиф
Кобзон, Валерий Леонтьев, Сергей Захаров, София Ротару, Рашит Бейбутов, Вахтанг Кикабидзе, Дмитрий Гнатюк, Муи Гьасанова, Магьаммат
Омаров, Шагав Абдурагьманов.
* * *
Расул Гьамзатов Европаны, Азияны, Африканы, Американы кёп уьлкелеринде болгъан. Ол белгили пачалыкъ чалышывчуланы, пачаланы,
президентлени, язывчуланы ва художниклени къонагъы. Ону Цададагъы
ва Магьачкъаладагъы уьюнде де дюнья оьлчевдеги къонакълар булан
ёлугъувлар оьтгерилген.
* * *
Расул Гьамзатов Дагъыстан АССР-ни Оьр Советини депутаты,
ДАССР-ни Оьр Советини Председателини заместители, СССР-ни Оьр
Советини депутаты, президиумуну члени, КПСС-ни Дагъыстан обкомуну члени болуп сайлангъан. Кёп йыллар Дагъыстан, РСФСР-ни ва
СССР-ни Язывчуларыны съездлерини делегаты, Азия ва Африка уьлкелени язывчуларыны бирлигини бюросуну члени, СССР-ни Ленинни ва
Пачалыкъ савгъатларыны Комитетини члени, Парахатлыкъны якълайгъан Совет Комитетини члени, «Халкъланы дослугъу» деген журналны,
«Адабият газет», «Адабият Россия» газетлени редколлегиясыны члени.
* * *
Адабиятда етишген гёрмекли чалышыву саялы Расул Гьамзатов Дагъыстанны, Россияны, Совет Союзну ва дюньяны хыйлы гьюрметли
атларына ва савгъатларына ес: Дагъыстанны Халкъ шаири, Социалист
Загьматны Игити, РСФСР-ни ва СССР-ни Пачалыкъ савгъатларыны лауреаты, «ХХ асруну гёрмекли шаири» деген халкъара савгъатыны лауреаты, Азия ва Африканы язывчуларыны «Лотос» деген савгъатыны лауреаты, Джавахарлама Неруну ва Фирдоусини, Христо Ботевни, шолай
да Шолоховну, Магьмутну, С. Стальскийни, Гь. Цадасаны атындагъы
савгъатланы лауреаты.
Ленинни дёрт ордени, Октябрь революцияны ордени, Загьматны уьч
Къызыл байракъ ордени , халкъланы дослугъуну ордени, Ватанны алдындагъы къуллугъу саялы деген ордени, Петр Великийни ордени, Кирилл ва Мифодийни болгар ордени булан савгъатлангъан.
48
49
50
51
52
Расул ГЬАМЗАТОВ
АХЫР БАГЬА
(Поэмадан)
Инанмайман, Ерни чардай айланып,
Уча десе оьрде гьава гемелер,
Юлдузлагъа иерчендей байланып.
Шо гемелер юлдузланы учагъан
Ёлдашлары буса, шавла чачагъан
Къарангыдан таба бизге, дюньягъа, Инаныгъыз, тегеранлы купецлер
Олар учун къышлар булан язларда
Запчастлар да сатар эди базарда.
Матагь дюнья, макюр къурма бозаргъан,
Багьаланы давгъа салып къарагъан.
Тыкъма-тыгъыс бу Тегеран базардан,
Ёрукъ алып, мен де оьтюп бараман.
Перезе таш, кюллю махлукъ макътагъан,
Тангдан тутуп ланс-ланс эте, гёр, къара.
Алай билдинг, гёз алдынгда токътагъан
Машгьед къызны гёзлеридей гёк-ала.
Савулгъандай ялын ону уьстюне,
Ярыгъыдай кёкню, авгъан батывгъа,
Шыбышлайгъан йимик о таш кюстюне:
«Ал, ал мени, гьёкюнмессен сатывгъа!»
