Тангчолпан - 4 - 2
бир айны узагъында багъылып тура. Шамилни тышдан гелген къудратлы явлар булангъы ябушуву кёп якълардан шо ябушувну эсге сала. Олар оьзлеге
таныш тюгюл тавларда бир-бир гезиклерде, сокъур йимик, айлана. Шамил
буса чалтлыкъ этип, урувлардан къутула ва хапарсыздан я къабургъадан, я
артдан чапгъын эте.
Гьар тавлу Шамилни келпетин оьз кююнде гёз алгъа гелтиредир. Мен де
ону оьз гёзюмден гёремен.
Ону жагьил заманы. Ахульгону тегиш ярбашында, эки тизинден чёгюп,
ол авар Къойсувда жувгъан къолларын оьрге гётерген. Чепгенини енглери
чююрюлген. Ол бир затлар шыбышлай – бирлер айтагъан кюйде, дуа этегенде, Шамил «Аллагь» деп шыбышласа, инсанлагъа «азатлыкъ» деп чалына
болгъан, «азатлыкъ» деп шыбышласа, адамлагъа «аллагь» деп чалынгъан.
Ол къарт болгъан. Каспийни ягъасында ол Дагъыстан булан даимге
савболлаша. Ол акъ пачаны есири. Шамил ташлагъа гётериле ва Каспийни бокъурап турагъан сувларына гёз къарата. Ону эринлери «аллагь» ва
23
«азатлыкъ» деген сёзлени орнуна «савбол» деген сёзню шыбышлай. Шо
вакътиде адамлар ону энглеринде тамчылар гёрген деп айталар. Шамил бир
заманда да гёзьяш тёкмеген чи. Шолар, балики, чачырап, денгизден гелген
тамычылар болгъандыр.
Тек о магъа атам айтгъан хабарлардан таба яхшы гёрюне: тар уьйде, къутургъан гьайвандай къачакъ булан бетге-бет, узакъ, къанлы ябушувда гёрюне.
Гьажи-Мурат да, о да бир эришип, бир ярашып яшагъанлар. Шамил ону
Гьайдакъгъа ва Табасарангъа йиберген. Ол бу халкъланы Шамилни янына
тартма, гертиси, давгъа тартма тарыкъ болгъан. Шамил шонда Гьажи-Мурат халкъланы сёз булан инандырар деп тургъан, тек янгы наиб Гьайдакъда
ва Табасаранда ёрме булан иш гёрген. Эгер бири законну гьакъында сёйлеме къараса, Гьажи-Мурат юмуругъун гёрсетген: Муна сизге закон! Мен
хунзахлы Гьажи-Муратман. Менмен сизге лап уллу закон. Гьажи-Муратны
къаттылыгъы, къагьрулугъу гьакъында Шамилге етише. Ол, адам йиберип,
Гьажи-Муратны чакъырта. Ол кёп мал да алып геле. Ону отряды алды булан
кёп туварны, къой сиривлени, йылкъыланы гьайдай геле. Гьажи-Мурат оьзю
буса къачырылгъан бир гёзелни атны алдында олтуртгъан. Ол йыбанма ва
ихтилат этме сюе.
- Ассаламуалейкум, имам! – дей Гьажи-Мурат атдан тюше туруп.
- Ваалайкумсалам, наиб! Хошгелдинг! Не хабар алып гелдинг, не яхшылыкъ бар?
- Бош гелмедим. Гюмюш де бар, тувар-мал да бар, йылкъылар да, халчалар да. Табасаранда бек арив халчалар согъалар.
- Арив къызлар ёлугъамы?
- Арив къыз да бар, марал! Сагъа деп гелтиргенмен, имам.
Булар бираз заман бир-бирине тикленген кюйде тура. Сонг Шамил айта:
- Айт чы, мен давгъа шу гёзел булан нечик юрююм. Магъа къойлар тарыкъ
тюгюл давгъа барма, адамлар тарыкъ! Магъа атлар герекмей, атлылар герек.
Сен бусанг оланы туварларын гьайдадынг, магъа оьрчютдюнг, юреклерине
яра салдынг. Олар бизге асгер болма, оьлгенлени ва яралангъанланы орнун
тутма тарыкъ эди. Гьали ким тутар? Эгер табасаранлар ва гьайдакълар алда
бизин булан болгъан эди буса, Салтыда ва Гергебилде бизге шо гьал тюшмес
эди. Бир дагъыстанлылар башгъаларын талап ярайгъан затмы, гьейлер?!
- Имам, олар дагъы тилни англамай эди!
- Сен къарадынгмы оланы англама? Англап болгъан бусанг, ёрмесиз де
иш бажарылар эди. Мени наиблерим талавурчулармы?
- Имам, мен Хунзахдан чыкъгъан Гьажи-Муратман.
- Мен де Шамилмен, Гьимриден чыкъгъан. Кебед-Магьаммат буса Телетлиден, Гьусеен Чиркейден. Шондан не бите? Аварлар, гьиндалалар, къумукълар, лезгилер, лаклар, сен талап гелген гьайдакълар ва табасаранлар
– биз барыбыз да бир Дагъыстанны уланларыбыз. Биз бир-биревню англама тарыкъбыз. Биз бир къолну бармакъларыбыз. Юмурукъ болмакъ учун
буса бары да бармакълар къатты къысылып, бирлешме тарыкъ. Къоччакълыгъынг учун баракалла сагъа, Гьажи-Мурат. Шо саялы сагъа не савгъат да
24
тийишли. Сени башынгда чалма бар. тек гьали мен сен этип гелген ишни
ушатмайман.
- Оьзгелер шулай чалмалары да булан талавур этегенде, сен олагъа бир
сёз де айтмай элинг, имам, гьали къайда кёк кёкюресе, бар зат мени башыма.
- Мен англайман сен кимни айтагъанны, Гьажи-Мурат. Ахвердилавну,
мени уланым Къази-Магьамматны, мени оьзюмню айтасан. Тек Ахвердилав
Моздокда бизин явланы талады, мен де бизин булан бирге юрюме сюймейген ва гьатта бизге къаршы турма къарагъан ханланы малын чыгъарып алдым. Ёкъ, Гьажи-Мурат, наиб болмакъ учун къоччакъ юрек де, итти хынжал
да болгъан булан таманлыкъ этмей. Яхшы баш да болма герек.
Шолай эришивлер Шамилни ва Гьажи-Муратны арасында кёп керен болгъан. шоланы къопдургъанлар, артдырып етишдиргенлер, тил юрютгенлер.
Артда оланы арасында от тюшген. Гьажи-Мурат Шамилден гете, башгъа
янгъа чыгъа ва башын тас эте. ону къаркъарасы Нугьда гёмюлген. Башы
душмангъа тюшген, юреги буса Дагъыстанда къалгъан.
Нечик къысмат!
ГЬАЖИ-МУРАТНЫ БАШЫ
Мен гёремен къангъа батгъан бир башны,
Эшитемен авазларын давланы,
Къан боягъан бу якъларда гьар ташны,
От-оьртенлер алып тура тавланы.
Ярташларда чарлангъан шо къылычлар
Къындан чыгъып, гётериле оьрлеге,
Кавказына амин болгъан мюрютлер
Алгъа чаба оьлтюрмеге, оьлмеге.
- Кимни башы эдинг, мунда къалгъан баш? –
Деп сорайман башгъа къарап мен муна.
- Халкъ арада шонча макътав алгъан баш,
Нечик тюшдюнг башгъаланы къолуна?
Эшитемен:
«Не бар мунда яшырма,
Гьажи-Мурат дейген эрни башыман,
Инбашындан тюшдюм ону дёгереп,
Яшавумда адашгъангъа бир заман.
Яхшы ёлну сайламадым, баш болуп,
Янгыз оьзюм гюнагьлыман бар затгъа…»
Адашгъан шо башгъа къарап къалгъанман,
Айланамда бир адам да ёкъ антгъа.
Бу тавларда тувуп оьсген эренлер!
Кютме чыкъсакъ эл алдында борчубуз,
Къыйын ёлда сав къалып, не сал болуп,
Тувгъан якъгъа къайтып гелме борчлубуз.
25
* * *
Аналар – бизин башлапгъы ширлерибиз. Олар оьзлени уланларыны ва
къызларыны юреклерине поэзияны урлукъларын чача, сонг буса шо урлукълардан гюллер оьсе, уллу бола, чечек ача. Лап да къыйын, авур къоркъунчлу сагьатларда эренлер гьайлек йырланы эсге ала.
Бир осал адамгъа Гьажи-Мурат айтгъан: «Сени гьайлегинге ананг йырламагъандыр».
Гьажи-Мурат оьзю Шамилге арт берип, руслагъа гетгенде, Шамил булай
деген: «Ол анасыны гьайлек йырын унутгъан».
Ону анасыны гьайлек йыры буса булай йыр болгъан:
Айдай болуп, иржайып,
Балам, энни бери бакъ,
Бир къоччакъны гьакъында
Йырлайым сагъа, къоччакъ.
Намус-ягьын якълама,
Белге къылыч байлагъан,
Бары да затдан алдын
Эркинликни сайлагъан.
Къачып барагъан атгъа
Мине болгъан атылып,
Ол мингенде асав да
Тынглавлу болгъан, тынып.
Яшмындай къылы булан
Уруп тав сыртын яргъан,
Тав оьзен йимик болуп,
Дазуну бузуп баргъан.
Юз йыллыкъ эменни де
Юзюкдей этген буруп,
Къарчыгъам, сен де шолай
Боларсан, оьсе туруп.
Иржаягъан авлетини юзюне къарап, ана оьзюню йырыны сёзлерине инана. Алда ону уланы Гьажи-Муратны нечик къыйынлар къаравуллайгъанны
анасы билмей.
Гьажи-Мурат Шамилге арт берип, ону душманларына гетген деген хабарны эшитип, анасы башгъа йырны йырлай:
Атыладынг лап да бийик ярлардан,
Сен къоркъгъан деп бир инсан да айтмажакъ,
Тек сен гьали тюшген тюпсюз зиндандан
Чыгъып, уьйге къайтмажакъсан, къайтмажакъ.
Къайтдынг нече, кютюп къызгъын давланы,
Къарчыгъама къонуш болду бу ожакъ,
26
Энни оьзюнг къолундасан явланы,
Энни дагъы къайтмажакъсан, къайтмажакъ.
Жан ананга бердинг къара гюнлени,
Ана юрек ташдай болуп къатажакъ,
Темир тырнакъ къапгъындасан сен энни,
Дагъы уьйге къайтмажакъсан, къайтмажакъ.
Имамны да, пачаны да сюймединг,
Олар сагъа баракалла айтмажакъ.
Тек сен ана тавлагъа да арт бердинг,
Уьйге дагъы къайтмажакъсан, къайтмажакъ.
Белгили йимик, Гьажи-Мурат сонг руслардан гетме ва янгыдан Шамилге
къайтма къаст этген. Тек къачып барагъанда, ону артындан етгенлер ва оьлтюргенлер. Оьлген Гьажи-Муратны башын гесгенлер. Шо заман тавларда
ананы бирдагъы йыры тувгъан:
Уруп башын тюшюрген деп инбашдан
Бош ёммакъны сёйлеп, гьейлер, нетесиз,
Жыйынларда яда къызгъын давларда
Ону башы тарыкъ бизге оьтесиз.
Ёл ягъада гёмюлген, бирев башсыз,
Инанмагъыз, ялгъан хабар шо бары,
Дав яллатгъан бу тавлагъа бек тарыкъ,
Болат йимик тёшю ону, къоллары.
Къылавлангъан къылычлагъа сорагъыз,
Гьажи-Мурат савму яда оьлгенми?
Ёкъму тавда тюбек отну ийиси?
Айланада от – оьртенлер сёнгенми?
Къарчыгъадай тувра оьрге учагъан
Ону аты болду артда тамгъалы,
Къалыч тюзлер къысматыны къыйшыгъын,
Ва тазалар огъар тийген тамгъаны.
Ананы йыры – инсанны бары да йырларыны башы, булагъы. Башлапгъы
иржайыв ва ахырынчы гёзьяш – муна шолардыр ананы йыры.
Йыр юреклерде тува, сонг юрек ону тилге бере, сонг тил ону бары да
инсанланы юреклерине бере, бары да инсанланы юреклери буса йырны асрулагъа бере.
27
Багъышлавлар
Жаминат КЕРИМОВА
КЪУМУКЪ ТЮЗЮМ САЙЛАНДЫ
Расул Гьамзатовну эсделигине
Тавда тувду,
Сав дюньяны айланды,
Тек гёмюлме къумукъ тюзюм сайланды.
Алам ону алгъыш этди барына,
Таргъу Тавум салды бугюн къарнына.
Шавхалланы юрту Таргъу –
Оьз тёрюм,
Дюньяда бар тавдан артыкъ гёрерим.
Рыцкъым битсе,
Къоюп мен де къаламны
Ятар ерим шаиридей аламны…
28
4 ноябрь, 2003 й.
Вагьит АТАЕВ
Расулну эсделигине
ТУРНАЛАНЫ АРАСЫНДА КЁКДЕГИ…
Есси болдунг поэзия къайыкъны,
Шо къайыгъынг юзе, алгъа талпына.
Атынг къалды зор макътавгъа лайыкълы,
Къуллукъ этип сав дюньяны халкъына.
Къаныгъывлу яратывчу ёлунда
Ошай эдинг ат ерлеген батыргъа.
Гече-гюню къалам тутуп къолунга,
Ой бюртюклер ясадынг гьар сатыргъа.
Болдунг хыйлы оьрлюклеге етмеге,
Инсанланы къыйын-тынчын ойладынг.
Барысын да сен насипли этмеге,
Къысматларын оьзюнг булан байладынг.
От-ялындай оьтдю сени йылларынг,
Бийик учуп болдунг сен, тав къарчыгъа.
Сен оьлсенг де, эмли-дарман йырларынг
Акъ турналар болуп, йыракъ ёл чыгъа.
Сенден уьлгю алып, мен де язаман,
Къалам яза, юрек алгъа талпына.
Унутмайман, Расул, сендей гьар заман
Къуллукъ этме герекни оьз халкъыма.
Турналаны арасында кёкдеги,
Сен айтгъанлай, ер табулду сагъа да.
Сюер эдим, сююндюрюп кёплени,
Этсенг шонда гиччирек ер магъа да…
29
Эсделиклер
Роза Элдарова
НАСИПЛИ КЪЫСМАТ
Б
из Расул булан бир йыл – 1923 йылда – тувгъанбыз, муаллимлер болуп
ишлеме де къыркъынчы йылда башлагъанбыз, сююмлю коммунист партияны сыдраларына да бир йыл, 1944 йыл гиргенбиз, давну-шавну йылларында. Шо давда экибиз де лап аявлу адамларыбызны тас этдик. 1967 йыл
болгъунча мен идеология булан машгъул эдим, Расул да эсгереген кюйде,
шо йыллар. Дагъыстан инчесаниятыны ва адабиятыны юлдузлу йыллары
эди. 1960 йылда Москвада оьтгерилеген Дагъыстан культураны Декадасын
гьазирлемек ва оьтгермек учун, Расул булан кёп загьмат тёкдюк. Декаданы
алдында Расул булан биз сав гече юхламадыкъ. Колонный залда, къурум комитетни председатели гьисапда, мен доклад этме герек эдим. Текст гьазир,
амма партийный стиль булан язылгъан эди.
Биз ону ягъада къоюп, янгы доклад гьазирледик, адабият тили булан
язылгъан, жанлы, бары дагъыстанлыланы атындан юрекден айтылагъан
йылы сёзлер москвалыланы бек кепине гелди. Шо йылларда биз Расул бу-
30
лан, Кавказны ва Закавказье республикаланы юбилейлеринде кёп тюрлю
ёлугъувларда болдукъ. Расулну бизин уллу Элибизни бары еринде булай да
кёп къурдашлары бар эди. Шолай ёлугъувларда биз янгы къурдашлардан
бирден-бир бай болуп къайта эдик. Йыллар булан бизин къурдашларыбыз,
кемисе тюгюл, артмай. Расул шо гьакъда «Бийик юлдузлар» деген китабына
гирген шиъруларында арив айтгъан, сонггъунда шо китап, 1963 йыл, Ленин
савгъатына да ес болду. Шо китапны магъа Расул, шо, 1963 йыл, оьзюню
автографы да булан савгъат этди «… Дагъыстанны лап ярыкъ юлдузларыны бирисине …», дагъы да бек кепиме гелген ери, 1980 йылда, оьзюнде
сакълангъан шо «Бийик юлдузланы» бир экземплярын мени уланыма да
шулай язып, савгъат этгени: «Мени къурдашыма ва мени къурдашларымны уланы Завургъа – хыйлы ярыкъ шатлыкълар ёрайман!» Завурну атасы
Нюрмагьаммат (1964 йыл яшавдан гетген), Расулну бек ювукъ къурдашы
эди. Шо саялы да Расул, янгыз Завурну сыйлап къоймай, ону атасыны атын
юрютеген ону уланы Нюрмагьамматгъа да бек исси янаша эди.
Расул булан бизин ортакъ къурдашларыбыз кёп эди. Мен янгыз адабиятдагъыларын эсгеремен, айрокъда, ону таржумачыларын – пагьмулу шаирлер
ва язывчулар: Наум Гребнев, Семён Липкин, Яков Козловский, Владимир
Солоухин, олар булан мен де къурдашлыкъ юрюте эдим, Яша Козловский
булан айрыча ювукъ къурдашлар эдик. Олар бары да Дагъыстанны ва дагъыстанлыланы кёп сюе эди.
Расулдан таба магъа къурдаш болгъанлардан: Къайсын Къулиев ва Алим
Кешоков Кабардино-Балкариядан, Максим Цагароев Темиркъазыкъ Осетиядан, Раиса Ахматова Мычыгъышдан, Муса Гали ва Мустай Карим Поволжьядан: Мирзо Турсун-заде, Чингиз Айтматов ва шолай кёп-кёп ярыкъ
келпетлер.
Бирев де бу дюньягъа къайтмасгъа гелмей, нечакъы белгили, сыйлы адам
буса да. Расул Гьамзатов узакъ ва шавлалы, гьайран, насипли яшав яшады.
Ердеги яшавун нече де арив тамамлады. Амма даимлик яшавну ол оьзю язгъан китапларына къойду. Шо саялы да биз бюгюн, ол ёкъ деп, пашманлыкъ
булан эсгермей, ол бар эди деп, ону барлыгъын уллу разилик булан эсгерме
герекбиз! Бар эди!
31
Эсделиклер
Людмила ЩИПАХИНА
РАСУЛ БУЛАН ГЕЧЕ
Бу тамаша адамны гьакъында кёп затны айтмагъа сюесен. Ону кёп
санавдагъы къурдашлары, охувчулары, иш ёлдашлары, къалам къурдашлары ону гьакъында дагъы да айтар деп эсиме геле. Мен буса бир
гиччирек, мени бир де эсимден таймажакъ яшавну гиччи гесегин къошма сюемен.