Оьр багьалы жавгьар ташлар тизилген
Парадгъадай, тунда нече йыл къалып,
Жагь уланлар тапгъан Япон денгизден,
Жавгьар учун жан бермеге къыл къалып.
Мал кёп буса, учуз сата тюкенлер,
Бу болгъан зат тюгюл гьали-гьалилер.
Бугъар таби янгыз шулар тюгюллер:
Учузлашмай персиялы халилер.
53
Халилерде Хунзах якъны гёремен:
Авлакъларын, булут гийген башына;
Тюльпанларын, танг шавлагъа бёленген,
Гёк отлагъа къыртавукълар яшына.
Чавушлар да къаныкъгъанлар-тувгъанлар:
Асув берир бизден алгъан малыгъыз.
Акъчасызлар – алсын сандал зувгьанлар,
Акъчалылар – алтын юзюк алыгъыз!
- Гьей, гьюрметли къонакълар, биз сюеген, Дей башгъасы тангдан – танггъы гюнешден, Пил алыгъыз таза магьи сюекден,
Ма, алыгъыз гьайкел таза гюмюшден!
Эшитгенмен, гьайкеллер мен гёреген
Нече тюрлю балагьгъа эм болгъан деп;
Намартлыкъгъа, ялгъанлагъа гелеген
Гьам да юрек яралагъа балгьам деп.
Оюв-накъыш этме мунда уста бар
Уьстлерине гьар алтынны, гьар ташны.
Шо исбатлай гюбечили усталар
Усталыкъда Исфагьангъа къардашны.
Елпиллевю явлукъланы тавризли
Эсге сала цудахарлы бийивню,
Къанатлардай эки къолун бир къызны,
Къызъяшдагъы къанатлангъан сюювню.
Нече толса адамлардан бу ара,
Умут булан гелген сатыв «онггъуна»,
Ланс-ланс этип маллар, сайки, ялбара:
«Ал, бизин ал, гьёкюнмессен сонггъуна!»
Билип къойсун, болса эгер сорайгъан –
Бырын чакъдан жагьаннемни, женнетни
Базар булан ошашлыгъы, инан, бар:
Гьар ким излей умутдагъы негетни,
Мал-матагьгъа ва кериван сарайгъа
Ябурула нече тюрлю инсанлар…
Базар булан, алып оюм-югюмню,
Танг вакътиде аста юрюп бараман.
Базманлагъа тюнегюнню, бугюнню
Малын салып, дюньябыз да къарагъан.
54
Багьасы бар гьар-нени де, бил, сата,
Гьар – не затны, базар салгъан багьалар.
Багьасы бар намартлыкъны да гьатта,
Малгъа йимик, огъар къызыл багьа бар.
Алам бойлап ал юлдузлар тувгъанда
Болурмукен учуп геме табунлар,
Болмагъан сонг бу базарда – тюкенде,
Олар учун запчасть къайдан табулар?!
Сатывгъа, сагьнагъадай,
Чыгъа гьавас эки ян.
Бири – багьа сатма къарай,
Бири – сюе учуздан.
*
*
*
Оьзюн сатывгъа салмакъ –
Бу сатывну адаты.
Илбисден къуллукъ алмакъ –
Ону бек сюйген заты.
Олар базар урушну
Танглай сабур къайдасын:
Аста башлай «урушну»,
Тек унутмай пайдасын.
Малны ахтара оьте –
Багьа бир бийип ала.
Малны усталар эте,
Багьаны базар сала.
Эки ян, эки атлет,
Бири-бирин ашайлар.
Къазанмагъа гьасирет,
Шо умутда яшайлар.
Багьа да, гечекъушдай,
Бола къулакъгъа сакъ да,
О авчу итге ошай –
Ийис биле гьар чакъда.
Билмей бекбилдиси де –
Ким болур уьст гелмеге.
Къарамай бириси де
Башлап къолун бермеге.