Язывчуланы делегациясы Ленинградгъа гетме тура эди. Шолар булан
магъа да гетмеге герегин билдирдилер. Вокзалгъа гелгенмен, поезд буса
гетме тавуш эте, еринден тербене тура. Тамбурда мени Юрий Николаевич Верченко къаршылады. «Бир деген бир бош ер бар. Шо да Расул
Гьамзатов булан», - деди ол.
Расул Гьамзатовгъа гьюрмет этип, огъар айрыча купе бергенлер.
Мен де шонда ерлешдим. Бираз заман гетип, язывчулар къырыйымдагъы
купеге жыйылма башлады. Расул да шонда гетди. Булар йыбав этме гиришди. Оланы шат тавушу купеде оькюре. Язывчулар олай ёлугъувланы
бир де къутгъармай.
Расулну купеде ёлугъувундан пайдаланып, тез-тез уьстюме спортивкаларымны гийип, одеялны тюбюнде гёмюлдюм. Юхлай тураман. Купеге шишасы, стаканы булан зангырлай туруп, Расул гирип геле. Гелтирип
оланы столгъа да салып, ол эки стакангъа чагъыр да къуюп: «Гел, принцесса, тур, бирер бокалны ичейик!» - деди.
Мен сёзсюз, пысып токътагъанман. Ол дагъы да бек: «Принцесса,
бираз затлар уртлайыкъ, тур!» Сонг дагъы да бираз заман гетип, тавушун къатдырып, талаплы кюйде: «Принцесса, таман дагъы, тур! Тур,
ярай буса!» - дей. Сонг кюстюн болуп: «Юхлайгъан бола… Къайырмас,
мен янгыз ичермен…»
Шишаны бошатып, Расул полкада созхулуп ятды. Ятгъаны булан
юхлап да къалды. Кёп арив юхлады, хорулама да хорулламады…
Эртен ол менден алда турду. Эки стакан чай да гелтирип, мени булан
арив ёл чайны да ичди.
Перронда бизин къаршылама кёп халкъ чыкъгъан эди. Ленинградлы
къалам къурдашларыбыз бизин арив къаршылады. Бары юз Расулгъа къарагъан эди. Ол чечеклени, гюллени арасында токътап, яш йимик иржая.
Къолунда буса принцессаны ёл сумкасын, бек аяп тутгъан. Унутуп боларманмы мен мени яшавумну шу гиччи, амма эсден таймас гесегин? Бу
иш кёп тезде болгъан эди. «Мени яшыл яшлыгъымны башында…»
Мен чи аявлу Расул булан бугюн де къайда да барар эдим, бир купеде
буса да, бир къайыкъда буса да… башгъа тюгюл… Озокъда, мен принцесса да тюгюлмен. Расул Гьамзатов буса герти рыцарь эди.
32
Савгъат сатырлар
Расул ГЬАМЗАТОВ
Къумукъ шаир Жаминат Керимовагъа
савгъат этген китабыма мен язгъан языв.
Кёп жиели Япония элинде,
Атом бомба ажжал чачгъан еринде,
Аврув йыкъгъан къызын багъа къарт ата,
Ону зары юрегимни сызлата:
Мен де йырлар яза эдим кёп алда,
Артда буса дохтур болуп къалдым дей,
Шу къызымны сав этмейли къойман деп,
Тажжал булан талашывда талдым дей.
…Къумукъ тюзню гёзел гюлю Жаминат,
Неге сени аврувунгну алмадым?!
Къызын бакъма дохтур болгъан шо къартдай,
Мен де неге дохтур болуп къалмадым!
Огь, Жаминат, йырларымдан дуа этип,
Гьейкел язып берер эдим мен сагъа:
Гюнагьы ёкъ женнет къушну гёзьяшы
Тюшмесин деп гюнагьы кёп дюньягъа.
33
Расул ГЬАМЗАТОВ
Шаир къыз Супиянат Мамаевагъа
багъышлана
СУПИЯНАТГЪА!
От-ялынлы йырларымны аяты,
Кёстек элни гьайран асил савгъаты,
Таныгъанлы сени билдим мекенли,
Къумукъ тюзге гьасиретлик не экенни.
Билдим неге гёчегенни тавлулар
Къумукъ тюзге, къоюп оьктем тавланы.
Себеби де – тюгюл ону топуракъ –
Гьашыкълыгъы ярыгъынга шавлалы.
Лап да къысгъа февраль къойгъан аманат,
Хунзахгъа мен болман бир де хыянат…
Амма эртен – гьашыкъланы байрамы,
Сююв окълар сюрюнмейген ёлунда…
Огь, мен – тавлу, англап, адап тураман.
Гечикгеним къолум салма къолунга.
34
13.02.97 й.
БАДРУТДИН
УЬЧЮНЧЮ РЕЙС
Тавлу къурдашларым
Гьабиб булан Муртазалиге.
Август ай. Гуниб бойлар
Имамлар сужда къылгъан.
Уллу байрамгъа мунда
Кёп къонакълар жыйылгъан.
Кёпню гёрген къарт тавлар
Абурлана, сыйлана…
Гечикген вертолётну
Чанчелеги айлана.
Байрамны бютюн этдик –
Бал къартыкъ, чишлик, шюрме…
Бу гелген – экинчи рейс,
Бизин тавдан тюшюрме.
Тавдан тюшюрген де – бир,
Тахдан тюшюрген де – бир.
Бары къонакълар минген, Мен ёкъман биргине-бир.
Мен ёкъман! Тавдан тюзге
Сюювюм къайтма къоймай.
Къонакълар гьасси болгъан,
Пилот ягъарлыкъны ойлай.
Сав Гуниб излей мени,
«Ёкъ!» - деп къайта гьар баргъан.
Тавлулар – тюзге алгъасай,
Тюзлюню – тав яшыргъан!
Тавланы эркин ругьу
Къумукъгъа тезден къардаш.
Имамны атын магъа
Шыбышлай мунда гьар таш.
Бу тавгъа бугюн мени
Чакъыргъан «Акъ турналар».
Оланы сыдрасында
Давда къалгъан атам бар…
Магьмут чакъыргъан мени,
Къонагъын йимик излеп.
Сююв салгъан ярамны
Тав гьава солкъ этсин деп.
Къазакъны къайыр йырын
Юрегимде яшырып,
Магьмутну сююв йырын
Абурлайман баш уруп.
Къой, бугюн сюйгенимни
Марьямгъа ошатайым.
Сюювден толгъан гёнгюм
Тавлагъа бошатайым…
35
36
…Вертолёт кёпден учгъан,
Мен буса, бираз тюпде
Тавлу досларым булан
Йыбанаман бир кепде.
Мени къанатым – сююв,
Тюшюп гетсем де отгъа.
Къанаты къавшалгъанлар
Минсинлер вертолётгъа.
Тав башдан емирилип,
Дёгереген таш болуп,
Тавлулар тюз бойларда
Юрюген сонг баш болуп;
Алгъасатмагъыз мени –
Йырлайым да, кюлейим.
Тюзлер берген сюювюм
Тавлар булан бёлейим.
Мен де бир эркелейим,
Гьалек болма не бар деп;
Гетмей къалып къалсам да,
Чёгюп гетмес тавлар, деп;
Хочбар да тюгюлмен мен,
Аты тарихде къалгъан.
Бу байрамгъа да мени
Чакъырмагъан Нуцалхан.
Байрамгъа гелгенлерден
Тавда янгыз мен къалдым.
Къуванма да къувандым,
Къыйналма да къыйналдым.
Мен тюгюлмен мюрит де,
Наиб де болуп болман.
Тюз десе – терен булакъ,
Тав десе – терен къолман.
Тавлулар бар – тюшден сонг
Эс этген гюн шавланы.
Самолётгъа мингендокъ,
Тёбен гёрген тавланы.
Къара къулман Сюювге,
Гертиликге вазирмен.
Айкъази болмасам да,
Намус кютме гьазирмен.
Бири тавларын макътап,
Уллу йырлар чыгъара.
Оьзю ата юртуна
Отуз йылда бир бара.
Герти тав къурдашларым
Йырыма къулакъ сала…
«Уьчюнчю рейс болажакъ!» Деп мени гёнгюм ала.
Тавлудан тавлу болмас,
Тюзлюден болмас – тюзлю.
Таву булан Тюзюне
Болгъан сонг эки юзлю!
Къумукъ тилде йыр айтып,
Авар тилде кюлеймен:
«Биргине-бир къумукъгъа
Тавда ер ёкъму?» - деймен.
Къайнашма, Расул, магъа,
Толбоев де менден геч:
Дагъы дынкъым ёкъ буса,
Бу гезикги хатам – гьеч!
Дазучулар къошулуп,
ФСБ булан бирче,
Гуниб тавлардан мени
Излеген, дей, сав гече.
Бири биринден алып,
Чапгъан: «Бу не хабар?» - деп.
«Тавгъа бир къумукъ гелген,
Гетмей къалмакъ да бар!» - деп.
Оьлген эрлерин сыйлап,
Гёнгюн алып савланы,
Гьар булакъда бир токътап,
Сувун ичдим тавланы.
…Агъач къомузну йимик
Пандурну уьч къылы ёкъ…
Дагъы рейс болмажакъны
Биледим мен алданокъ.
Тюзге эсен къайтгъаным
Айтдым Расул-агъавгъа.
Сонг басылды – мен Тавда
Къалгъан деген шо къавгъа…
Сюювден, сыйдан тоюп,
Ачылгъан къашым булан
Байрамдан сонг эртенокъ
Къайтдым мен машин булан.
…Сиз магъа суд гесмегиз,
Тюрлю затлагъа ёрап:
Мен тюзлюмен – тавлагъа
Болмайман оьрден къарап…
1977 йыл, август,
Гуниб – Анжикъала.