О гьис эте инг аввал
Дюнья неден толарны:
Ачлыкъ, вабаъ ва давлар
Оьрдеги канзилерде
Алышыныв боларны.
Багьа базарда бише,
Кёп затгъа оьлчев йимик,
Ялындай, эниш тюше,
Бир де чююле бийик.
Антдыр, ойласа халкъны
(Сюйсе чи огъар неди!)
Чакъ нечик болажакъны
Тюппе-тюз айтар эди.
Хабар, мунда болагъан:
Багьалар да, багьалар!
Авзун ачып къарагъан
Авзачыкълар-магьалар.
Къысмат булан багьалар
Кёп ойнагъан, уланлар,
Намазгъадай «агъалар»
Алдында баш ургъанлар.
Тутушув ону учун
Болгъан, болар артда да,
Кочаплар чыгъып гючюн
Сынайгъандай ортада.
Багьаны пегьливангъа
Тенглей базар хыялчы:
Йыгъылды! Батды чанггъа!
Турду ашыгъым алчы!
55
Кюй ёкъ, шиърумда энни
Айтма тюше магъа да:
Къаравудай
бир-бир критиклени,
Алышына
турагъан зат багьа да.
Чайкъап, пиво бочкедей,
Артдырмагъа къыйматны,
Инг ахырынчы точкадай,
Макътай чёп де ёкъ затны.
Герти гесилсин тёре
Пагьмугъа, гьалал гьалда –
Багьасы – малгъа гёре,
Багьагъа гёре – мал да.
Устазны ол оьлген гюн
Багьасын билип къоя.
Онда, салып бар гючюн,
Гьанкъавлар урлукъ яя.
Бетгёрдюлер, амалгъа,
Иманлы гьажи болар.
Ягь-намусну да малгъа
Айландыргъанлар олар.
* * *
Тегеранлы базар тезден берли де
Театргъа ошаш геле, охувчум:
Къыйында да рагьмулукъдан ариде,
Яшав онда – баш режиссёр ва къочу.
Ёкъ ону шо сагьнасыны тёрюнде
Чомарт, асил гьислер учун сюем ер.
Ишарадан, сёзден эсе, гёр, мунда
Киселени буйрукълары гючлюлер.
Сатыв-алыв перделерде бу чакълар
Картлар булан тюрлю-тюрлю тюсдеги
Ойнамайлар оюнчакълар – къурчакълар, Адам ойнай малгъа гьавас гьисдеги.
Сёзге гьюнер савдюгерде геле чи,
Макътав йырлар тизегендей сюювге,
Малын макътап тербей купец-гелечи,
Гелешмишин макътайгъандай гиевге.
Тюлкюгедей, инанмай гьеч юреги,
Авузланма алгъасамай муштари .
Сатывчу да, гелечилер юрюйген
Гелин къыздай, назланмагъа муштарлы.
Болуп къалмай балавуздай тынглавлу
Есилери сатылагъан малланы.
Сыдралары тюкенлени мундагъы
Эсге сала сагьнадагъы гьалланы.
56
Базар майдан бозлайгъандай иссиден,
Бир де башгъа тюгюлмен мен де мунда
Оьзю билмей ойнай чыкъгъан гишиден
Тонкъу бурун статистни ролюнда.
Ортакъчыман массовкада сагьнада,
Шону учун гьазирлик де гьажатсыз.
Актёрлукъдан, не тилден болуп яда,
Ойнадым мен гьазирликсиз, гьеч затсыз.
Бир фарс жумла уьйренгенмен гьатта мен.
Базманынгны чекгинчеге, багьачы,
Шо уьйренген суал-жумлам айтаман:
- Нечакъыдыр,
Айт чы, ахыр багьасы?
Айланамда, къылыкъсыз ва макъталгъан,
Адамлагъа къайгъы бере, шавх бере,
Бу асарны баш ролюнда токътагъан
Базар еси Базман-агъа иш гёре.
Сав дюньяны тутуп алай гёз алгъа,
Терс иши де озуп ону тюзюнден,
Салына деп бар зат сатыв мизангъа,
Ол даим де гьисап этме тюшюнген.
Сатылалар, сайки, йыр да, бийив де,
Инсанларда ягь-намус да сёнгенлер.
Сырларын тас этип битген сююв де.
Олар да, бил, мал-матагьгъа дёнгенлер.
Пайдасына кюйлеп базман-чёгюрню,
Ачылмас деп ишлерини тун яны,
Къавгъасы кёп базарында девюрню
Оьз аршыны булан оьлчей дюньяны.
Сайки, антлар – гёз гьашыгъы гёргенни,
Сайки, дюнья битген тайып гьакъылдан;
Радиолар йырлай гьагъын бергенни,
Кинолар да сёйлей ону гьакъында.
Акъчалы бай, тюшмей сагъа къысматны
Кюлетмеге – кёкге дуанг элтмеге.
Токъташдырып малгъа ахыр къыйматны,
Къол алышып, герек сатыв этмеге.
57
Йибек юклеп юзмей тюе кериван,
Яллав чёлден оьтюп ялсыз юрюшю.
- Савдюгерни юрютесиз не булан?
- Савут булан!
Уллу хайыр-уьлюшю!
Гюлле булан онда точка салгъанлар,
Онда гене самолётну элтгенлер.
Къычыралар:
- Гюч етгенлер алгъанлар,
Абур-сыйда тонавчулукъ этгенлер.
Элчи сёзю – гёрмемишлик, бош хыял,
О къоркъутмай, достум, бугюн гьеч кимни.
- Алыгъыз, ал, премьерни сатып ал
Кабинети булан бирге гьакимни.
Шайтан, янгы макюр ёлгъа атлангъан,
Умутунда хошлукъ кёлге атылгъан…
- Лорд, я, сизин намусугъуз сатылгъан,
Къыръятыгъыз къаранапгъа сатылгъан.
Макюрю кёп сатывулну ишини
Пайдасына буса шулай чаралар, Морггъа элтип ташлайлар сав гишини,
Оьлюп битген адамгъа жан салалар.
Гюнтувушлу бир философ, юрегин
Ачытдырып бу гьал, оьтюп жанына,
Айтгъан дейлер:
- Дюнья даим юрюген
Къулакъасып Сатыв деген ханына.
Къалам тутуп бу дюньяны уьстюнде,
Гьей сен, Намус, таза кюйде яшап бол.
Шекспир де, минг юхлап, бир тюшюнде
Гёрмеген кёп къайгъы-зардан толгъан ол.
*
*
*
Алтын дёрт къатын алдырыр.
- Дав деймисиз?
- Нетежекбиз, не амал!
- Нетегендир дав гьакъны да тёле сен!
- Ахыр багьанг энни сама ойлап сал.
Къан да энни учузлаша, гёресен!
58
Экев сёйлей бир яшыртгъын иш гьакъда:
- Тёле гьагъын арт бергеним саялы
Къаравлагъа, мен баш ийген бир чакъда, дей бириси.
Биревюсю тавуш булан къарлыкъгъан:
- Я, бир азны тай хари! – деп къаныкъгъан.
Бу гече къарт,
Къар басгъандай гёзел язбаш гюнлени,
Яш тиштайпа булан чеге кеп-гьазын,
Къувандырып бир табунун жинлени –
Шо завхуну тёлеп ахыр багьасын.
Варисликге байлыкъ тюшген гьайгевге.
Айтгъан:
- Гьакъыл, гьы, же, къуллукъ эт магъа,
Йигирма беш капек берирмен сагъа.
Чархынг, эсде ёкъ ерде,
Аврувгъа тарып къала,
Сыркъав
Шонда савлукъгъа
Ахыр багьасын сала.