Расул Гьамзатов Бадрутдин булан
37
Р. Гьамзатов
АНАЛАНЫ АЯГЪЫЗ
АНАМ, СЕНИ АЯП САКЪЛАП БОЛМАДЫМ
Эки гюнге, бир жумагъа Цададан
Атам гете буса, болуп къуллугъу,
Къайтагъанда анабызгъа базардан,
Болар эди гелтиреген явлугъу.
Агъабыз да алапагъа башлапгъхы
Явлукъ алгъан эди сагъа савгъатгъа.
Эсимде бар, гёзлерингден яш акъды,
Жанынг гьайран бек сююндю шо затгъа.
Шиърум чыкъды газетде инг биринчи,
Гонораргъа, сорамайлы биревге,
Анам, сагъа явлукъ алдым бир гиччи,
Бек къувандынг яшынг этген тергевге.
Сандыкълагъа салдынг сен шо явлукъну,
О дюр эди шаллардан да аявлу.
Хыйлы бола бу дюньяда сен ёкълу,
Тек явлукъ бар алдын йимик боявлу.
Бажармадым, анам, сени асырап,
Эки гёзюнг гьаман ёлда бола эди.
Жанынг буса, антеннагъа ошап лап,
Гьар тавушгъа къулакъ аса къала эди.
Йыракълагъа гетсек де биз нечакъы,
Бир бар ерни сезе эди юрегинг.
Анам! Анам!.. Явлугъунгну буччагъы,
Бизин уьйге чакъырагъан билегинг!
Йыллар оьтген… тюшлеримде шо кюйде,
Мен гёремен, безендирип тёр тамны
Анамны шо акъ явлугъу бар уьйде,
Хынжалыны къырыйында атамны.
Бу эки де затны бютюн оьмюрюм
Сыйлагъанман, гётергенмен абурун.
Ол хынжал чы сандыкъдагъы кёп бола,
Атам магъа къойгъан йырын, пандурун.
38
Юрюшю гёз алгъа геле анамны,
Бармакъларым тийсе къомуз къылына.
«Анагъызны ая!» - деген атамны
Пашман сеси къулагъыма чалына.
Къабур ташгъа башым игип, болуп геч,
Сизге айтаман, уланлары дюньяны:
- Ер юзюнде авур къайгъы ёкъдур гьеч,
Тас этгенден артыкъ тапгъан ананы!
Давда оьлген эки уллу агъамны
Атын тутуп ялбараман, тынглагъыз!
Дагъы уллу насиби ёкъ адамны
Анасы сав болмакъдан гьеч, англагъыз!
Чабувулда оьтсе-оьтсюн дюньягъыз,
Аваралар чырмап алсын башыгъыз,
Гёзюгюзню бебейидей аягъыз,
Аналагъа ачыкъ болсун къашыгъыз!
Аналаны къара чачын акъ эте,
Уланланы къайгъылары, гёрерсиз.
Бир хатирсиз болсагъыз да геч-эрте,
Анагъызгъа аз иссилик берерсиз!
Юрегигиз къатып бир гюн таш болса,
Йылы сёйлеп, ана гёнгюн ачыгъыз.
Авур яра сала эгер яш салса,
Яман сёзден, аччы сёзден къачыгъыз!
Къавшалгъанда, арыгъанда, къыйында,
Сиз этигиз яллыгъыны гьайын да,
Къара явлукълардан арек сакълагъыз.
Олар учун давсузлукъну якълагъыз!
Ондан авур къайгъыны мен билмеймен,
Анасы оьлмек – сёнмек ярыкъ дюньягъыз.
Ер юзюню авлетлери, тилеймен,
Ялбараман, аналаны аягъыз!
АНАЛАНЫ ЯРЫКЪ ЙЫРЛАРЫ
«Анасы айтгъан йырны унутгъан,
ана тилин де унутар»
Атам шулай айта эди
39
1
Мени атам шаир эди Цададан,
Айтгъан сёзю окъ йимик тюз тиеген.
Гиччи юртда язгъан йырын шо заман
Бугюн савлай Дагъыстанда сюеген.
Яза эди бизин яшав гьалланы,
Цадасаны сёзю янгы сёз эди.
Ол авруйгъан сыйыр булан малланы,
Уььшюген ач итни дертин сезе эди.
Юрт къуллукълар, сыры уллу ёлланы,
Масхарабыз, сююнчюбюз – йырында.
Гечеорта тургъузугъуз, оланы
Мен гёнгюмден айтажакъман барын да.
Бажарса да жавгьар йырлар язмагъа,
Атам яшай гелген эпсиз саламат.
Алтын-гюмюш тюгюл, гьакъыл хазнагъа,
Гьис хазнагъа ес эди ол аламат.
Шулай айтды Гьамзат бир гюн сёзюнде,
Кёп билеген гиши тюрлю йырланы:
- Инг, яхшы уьч йыр бар ерни юзюнде,
Чыгъаргъан да аналардыр оланы.
Балдан татли зат бар буса ерде гьеч,
Шо – аналар биширген аш отбашда.
Бешиклеге башын игип, гече геч,
Ана айтгъан татли йырлар биз яшда.
40
Ана бети эсимде ёкъ айтмагъа,
Уланым, мен етим къалдым гиччилей…
Тек бешигим чайкъай айтгъан ол магъа
Йырлар бир де унутулмай, гертилей.
Йырны сеси гьайран этип къырланы
Агъа эди, булакъ сувдай шувуллай.
Оьзюм тюгюл, Магьмут язгъан йырланы
Шо йырлагъа берер эдим мен савлай.
Жыйса бары аналаны йырларын,
Ачыкъ болуп къалар эди гьар кимге…
Ол йырланы терен, къайнар сырлары
Тенглешдирме ярайгъанны Пушкинге.
Шулай айтдынг, биле эдинг нени де,
Шаир атам, ёкъсан бугюн янымда.
Азиз анам… Тас этгенмен сени де,
Тек йырынг бар сингип мени жанымда.
КЪОНГУРАВЛАР АНАЛАГЪА КЪАГЪЫЛА
«Гьалекликден толгъан тав йимик мени
юрегим. Къонгуравланы къагъыгъыз».
Анам шулай айта эди
I
Азиз анам! Гьёкюнчюм бар таймажакъ,
Юрегимни гелип, гелип дерт ашай.
Къарагъанда, бир де рагьат къоймажакъ,
Ол аврувдан къутулма кюй ёкъгъа ошай.
Азиз анам! Ятагъанда къыйналып,
Къырыйынгда табулмадым шо гече…
Гёзюнг мени излей болгъан айланып,
Гёрме сююп, къайтмас ёлгъа гетгинче.
Аврувунгну авур янын алмадым,
Гетгинчеге ахырынчы ёлунга,
Башлыгъынгда йыламагъа болмадым,
Къайнар гёзьяш тёгюп сувукъ къолунга.
Ярып шо гюн февраль айны сувугъун,
Сынажангны къаршы бетге элтмедим.
Ёлгъа салгъан дос-къардашым, ювугъум,
Сенден эпсиз йыркъ эдим, етмедим.
41
III
Бу шагьарда бизден арек,
Анама деп явлукъ алдым.
Ону уьстю - тюрлю терек,
Тюслерине гьайран къалдым.
Ортасында салкъын-салкъын,
Бишген жие – къызыл алтын,
Бир ягъада буса, къара,
Турна сирив учуп бара.
- Анагъызгъа, - дей жиелер, Герекмей, - дей, - ренклер ярыкъ.
Турналар да сес берелер:
- Огъар савгъат негер тарыкъ?!
Даим ёлда ёлавчусан,
Ёлунг йыракъ, болгъансан геч!
* * *
Жан анангны сени тапгъан,
Дагъыстанда артын эте.
Даимликге гёзюн юмгъан,
Анангны юрт гьайын эте.
Гёзге тюртсенг де гёз гёрмей,
Дюнья артсыз, алсыз – гече!
Сен етер деп ананг гёммей
Тамаза бар къарап нече…
Ананг да бар ятгъан кюйде,
Чырмалып акъ опуракъгъа.
Къардашларынг йылай уьйде,
Чалынмаймы яс къулакъгъа?
Къабур къазып турагъанлар,
Бирден йыракъ къарай токътап,
Къазма башлай къарагъанлар,
Гелеген ёкъ къарны таптап.
Аякъ аваз зийретлени
Сесгендире мунг чувлугъун,
Орталыкъгъа чыгъа мени
Оьмюр сюрген жан ювугъум.
42
Анабызны айтып атын:
- Юхла, - дей ол, - тавлу къатын.
Сен булакъдай сюзюк эдинг,
Яшларынга сююв бердинг,
Къызгъанмадынг бары гючюнг.
Олар эди бар сююнчюнг.
Дюньяны инг сыйлы борчун,
Ана борчун кютдюнг таза! –
Сёзюн битдирди тамаза…
IV
Къайгъы-зарым ташгъынлайын агъагъан,
Солкъ этме деп къонгуравну къагъаман,
Хиросимде – оьлюлени элинде,
Тенглешдирсе, биргине-бир оьлю не?..
Ургъан сайын дертим оьрчюй юрекде,
Къурдашларым етмес йимик арекде!
Мунда мени дерт оьзеним эпсиз сай,
Бу якъларда мени тилим ким англай?!
Дюньяланы англасанг да бар гьалын,
Чал болса да сени чачынг, сакъалынг,
Къыйын зат бар бу етимлик сен билсенг…
Ез къонгурав гючлю этип тербей зенг.
Ол зенг эте, янгыртып сав дюньяны:
Ёгъун айта мени тапгъан ананы.
Ез къонгурав мени булан яс эте,
Авур ярам солкъ этмеге къаст эте.
V
Авур къайгъы авуртдура жанымны,
Башым алып къачар йимик болгъанман,
Къоймай тура салып ятма янымны,
Ят эллерде яла-янгыз къалгъанман.
Инбашыма къурдаш къолун ким салар,
Магъа азиз дос-къардашым йыракъда.
Гелип мени зарлы гёнгюм ким алар,
Сёз сёйлеме адамым ёкъ бу якъда.
43
Бирев айта къырыйымдан оьтеген:
- Янгызмысан, эки янынг терге, - дей. –
Сени булан зар чекген, зар чегеген,
Хиросима етимлери бирге! – дей.
Бирев ювукъ геле, англа маънасын,
Магъа багъып алып уллу абатлар –
Барселонлу – ону азиз анасын
Гёз алдында гюллелеген жаллатлар.
Къара оьнглю бети барлар гелелер,
Олар сени къайгъынг бирге бёлелер.
Индонезлер айта:
- Биз чи биргебиз!
Аналарсыз етимлербиз ерде биз!
Афганлыман оьзюм, азиз къурдашым,
Гёрмегенмен сизин якъны, не якъдыр?!
Тек гёзюмден кепмей мени гёзьяшым,
Ана деген – ярыкъ сувлу булакъдыр!
- Дагъыстанда болмагъанман бир сама,
Конгоданман, къара мени оьнгюм де.
Оьзюм къара болсам да мен ва, амма,
Ярыкъ анам яшай мени гёнгюмде!
- Ирландиялыман, сизин якъ йимик
Язда яшыл бола бизин аралар!
Тек бугюнлер дагъы опуракъ ёкъ йимик,
Ирландия гийген, досум, къаралар.
Штатлардан гелген гиши, баягъы,
(Ону булан болду сувукъ сёзюгюз),
- Бары халкъгъа ювукъ, - деди, - бу къайгъы,
Артда гелип, гёрдюгюз чю оьзюгюз!
- Янгызман деп салландырма сен башынг,
таныш тюгюл тавларда бир-бир гезиклерде, сокъур йимик, айлана. Шамил
буса чалтлыкъ этип, урувлардан къутула ва хапарсыздан я къабургъадан, я
артдан чапгъын эте.
Гьар тавлу Шамилни келпетин оьз кююнде гёз алгъа гелтиредир. Мен де
ону оьз гёзюмден гёремен.
Ону жагьил заманы. Ахульгону тегиш ярбашында, эки тизинден чёгюп,
ол авар Къойсувда жувгъан къолларын оьрге гётерген. Чепгенини енглери
чююрюлген. Ол бир затлар шыбышлай – бирлер айтагъан кюйде, дуа этегенде, Шамил «Аллагь» деп шыбышласа, инсанлагъа «азатлыкъ» деп чалына
болгъан, «азатлыкъ» деп шыбышласа, адамлагъа «аллагь» деп чалынгъан.
Ол къарт болгъан. Каспийни ягъасында ол Дагъыстан булан даимге
савболлаша. Ол акъ пачаны есири. Шамил ташлагъа гётериле ва Каспийни бокъурап турагъан сувларына гёз къарата. Ону эринлери «аллагь» ва
23
«азатлыкъ» деген сёзлени орнуна «савбол» деген сёзню шыбышлай. Шо
вакътиде адамлар ону энглеринде тамчылар гёрген деп айталар. Шамил бир
заманда да гёзьяш тёкмеген чи. Шолар, балики, чачырап, денгизден гелген
тамычылар болгъандыр.
Тек о магъа атам айтгъан хабарлардан таба яхшы гёрюне: тар уьйде, къутургъан гьайвандай къачакъ булан бетге-бет, узакъ, къанлы ябушувда гёрюне.
Гьажи-Мурат да, о да бир эришип, бир ярашып яшагъанлар. Шамил ону
Гьайдакъгъа ва Табасарангъа йиберген. Ол бу халкъланы Шамилни янына
тартма, гертиси, давгъа тартма тарыкъ болгъан. Шамил шонда Гьажи-Мурат халкъланы сёз булан инандырар деп тургъан, тек янгы наиб Гьайдакъда
ва Табасаранда ёрме булан иш гёрген. Эгер бири законну гьакъында сёйлеме къараса, Гьажи-Мурат юмуругъун гёрсетген: Муна сизге закон! Мен
хунзахлы Гьажи-Муратман. Менмен сизге лап уллу закон. Гьажи-Муратны
къаттылыгъы, къагьрулугъу гьакъында Шамилге етише. Ол, адам йиберип,
Гьажи-Муратны чакъырта. Ол кёп мал да алып геле. Ону отряды алды булан
кёп туварны, къой сиривлени, йылкъыланы гьайдай геле. Гьажи-Мурат оьзю
буса къачырылгъан бир гёзелни атны алдында олтуртгъан. Ол йыбанма ва
ихтилат этме сюе.
- Ассаламуалейкум, имам! – дей Гьажи-Мурат атдан тюше туруп.
- Ваалайкумсалам, наиб! Хошгелдинг! Не хабар алып гелдинг, не яхшылыкъ бар?
- Бош гелмедим. Гюмюш де бар, тувар-мал да бар, йылкъылар да, халчалар да. Табасаранда бек арив халчалар согъалар.
- Арив къызлар ёлугъамы?
- Арив къыз да бар, марал! Сагъа деп гелтиргенмен, имам.
Булар бираз заман бир-бирине тикленген кюйде тура. Сонг Шамил айта:
- Айт чы, мен давгъа шу гёзел булан нечик юрююм. Магъа къойлар тарыкъ
тюгюл давгъа барма, адамлар тарыкъ! Магъа атлар герекмей, атлылар герек.
Сен бусанг оланы туварларын гьайдадынг, магъа оьрчютдюнг, юреклерине
яра салдынг. Олар бизге асгер болма, оьлгенлени ва яралангъанланы орнун
тутма тарыкъ эди. Гьали ким тутар? Эгер табасаранлар ва гьайдакълар алда
бизин булан болгъан эди буса, Салтыда ва Гергебилде бизге шо гьал тюшмес
эди. Бир дагъыстанлылар башгъаларын талап ярайгъан затмы, гьейлер?!
- Имам, олар дагъы тилни англамай эди!
- Сен къарадынгмы оланы англама? Англап болгъан бусанг, ёрмесиз де
иш бажарылар эди. Мени наиблерим талавурчулармы?
- Имам, мен Хунзахдан чыкъгъан Гьажи-Муратман.
- Мен де Шамилмен, Гьимриден чыкъгъан. Кебед-Магьаммат буса Телетлиден, Гьусеен Чиркейден. Шондан не бите? Аварлар, гьиндалалар, къумукълар, лезгилер, лаклар, сен талап гелген гьайдакълар ва табасаранлар
– биз барыбыз да бир Дагъыстанны уланларыбыз. Биз бир-биревню англама тарыкъбыз. Биз бир къолну бармакъларыбыз. Юмурукъ болмакъ учун
буса бары да бармакълар къатты къысылып, бирлешме тарыкъ. Къоччакълыгъынг учун баракалла сагъа, Гьажи-Мурат. Шо саялы сагъа не савгъат да
24
тийишли. Сени башынгда чалма бар. тек гьали мен сен этип гелген ишни
ушатмайман.
- Оьзгелер шулай чалмалары да булан талавур этегенде, сен олагъа бир
сёз де айтмай элинг, имам, гьали къайда кёк кёкюресе, бар зат мени башыма.
- Мен англайман сен кимни айтагъанны, Гьажи-Мурат. Ахвердилавну,
мени уланым Къази-Магьамматны, мени оьзюмню айтасан. Тек Ахвердилав
Моздокда бизин явланы талады, мен де бизин булан бирге юрюме сюймейген ва гьатта бизге къаршы турма къарагъан ханланы малын чыгъарып алдым. Ёкъ, Гьажи-Мурат, наиб болмакъ учун къоччакъ юрек де, итти хынжал
да болгъан булан таманлыкъ этмей. Яхшы баш да болма герек.
Шолай эришивлер Шамилни ва Гьажи-Муратны арасында кёп керен болгъан. шоланы къопдургъанлар, артдырып етишдиргенлер, тил юрютгенлер.
Артда оланы арасында от тюшген. Гьажи-Мурат Шамилден гете, башгъа
янгъа чыгъа ва башын тас эте. ону къаркъарасы Нугьда гёмюлген. Башы
душмангъа тюшген, юреги буса Дагъыстанда къалгъан.
Нечик къысмат!
ГЬАЖИ-МУРАТНЫ БАШЫ
Мен гёремен къангъа батгъан бир башны,
Эшитемен авазларын давланы,
Къан боягъан бу якъларда гьар ташны,
От-оьртенлер алып тура тавланы.
Ярташларда чарлангъан шо къылычлар
Къындан чыгъып, гётериле оьрлеге,
Кавказына амин болгъан мюрютлер
Алгъа чаба оьлтюрмеге, оьлмеге.
- Кимни башы эдинг, мунда къалгъан баш? –
Деп сорайман башгъа къарап мен муна.
- Халкъ арада шонча макътав алгъан баш,
Нечик тюшдюнг башгъаланы къолуна?
Эшитемен:
«Не бар мунда яшырма,
Гьажи-Мурат дейген эрни башыман,
Инбашындан тюшдюм ону дёгереп,
Яшавумда адашгъангъа бир заман.
Яхшы ёлну сайламадым, баш болуп,
Янгыз оьзюм гюнагьлыман бар затгъа…»
Адашгъан шо башгъа къарап къалгъанман,
Айланамда бир адам да ёкъ антгъа.
Бу тавларда тувуп оьсген эренлер!