- Гьей, тюнегюн бийик трибуналардан
Такъыллап тербейген лакълакъ,
Токътайсан бугюн нечакъыгъа самакъ?
Шону билме сюемен мен де.
- Тюгюлмен энни бир тюмен де.
Ялгъан айта гертиге:
- Гел, не сюйсенг тилеп,
Тек шо саялы авузгъа бек бол,
Къоярман алтынгъа бёлеп.
Гёлемсиз къаныкъгъан:
- Гёзел, тилеймен,
Айт чы сени ахыр багьангны.
Гёзел сорагъан:
- Хыянат болсам мен нечакъы тёлеймен?
Бёрк сорагъан:
- Айт гьали, баш,
Нечакъыдыр сени ахыр багьанг лап?
- Билерсен! Гийип къарайым бир башлап!
59
Билген, дейлер, шо бёрк артда
Делибашны багьасын,
Тёбелешив башланып:
Къангъа батгъан яшыл отда
Къалгъан шо бёрк ташланып.
* * *
Герек эди базардан йыр алмагъа,
Тёлеп янгыз шакъысыны гьагъын да,
Тек мен муна, къолгъа пандур алдым да,
Гьазым гелип, йыр чыгъардым дагъы да.
Магъа бу иш янгы тюгюл – ким билмей,
Гёнгюлюмню гече гьалек этгендей,
Сёзлеримде къан тамчылар липиллей,
Юрегимни гюлле тешип гетгендей.
Енгил эди, ортакъ болгъан макъамгъа
Йырланагъан йырлар тюшсе бир нече.
Тюшмес эди магъа шунча къыйналма,
Яшыртгъынлап гёзьяш тёкме бу гече.
Агь чегедим, тек сесинде нюр сёнген
Бирев айта, къарап зулмат кёклеге:
- Гьай, яза тур кепинг гелген сайын сен.
Амма, инан, тюшмей къыйын тёкмеге.
Сююв десенг, мыхдай, къакъгъан гебекге,
Сюйгенлеге шанжал сама багьа чы.
Шиъру недир, къурдаш, нохурат кепекге
Чыгъып битген инсанланы багьасы.
Тюе минип, туякъ гюер хумлардан
Ёл салгъанлы бизин уллу аталар,
Адамлар кёп ёммакълар чы чыгъаргъан,
Барысы да къабурларда яталар.
Кёп сабанчы, пача, нёкер ва къуллар
Барысы да гетди болжал етген сонг.
Яз, яз, сен яз! Герти тарыкъ тюгюллер
Яшап тура, кёп гертичи гетген сонг.
Эсден гетмей буса югю ёлланы,
Багьалымы гёзьяш, гёзню иритген?
Эс. О недир? Агь-зарымы йылланы?
Эс деймисен? Огъар тезден от битген.
60
Гёнгю хошлар, излеп енгил абурлар,
Ахырынчы ягъагъа гёз сатгъандай.
Арта бара, толкъунлардай, къабурлар,
Алгъасавлу чабувулда къатгъандай.
Ажжал ёкъ деп айта эди бир гиши,
Сынай эди къудратын къадарны.
Билмей болгъан, пакъыр, ажжал белгиси
Табанларын таптап юрюп турарны.
Яшыртгъынлап къура къысмат къапгъынны.
Учуз экен багьасы бу яшавну.
Кёп инсанны эки атом чапгъыны
Алып гетди, балагьы кёп бу давну.
Муна къара: сында гьаран билинер
Сюлдюрю бар бир мисгинни, аты ёкъ.
Алгьам сагьат, айта дейлер оьлюлер,
Ер юзюне чёгюп тюшген алты кёк…
Къабурланы санавундан асрубуз
Унутдургъан асруланы юзюн де.
Уьчюнчюсюн запас этген наслубуз,
Оьлюм судун гесген дюнья оьзюне.