Кютме чыкъсакъ эл алдында борчубуз,
Къыйын ёлда сав къалып, не сал болуп,
Тувгъан якъгъа къайтып гелме борчлубуз.
25
* * *
Аналар – бизин башлапгъы ширлерибиз. Олар оьзлени уланларыны ва
къызларыны юреклерине поэзияны урлукъларын чача, сонг буса шо урлукълардан гюллер оьсе, уллу бола, чечек ача. Лап да къыйын, авур къоркъунчлу сагьатларда эренлер гьайлек йырланы эсге ала.
Бир осал адамгъа Гьажи-Мурат айтгъан: «Сени гьайлегинге ананг йырламагъандыр».
Гьажи-Мурат оьзю Шамилге арт берип, руслагъа гетгенде, Шамил булай
деген: «Ол анасыны гьайлек йырын унутгъан».
Ону анасыны гьайлек йыры буса булай йыр болгъан:
Айдай болуп, иржайып,
Балам, энни бери бакъ,
Бир къоччакъны гьакъында
Йырлайым сагъа, къоччакъ.
Намус-ягьын якълама,
Белге къылыч байлагъан,
Бары да затдан алдын
Эркинликни сайлагъан.
Къачып барагъан атгъа
Мине болгъан атылып,
Ол мингенде асав да
Тынглавлу болгъан, тынып.
Яшмындай къылы булан
Уруп тав сыртын яргъан,
Тав оьзен йимик болуп,
Дазуну бузуп баргъан.
Юз йыллыкъ эменни де
Юзюкдей этген буруп,
Къарчыгъам, сен де шолай
Боларсан, оьсе туруп.
Иржаягъан авлетини юзюне къарап, ана оьзюню йырыны сёзлерине инана. Алда ону уланы Гьажи-Муратны нечик къыйынлар къаравуллайгъанны
анасы билмей.
Гьажи-Мурат Шамилге арт берип, ону душманларына гетген деген хабарны эшитип, анасы башгъа йырны йырлай:
Атыладынг лап да бийик ярлардан,
Сен къоркъгъан деп бир инсан да айтмажакъ,
Тек сен гьали тюшген тюпсюз зиндандан
Чыгъып, уьйге къайтмажакъсан, къайтмажакъ.
Къайтдынг нече, кютюп къызгъын давланы,
Къарчыгъама къонуш болду бу ожакъ,
26
Энни оьзюнг къолундасан явланы,
Энни дагъы къайтмажакъсан, къайтмажакъ.
Жан ананга бердинг къара гюнлени,
Ана юрек ташдай болуп къатажакъ,
Темир тырнакъ къапгъындасан сен энни,
Дагъы уьйге къайтмажакъсан, къайтмажакъ.
Имамны да, пачаны да сюймединг,
Олар сагъа баракалла айтмажакъ.
Тек сен ана тавлагъа да арт бердинг,
Уьйге дагъы къайтмажакъсан, къайтмажакъ.
Белгили йимик, Гьажи-Мурат сонг руслардан гетме ва янгыдан Шамилге
къайтма къаст этген. Тек къачып барагъанда, ону артындан етгенлер ва оьлтюргенлер. Оьлген Гьажи-Муратны башын гесгенлер. Шо заман тавларда
ананы бирдагъы йыры тувгъан:
Уруп башын тюшюрген деп инбашдан
Бош ёммакъны сёйлеп, гьейлер, нетесиз,
Жыйынларда яда къызгъын давларда
Ону башы тарыкъ бизге оьтесиз.
Ёл ягъада гёмюлген, бирев башсыз,
Инанмагъыз, ялгъан хабар шо бары,
Дав яллатгъан бу тавлагъа бек тарыкъ,
Болат йимик тёшю ону, къоллары.
Къылавлангъан къылычлагъа сорагъыз,
Гьажи-Мурат савму яда оьлгенми?
Ёкъму тавда тюбек отну ийиси?
Айланада от – оьртенлер сёнгенми?
Къарчыгъадай тувра оьрге учагъан
Ону аты болду артда тамгъалы,
Къалыч тюзлер къысматыны къыйшыгъын,
Ва тазалар огъар тийген тамгъаны.
Ананы йыры – инсанны бары да йырларыны башы, булагъы. Башлапгъы
иржайыв ва ахырынчы гёзьяш – муна шолардыр ананы йыры.
Йыр юреклерде тува, сонг юрек ону тилге бере, сонг тил ону бары да
инсанланы юреклерине бере, бары да инсанланы юреклери буса йырны асрулагъа бере.
27
Багъышлавлар
Жаминат КЕРИМОВА
КЪУМУКЪ ТЮЗЮМ САЙЛАНДЫ
Расул Гьамзатовну эсделигине
Тавда тувду,
Сав дюньяны айланды,
Тек гёмюлме къумукъ тюзюм сайланды.
Алам ону алгъыш этди барына,
Таргъу Тавум салды бугюн къарнына.
Шавхалланы юрту Таргъу –
Оьз тёрюм,
Дюньяда бар тавдан артыкъ гёрерим.
Рыцкъым битсе,
Къоюп мен де къаламны
Ятар ерим шаиридей аламны…
28
4 ноябрь, 2003 й.
Вагьит АТАЕВ
Расулну эсделигине
ТУРНАЛАНЫ АРАСЫНДА КЁКДЕГИ…
Есси болдунг поэзия къайыкъны,
Шо къайыгъынг юзе, алгъа талпына.
Атынг къалды зор макътавгъа лайыкълы,
Къуллукъ этип сав дюньяны халкъына.
Къаныгъывлу яратывчу ёлунда
Ошай эдинг ат ерлеген батыргъа.
Гече-гюню къалам тутуп къолунга,
Ой бюртюклер ясадынг гьар сатыргъа.
Болдунг хыйлы оьрлюклеге етмеге,
Инсанланы къыйын-тынчын ойладынг.
Барысын да сен насипли этмеге,
Къысматларын оьзюнг булан байладынг.
От-ялындай оьтдю сени йылларынг,
Бийик учуп болдунг сен, тав къарчыгъа.
Сен оьлсенг де, эмли-дарман йырларынг
Акъ турналар болуп, йыракъ ёл чыгъа.
Сенден уьлгю алып, мен де язаман,
Къалам яза, юрек алгъа талпына.
Унутмайман, Расул, сендей гьар заман
Къуллукъ этме герекни оьз халкъыма.
Турналаны арасында кёкдеги,
Сен айтгъанлай, ер табулду сагъа да.
Сюер эдим, сююндюрюп кёплени,
Этсенг шонда гиччирек ер магъа да…
29
Эсделиклер
Роза Элдарова
НАСИПЛИ КЪЫСМАТ
Б
из Расул булан бир йыл – 1923 йылда – тувгъанбыз, муаллимлер болуп
ишлеме де къыркъынчы йылда башлагъанбыз, сююмлю коммунист партияны сыдраларына да бир йыл, 1944 йыл гиргенбиз, давну-шавну йылларында. Шо давда экибиз де лап аявлу адамларыбызны тас этдик. 1967 йыл
болгъунча мен идеология булан машгъул эдим, Расул да эсгереген кюйде,
шо йыллар. Дагъыстан инчесаниятыны ва адабиятыны юлдузлу йыллары
эди. 1960 йылда Москвада оьтгерилеген Дагъыстан культураны Декадасын
гьазирлемек ва оьтгермек учун, Расул булан кёп загьмат тёкдюк. Декаданы
алдында Расул булан биз сав гече юхламадыкъ. Колонный залда, къурум комитетни председатели гьисапда, мен доклад этме герек эдим. Текст гьазир,
амма партийный стиль булан язылгъан эди.
Биз ону ягъада къоюп, янгы доклад гьазирледик, адабият тили булан
язылгъан, жанлы, бары дагъыстанлыланы атындан юрекден айтылагъан
йылы сёзлер москвалыланы бек кепине гелди. Шо йылларда биз Расул бу-
30
лан, Кавказны ва Закавказье республикаланы юбилейлеринде кёп тюрлю
ёлугъувларда болдукъ. Расулну бизин уллу Элибизни бары еринде булай да
кёп къурдашлары бар эди. Шолай ёлугъувларда биз янгы къурдашлардан
бирден-бир бай болуп къайта эдик. Йыллар булан бизин къурдашларыбыз,
кемисе тюгюл, артмай. Расул шо гьакъда «Бийик юлдузлар» деген китабына
гирген шиъруларында арив айтгъан, сонггъунда шо китап, 1963 йыл, Ленин
савгъатына да ес болду. Шо китапны магъа Расул, шо, 1963 йыл, оьзюню
автографы да булан савгъат этди «… Дагъыстанны лап ярыкъ юлдузларыны бирисине …», дагъы да бек кепиме гелген ери, 1980 йылда, оьзюнде
сакълангъан шо «Бийик юлдузланы» бир экземплярын мени уланыма да
шулай язып, савгъат этгени: «Мени къурдашыма ва мени къурдашларымны уланы Завургъа – хыйлы ярыкъ шатлыкълар ёрайман!» Завурну атасы
Нюрмагьаммат (1964 йыл яшавдан гетген), Расулну бек ювукъ къурдашы
эди. Шо саялы да Расул, янгыз Завурну сыйлап къоймай, ону атасыны атын
юрютеген ону уланы Нюрмагьамматгъа да бек исси янаша эди.
Расул булан бизин ортакъ къурдашларыбыз кёп эди. Мен янгыз адабиятдагъыларын эсгеремен, айрокъда, ону таржумачыларын – пагьмулу шаирлер
ва язывчулар: Наум Гребнев, Семён Липкин, Яков Козловский, Владимир
Солоухин, олар булан мен де къурдашлыкъ юрюте эдим, Яша Козловский
булан айрыча ювукъ къурдашлар эдик. Олар бары да Дагъыстанны ва дагъыстанлыланы кёп сюе эди.
Расулдан таба магъа къурдаш болгъанлардан: Къайсын Къулиев ва Алим
Кешоков Кабардино-Балкариядан, Максим Цагароев Темиркъазыкъ Осетиядан, Раиса Ахматова Мычыгъышдан, Муса Гали ва Мустай Карим Поволжьядан: Мирзо Турсун-заде, Чингиз Айтматов ва шолай кёп-кёп ярыкъ
келпетлер.
Бирев де бу дюньягъа къайтмасгъа гелмей, нечакъы белгили, сыйлы адам
буса да. Расул Гьамзатов узакъ ва шавлалы, гьайран, насипли яшав яшады.
Ердеги яшавун нече де арив тамамлады. Амма даимлик яшавну ол оьзю язгъан китапларына къойду. Шо саялы да биз бюгюн, ол ёкъ деп, пашманлыкъ
булан эсгермей, ол бар эди деп, ону барлыгъын уллу разилик булан эсгерме
герекбиз! Бар эди!
31
Эсделиклер
Людмила ЩИПАХИНА
РАСУЛ БУЛАН ГЕЧЕ
Бу тамаша адамны гьакъында кёп затны айтмагъа сюесен. Ону кёп
санавдагъы къурдашлары, охувчулары, иш ёлдашлары, къалам къурдашлары ону гьакъында дагъы да айтар деп эсиме геле. Мен буса бир
гиччирек, мени бир де эсимден таймажакъ яшавну гиччи гесегин къошма сюемен.
Язывчуланы делегациясы Ленинградгъа гетме тура эди. Шолар булан
магъа да гетмеге герегин билдирдилер. Вокзалгъа гелгенмен, поезд буса
гетме тавуш эте, еринден тербене тура. Тамбурда мени Юрий Николаевич Верченко къаршылады. «Бир деген бир бош ер бар. Шо да Расул
Гьамзатов булан», - деди ол.
Расул Гьамзатовгъа гьюрмет этип, огъар айрыча купе бергенлер.
Мен де шонда ерлешдим. Бираз заман гетип, язывчулар къырыйымдагъы
купеге жыйылма башлады. Расул да шонда гетди. Булар йыбав этме гиришди. Оланы шат тавушу купеде оькюре. Язывчулар олай ёлугъувланы
бир де къутгъармай.
Расулну купеде ёлугъувундан пайдаланып, тез-тез уьстюме спортивкаларымны гийип, одеялны тюбюнде гёмюлдюм. Юхлай тураман. Купеге шишасы, стаканы булан зангырлай туруп, Расул гирип геле. Гелтирип
оланы столгъа да салып, ол эки стакангъа чагъыр да къуюп: «Гел, принцесса, тур, бирер бокалны ичейик!» - деди.
Мен сёзсюз, пысып токътагъанман. Ол дагъы да бек: «Принцесса,
бираз затлар уртлайыкъ, тур!» Сонг дагъы да бираз заман гетип, тавушун къатдырып, талаплы кюйде: «Принцесса, таман дагъы, тур! Тур,
ярай буса!» - дей. Сонг кюстюн болуп: «Юхлайгъан бола… Къайырмас,
мен янгыз ичермен…»
Шишаны бошатып, Расул полкада созхулуп ятды. Ятгъаны булан
юхлап да къалды. Кёп арив юхлады, хорулама да хорулламады…
Эртен ол менден алда турду. Эки стакан чай да гелтирип, мени булан
арив ёл чайны да ичди.
Перронда бизин къаршылама кёп халкъ чыкъгъан эди. Ленинградлы
къалам къурдашларыбыз бизин арив къаршылады. Бары юз Расулгъа къарагъан эди. Ол чечеклени, гюллени арасында токътап, яш йимик иржая.
Къолунда буса принцессаны ёл сумкасын, бек аяп тутгъан. Унутуп боларманмы мен мени яшавумну шу гиччи, амма эсден таймас гесегин? Бу
иш кёп тезде болгъан эди. «Мени яшыл яшлыгъымны башында…»
Мен чи аявлу Расул булан бугюн де къайда да барар эдим, бир купеде
буса да, бир къайыкъда буса да… башгъа тюгюл… Озокъда, мен принцесса да тюгюлмен. Расул Гьамзатов буса герти рыцарь эди.
32
Савгъат сатырлар
Расул ГЬАМЗАТОВ
Къумукъ шаир Жаминат Керимовагъа
савгъат этген китабыма мен язгъан языв.
Кёп жиели Япония элинде,
Атом бомба ажжал чачгъан еринде,
Аврув йыкъгъан къызын багъа къарт ата,
Ону зары юрегимни сызлата:
Мен де йырлар яза эдим кёп алда,
Артда буса дохтур болуп къалдым дей,
Шу къызымны сав этмейли къойман деп,
Тажжал булан талашывда талдым дей.
…Къумукъ тюзню гёзел гюлю Жаминат,
Неге сени аврувунгну алмадым?!
Къызын бакъма дохтур болгъан шо къартдай,
Мен де неге дохтур болуп къалмадым!
Огь, Жаминат, йырларымдан дуа этип,
Гьейкел язып берер эдим мен сагъа:
Гюнагьы ёкъ женнет къушну гёзьяшы
Тюшмесин деп гюнагьы кёп дюньягъа.
33
Расул ГЬАМЗАТОВ
Шаир къыз Супиянат Мамаевагъа
багъышлана
СУПИЯНАТГЪА!
От-ялынлы йырларымны аяты,
Кёстек элни гьайран асил савгъаты,
Таныгъанлы сени билдим мекенли,
Къумукъ тюзге гьасиретлик не экенни.
Билдим неге гёчегенни тавлулар
Къумукъ тюзге, къоюп оьктем тавланы.
Себеби де – тюгюл ону топуракъ –
Гьашыкълыгъы ярыгъынга шавлалы.
Лап да къысгъа февраль къойгъан аманат,
Хунзахгъа мен болман бир де хыянат…
Амма эртен – гьашыкъланы байрамы,
Сююв окълар сюрюнмейген ёлунда…
Огь, мен – тавлу, англап, адап тураман.
Гечикгеним къолум салма къолунга.
34
13.02.97 й.
БАДРУТДИН
УЬЧЮНЧЮ РЕЙС
Тавлу къурдашларым
Гьабиб булан Муртазалиге.
Август ай. Гуниб бойлар
Имамлар сужда къылгъан.
Уллу байрамгъа мунда
Кёп къонакълар жыйылгъан.
Кёпню гёрген къарт тавлар
Абурлана, сыйлана…
Гечикген вертолётну
Чанчелеги айлана.
Байрамны бютюн этдик –
Бал къартыкъ, чишлик, шюрме…
Бу гелген – экинчи рейс,
Бизин тавдан тюшюрме.
Тавдан тюшюрген де – бир,
Тахдан тюшюрген де – бир.
Бары къонакълар минген, Мен ёкъман биргине-бир.
Мен ёкъман! Тавдан тюзге
Сюювюм къайтма къоймай.
Къонакълар гьасси болгъан,
Пилот ягъарлыкъны ойлай.
Сав Гуниб излей мени,
«Ёкъ!» - деп къайта гьар баргъан.
Тавлулар – тюзге алгъасай,
Тюзлюню – тав яшыргъан!
Тавланы эркин ругьу
Къумукъгъа тезден къардаш.
Имамны атын магъа
Шыбышлай мунда гьар таш.
Бу тавгъа бугюн мени
Чакъыргъан «Акъ турналар».
Оланы сыдрасында
Давда къалгъан атам бар…
Магьмут чакъыргъан мени,
Къонагъын йимик излеп.
Сююв салгъан ярамны
Тав гьава солкъ этсин деп.
Къазакъны къайыр йырын
Юрегимде яшырып,
Магьмутну сююв йырын
Абурлайман баш уруп.
Къой, бугюн сюйгенимни
Марьямгъа ошатайым.
Сюювден толгъан гёнгюм
Тавлагъа бошатайым…
35
36
…Вертолёт кёпден учгъан,
Мен буса, бираз тюпде
Тавлу досларым булан
Йыбанаман бир кепде.
Мени къанатым – сююв,
Тюшюп гетсем де отгъа.
Къанаты къавшалгъанлар
Минсинлер вертолётгъа.
Тав башдан емирилип,
Дёгереген таш болуп,
Тавлулар тюз бойларда
Юрюген сонг баш болуп;
Алгъасатмагъыз мени –
Йырлайым да, кюлейим.
Тюзлер берген сюювюм
Тавлар булан бёлейим.
Мен де бир эркелейим,
Гьалек болма не бар деп;
Гетмей къалып къалсам да,
Чёгюп гетмес тавлар, деп;
Хочбар да тюгюлмен мен,
Аты тарихде къалгъан.
Бу байрамгъа да мени
Чакъырмагъан Нуцалхан.
Байрамгъа гелгенлерден
Тавда янгыз мен къалдым.
Къуванма да къувандым,
Къыйналма да къыйналдым.
Мен тюгюлмен мюрит де,
Наиб де болуп болман.
Тюз десе – терен булакъ,
Тав десе – терен къолман.
Тавлулар бар – тюшден сонг
Эс этген гюн шавланы.
Самолётгъа мингендокъ,
Тёбен гёрген тавланы.
Къара къулман Сюювге,
Гертиликге вазирмен.
Айкъази болмасам да,
Намус кютме гьазирмен.
Бири тавларын макътап,
Уллу йырлар чыгъара.
Оьзю ата юртуна
Отуз йылда бир бара.