Яз шиърулар, гьажатдыр гьар сёзю де,
Тек къаламгъа къалма, вёре, алданып,
Эсде сакъла, еттинчи кёк оьзю де
Турагъанны тюк гесекге салланып.
«Къой, дюньяда йылдан-йыл
Учуз болсун баркаман, Артсын сёзню багьасы,
Шолай болсун гьар заман.
Къой, гийим учуз болсун
Эки керенге гьатта, Учузлашмагъай эди
Инамлыкъ да, умут да.
Къой, барда , чыгъыш учун,
Бийийген къызларына
Фирма акъча тёлесин, Тек, вёре, сыйлы сююв
Хайырын излемесин.
61
Осал да гёрюнмесбиз
Биз купецни алдында.
Не берсек де, дослагъа
Гёрюнежек алтындай.
Къой, асар оьмюр сюрсюн
Сыйда, о берсин асув.
Тек ругьланывдан учуз
Болсун даим къолъязыв».
Ракетлеге – бил алдокъ –
Запчастлар сатып бере.
Намусгъа запчастлар ёкъ,
Намусунг сакъла, вёре!
Къара оьзен ялында,
Къан тёгюле къарына.
Къандан гётериле пус.
Къайтып-къайтып алдынгда
Борчлубуз сени, намус.
Ким, намус-ягьын сатып,
Пагьмусун этсе пасат,
Савут бермес узатып
Гёрюнмейген секундант.
Къачан да – ёкъ дав, бар дав –
Оьмюр бир, о багьа чы.
Бизге берилген яшав,
Етишмесдей багьасы.
Достум, оьтген гюнлеге
Сокъмакъ сала гелгенлер.
* * *
Намус учун гюллеге
Алда да тёш бергенлер.
Ал къанына бёленген
Эли учун эренлер.
Ахыр багьа тёленген
Давларда кёп керенлер.
Давлар болуп багьана,
Къолгъа савут алгъанда,
Тёлеген шо багьаны
Давда мени агъам да.
Асруда да гьар-къайсы,
Герти гьисапгъа алса,
Бар ахыргъы багьасы
Гьар кимни де запасда.
Гранитдей бол, сюйсенг,
Малайик бол, тек, вёре,
Намус тюшсе – борч тюшсе,
Тёле сен ону – тёле!
62
Авар тилден гёчюрген
Акъай АКЪАЕВ.
Саид ЧАХКИЕВ,
Чечен-Ингушетияны халкъ шаири
УЛЛУ ШАИРЛЕНИ ЭЛИ
Д
агъыстан – уллу шаирлени эли. Магьмут, Батырай, Йырчы Къазакъ,
Етим Эмин, С. Стальский, Гь. Цадаса – бу атлар, юлдузлар йимик, Кавказны кёгюнде даим янып тура. Расул Гьамзатов, Аткъай, Фазу Алиева, Юсуп
Хаппалаев, Рашит Рашидов, Умар-Гьажи Шахтаманов, Нуратдин Юсупов,
Ханбиче Хаметова, Абдулла Дагъанов, Магьаммат Атабаев – Дагъыстанда
пагьмулу шаирлер аз тюгюл, барын да айта турсакъ. Олар Дагъыстан адабиятны алтын хазнасына гирген. Оланы гьариси – пагьмулу адам, адабиятны
этеген шаир. Оланы халкъ сюе, китапларын охуй, оланы асарларын школаларда ва оьр охув ожакъларда уьйрене.
Эсгерилген шаирлени арасында, озокъда, Расул Гьамзатов айрыча ерни
тута. Ону гёрме магъа насип болду, ону булан къатнашып, оьз пикруларымны ва планларымны айтма насип болгъанына сююнемен. Ол менден кёп
уллу болса да, хыйлы йыллар биз къурдашлыкъ аралыкълар юрютдюк.
Башлап мен Расул булан гетген асруну 60-нчы йылларында таныш болдум. Мен шо заман Москвада М. Горькийни атындагъы Адабият институтда
охуй эдим, мени булан дагъыстанлы яшлар да бар эди. Расул Гьамзатов дагъыстанлы яшланы гёрме, олагъа кёмек этме геле болагъан эди.
Расул Гьамзатовда оьктемлик деген зат ёкъ эди, бизин булан ол къурдашыбыз, тенглибиз йимик сёйлей эди. Советлер Союзунда лап уллу шаирлерден саналса да, уллу къатнашып болагъан адам эди. Макътанчылыкъ, хохабазлыкъ, оьзюн оьзгелерден оьр гёрюв йимик затлар ону битиминде ёкъ
эди. Шо саялы болма ярай, Расул гелсе, бары студент яшлар сююнюп, ону
къуршап ала эдик. Ол да бизден къуванып бола эди. Муна шолай, уллу шаир
айланасына янгы язма башлагъан яшланы, гьар тюрлю миллетлени шаирлерин жыя эди.
Институтну битдирип, йыллар гетген сонг, бир яй мени къурдашым, дагъыстан язывчу Таймас Аслановну гёрме гелдим. «Расуллагъа гиремисен?»
- деп сорады ол. «Озокъда, гёрме сюемен», - дедим. Магьачкъалагъа да гелип, ону гёрмей гетмек арив тюгюл эди.
Биз башлап Расулну заместители болуп ишлейген Камал Абуковну уьстюне бардыкъ. Ол бизге уллу къонакълыкъ этип къойду. Сонг барыбыз да
Расулну гёрме бардыкъ.
- Гел, Саид, гел! – деп ол бек арив къаршылады. – Яндиев нечикдир, Раиса Ахматова?..
63
Расул шо гюн мени кёпден таныйгъан бир уллу къурдашы йимик къонакъ этгенин унутмайман. Дагъыстанлы оьзге язывчулар да. Ол магъа «Аявлу
Саидге» деп язып оьзюню «Мени Дагъыстаным» деген китабын да савгъат
этди. Мен лакъыр арада кёпден берли юрегимдеги дертни айтдым. Темир
Къазыкъ Кавказ учун Адабият газетин чыгъарма яхшы эди, бек тизив газет
болажакъ эди, дедим. Шо газет гьар тюрлю миллетлени язывчуларыны арасындагъы байлавлукъланы беклешдирип, Россияны къыбла боюндагъы адабиятчылар учун кёп уллу иш болма бола. Расул оьзю де шолай ойгъа гелген
болгъан экен. Ол мени таклифимни арив гёрдю.
- Хабардан гьинкал яхшы! – деп кюледи Расул ва бизин алып ресторангъа багъып ёл салды. Ёлбойда ол къычырып кюлей, масхаралар эте, оьтюп
барагъанлар тамаша болуп къарай.
- Сен билемисен, Саид, алгъа алып барагъан язывчу деп Дагъыстанда
кимге айта? – деп сорады Расул.
- Озокъда, сизге айта! – дедим мен.
- Сен янгылышсан… Ресторангъа ким алып бара буса, шогъар айта! – деп
Расул къычырып кюледи.
Йыллар гетген. Мени буса юрегимден Темиркъазыкъ Кавказны язывчулары учун Адабият газетни чыгъармакъ деген дерт юрегимден таймай.
Гетген асруну токъсанчы йылларында Ингушетияны маданият министри
болгъанда, мен Темиркъазыкъ Кавказны республикаларыны башчыларына
шо пикрумну якъласын деп чакъырыв яздым. Шо чакъырывну тюбюне бары
да къол салдылар, Расул да, мен де… Тек, нетесен, бизин шо уллу мурадыбыз яшавгъа чыкъмай къалды.
Лап авур заманларда да мени Расул булангъы аралыгъым уьзюлмеди.
Кавказда болуп гетген питнелер, давлар, миллет ара тюртюшювлер мундагъы халкъланы кёп авур гьаллагъа салгъанда да, биз къурдашлыкъны бек
асырап-аяп юрютюп турдукъ.
Яшав буса алгъа бара. Давлар-шавлар бите. Адам да, табиат йимик, къарангы гечеден сонг ярыкъ танг тува, заман гете, яралар сав бола, хатиржан-
64
лыкъ, хосурлукъ тая, юреклер йымышай. Айланада янгыдан яшав яшнай,
парахатлыкъ тюше.
Шолай болгъан кёп керен,
Ва гьали де болажакъ,
Яшав денгиз кёп терен,
Оьзюнюкин алажакъ.
Мени алтмыш йыллыгъымны этген гюн Расул Гьамзатов айтгъан арив
сёзлер унутулмай: «Аявлу Саид, сен кёп керен Дагъыстанда болгъансан. Дагъыстанлылар сени таный. Сен гьалал къурдаш экенингни биле. Биз сени
романларынгны охуйбуз. Сени гьакъынгда дагъыстан язывчулар яза. Шаир
гьисапда, магъа сени шиъруларынг да, сени лириканг бек ювукъ. Сен шоларда дослукъну, табиатны, къочакълыкъны йырлайсан. Сени яратывчулугъунг
халкъгъа да бек тарыкъ».
1993 йылда Дагъыстан Расул Гьамзатовну 70 йыллыгъын белгилей эди.
Шонда гьар тюрлю якълардан кёп язывчулар, уллу гьакимлер, ёлбашчылар
жыйылгъан эди. Ингушетияны вакиллерини башын тутуп мен де гелген
эдим. Кёп арив сёзлер айтылды, кёп шиърулар охулду. Мен де оьзюмню сёйлевюмден сонг, бир шиърумну охудум. Шону гелтирме сюемен.
КАВКАЗНЫ БИЙИК ТАВУ
Расул Гьамзатовгъа
Бу дюньяда кёп сёзлер бар, тек бугюн
Олай сёзню боларманмы тапмагъа
Исив берип турагъан бир ямучудай,
Савгъат этип, сени уьстюнге япмагъа.
Кавказ сени бийиклигинг недендир?
Мен айтаман, бийик тавлар йимик деп,
Тек Расулну пагьму таву, йыр таву,
Шо тавланы барындан да биийк деп.
Тавда тувгъан, бир тавлуну уланы
Тавланы да бийик этген бирден-бир,
Сёзю ону, сеси ону – барындан
Гючлю чыгъа – бизин учун гелгендир!
Табиатны, инсан ругьун йырладынг,
Башдан сагъа уллу пагьму берилген,
Юрегингдей, ачыкъ сени къучагъынг
Сав дюньяны къучакълама герилген.
Къурдаш-досунг нече де кёп-кёп болсун,
Кёп ёлунгну бири бизге бурулуп,
Бизге чыкъсанг, къонакъ болсанг, бил, досум,
Къурдашлыкъгъа биз турабыз къурулуп.
Тувгъан гюнюнг…
Арив сёзлер айтылды,
Алгъышлары сени кёкге чюеген,
Арасында мен де барман, къурдашым,
Жан къурдашдай, сени эпсиз сюеген.
65
Расул ГЬАМЗАТОВ
ЭКИ КЪАБУР
Эки къабур, къаплап къара ерлени,
Къавдан басып ята тезден бирге-бир.
Таныйгъан ёкъ ичиндеги эрлени,
Ким оьлтюрген, нечик оьлген, кимлердир.
Тек билебиз, бу къакъаны ягъында,
Оьлен оьртюп таш тюплерде ятагъан.
Бири тавлу, имам Шамиль алдатгъан,
Бири солдат, ит паччагъа инангъан.
Шо йылларда оту къызып давланы,
Къакъа башда зор урушлар оькюрген.
Тав хынжалдан оьлген бири оланы,
Биревюсюн орус сюлче оьлтюрген.
Шо давлагъа баргъан олар иш этип,