Герти тав къурдашларым
Йырыма къулакъ сала…
«Уьчюнчю рейс болажакъ!» Деп мени гёнгюм ала.
Тавлудан тавлу болмас,
Тюзлюден болмас – тюзлю.
Таву булан Тюзюне
Болгъан сонг эки юзлю!
Къумукъ тилде йыр айтып,
Авар тилде кюлеймен:
«Биргине-бир къумукъгъа
Тавда ер ёкъму?» - деймен.
Къайнашма, Расул, магъа,
Толбоев де менден геч:
Дагъы дынкъым ёкъ буса,
Бу гезикги хатам – гьеч!
Дазучулар къошулуп,
ФСБ булан бирче,
Гуниб тавлардан мени
Излеген, дей, сав гече.
Бири биринден алып,
Чапгъан: «Бу не хабар?» - деп.
«Тавгъа бир къумукъ гелген,
Гетмей къалмакъ да бар!» - деп.
Оьлген эрлерин сыйлап,
Гёнгюн алып савланы,
Гьар булакъда бир токътап,
Сувун ичдим тавланы.
…Агъач къомузну йимик
Пандурну уьч къылы ёкъ…
Дагъы рейс болмажакъны
Биледим мен алданокъ.
Тюзге эсен къайтгъаным
Айтдым Расул-агъавгъа.
Сонг басылды – мен Тавда
Къалгъан деген шо къавгъа…
Сюювден, сыйдан тоюп,
Ачылгъан къашым булан
Байрамдан сонг эртенокъ
Къайтдым мен машин булан.
…Сиз магъа суд гесмегиз,
Тюрлю затлагъа ёрап:
Мен тюзлюмен – тавлагъа
Болмайман оьрден къарап…
1977 йыл, август,
Гуниб – Анжикъала.
Расул Гьамзатов Бадрутдин булан
37
Р. Гьамзатов
АНАЛАНЫ АЯГЪЫЗ
АНАМ, СЕНИ АЯП САКЪЛАП БОЛМАДЫМ
Эки гюнге, бир жумагъа Цададан
Атам гете буса, болуп къуллугъу,
Къайтагъанда анабызгъа базардан,
Болар эди гелтиреген явлугъу.
Агъабыз да алапагъа башлапгъхы
Явлукъ алгъан эди сагъа савгъатгъа.
Эсимде бар, гёзлерингден яш акъды,
Жанынг гьайран бек сююндю шо затгъа.
Шиърум чыкъды газетде инг биринчи,
Гонораргъа, сорамайлы биревге,
Анам, сагъа явлукъ алдым бир гиччи,
Бек къувандынг яшынг этген тергевге.
Сандыкълагъа салдынг сен шо явлукъну,
О дюр эди шаллардан да аявлу.
Хыйлы бола бу дюньяда сен ёкълу,
Тек явлукъ бар алдын йимик боявлу.
Бажармадым, анам, сени асырап,
Эки гёзюнг гьаман ёлда бола эди.
Жанынг буса, антеннагъа ошап лап,
Гьар тавушгъа къулакъ аса къала эди.
Йыракълагъа гетсек де биз нечакъы,
Бир бар ерни сезе эди юрегинг.
Анам! Анам!.. Явлугъунгну буччагъы,
Бизин уьйге чакъырагъан билегинг!
Йыллар оьтген… тюшлеримде шо кюйде,
Мен гёремен, безендирип тёр тамны
Анамны шо акъ явлугъу бар уьйде,
Хынжалыны къырыйында атамны.
Бу эки де затны бютюн оьмюрюм
Сыйлагъанман, гётергенмен абурун.
Ол хынжал чы сандыкъдагъы кёп бола,
Атам магъа къойгъан йырын, пандурун.
38
Юрюшю гёз алгъа геле анамны,
Бармакъларым тийсе къомуз къылына.
«Анагъызны ая!» - деген атамны
Пашман сеси къулагъыма чалына.
Къабур ташгъа башым игип, болуп геч,
Сизге айтаман, уланлары дюньяны:
- Ер юзюнде авур къайгъы ёкъдур гьеч,
Тас этгенден артыкъ тапгъан ананы!
Давда оьлген эки уллу агъамны
Атын тутуп ялбараман, тынглагъыз!
Дагъы уллу насиби ёкъ адамны
Анасы сав болмакъдан гьеч, англагъыз!
Чабувулда оьтсе-оьтсюн дюньягъыз,
Аваралар чырмап алсын башыгъыз,
Гёзюгюзню бебейидей аягъыз,
Аналагъа ачыкъ болсун къашыгъыз!
Аналаны къара чачын акъ эте,
Уланланы къайгъылары, гёрерсиз.
Бир хатирсиз болсагъыз да геч-эрте,
Анагъызгъа аз иссилик берерсиз!
Юрегигиз къатып бир гюн таш болса,
Йылы сёйлеп, ана гёнгюн ачыгъыз.
Авур яра сала эгер яш салса,
Яман сёзден, аччы сёзден къачыгъыз!
Къавшалгъанда, арыгъанда, къыйында,
Сиз этигиз яллыгъыны гьайын да,
Къара явлукълардан арек сакълагъыз.
Олар учун давсузлукъну якълагъыз!
Ондан авур къайгъыны мен билмеймен,
Анасы оьлмек – сёнмек ярыкъ дюньягъыз.
Ер юзюню авлетлери, тилеймен,
Ялбараман, аналаны аягъыз!
АНАЛАНЫ ЯРЫКЪ ЙЫРЛАРЫ
«Анасы айтгъан йырны унутгъан,
ана тилин де унутар»
Атам шулай айта эди
39
1
Мени атам шаир эди Цададан,
Айтгъан сёзю окъ йимик тюз тиеген.
Гиччи юртда язгъан йырын шо заман
Бугюн савлай Дагъыстанда сюеген.
Яза эди бизин яшав гьалланы,
Цадасаны сёзю янгы сёз эди.
Ол авруйгъан сыйыр булан малланы,
Уььшюген ач итни дертин сезе эди.
Юрт къуллукълар, сыры уллу ёлланы,
Масхарабыз, сююнчюбюз – йырында.
Гечеорта тургъузугъуз, оланы
Мен гёнгюмден айтажакъман барын да.
Бажарса да жавгьар йырлар язмагъа,
Атам яшай гелген эпсиз саламат.
Алтын-гюмюш тюгюл, гьакъыл хазнагъа,
Гьис хазнагъа ес эди ол аламат.
Шулай айтды Гьамзат бир гюн сёзюнде,
Кёп билеген гиши тюрлю йырланы:
- Инг, яхшы уьч йыр бар ерни юзюнде,
Чыгъаргъан да аналардыр оланы.
Балдан татли зат бар буса ерде гьеч,
Шо – аналар биширген аш отбашда.
Бешиклеге башын игип, гече геч,
Ана айтгъан татли йырлар биз яшда.
40
Ана бети эсимде ёкъ айтмагъа,
Уланым, мен етим къалдым гиччилей…
Тек бешигим чайкъай айтгъан ол магъа
Йырлар бир де унутулмай, гертилей.
Йырны сеси гьайран этип къырланы
Агъа эди, булакъ сувдай шувуллай.
Оьзюм тюгюл, Магьмут язгъан йырланы
Шо йырлагъа берер эдим мен савлай.
Жыйса бары аналаны йырларын,
Ачыкъ болуп къалар эди гьар кимге…
Ол йырланы терен, къайнар сырлары
Тенглешдирме ярайгъанны Пушкинге.
Шулай айтдынг, биле эдинг нени де,
Шаир атам, ёкъсан бугюн янымда.
Азиз анам… Тас этгенмен сени де,
Тек йырынг бар сингип мени жанымда.
КЪОНГУРАВЛАР АНАЛАГЪА КЪАГЪЫЛА
«Гьалекликден толгъан тав йимик мени
юрегим. Къонгуравланы къагъыгъыз».
Анам шулай айта эди
I
Азиз анам! Гьёкюнчюм бар таймажакъ,
Юрегимни гелип, гелип дерт ашай.
Къарагъанда, бир де рагьат къоймажакъ,
Ол аврувдан къутулма кюй ёкъгъа ошай.
Азиз анам! Ятагъанда къыйналып,
Къырыйынгда табулмадым шо гече…
Гёзюнг мени излей болгъан айланып,
Гёрме сююп, къайтмас ёлгъа гетгинче.
Аврувунгну авур янын алмадым,
Гетгинчеге ахырынчы ёлунга,
Башлыгъынгда йыламагъа болмадым,
Къайнар гёзьяш тёгюп сувукъ къолунга.
Ярып шо гюн февраль айны сувугъун,
Сынажангны къаршы бетге элтмедим.
Ёлгъа салгъан дос-къардашым, ювугъум,
Сенден эпсиз йыркъ эдим, етмедим.
41
III
Бу шагьарда бизден арек,
Анама деп явлукъ алдым.
Ону уьстю - тюрлю терек,
Тюслерине гьайран къалдым.
Ортасында салкъын-салкъын,
Бишген жие – къызыл алтын,
Бир ягъада буса, къара,
Турна сирив учуп бара.
- Анагъызгъа, - дей жиелер, Герекмей, - дей, - ренклер ярыкъ.
Турналар да сес берелер:
- Огъар савгъат негер тарыкъ?!
Даим ёлда ёлавчусан,
Ёлунг йыракъ, болгъансан геч!
* * *
Жан анангны сени тапгъан,
Дагъыстанда артын эте.
Даимликге гёзюн юмгъан,
Анангны юрт гьайын эте.
Гёзге тюртсенг де гёз гёрмей,
Дюнья артсыз, алсыз – гече!
Сен етер деп ананг гёммей
Тамаза бар къарап нече…
Ананг да бар ятгъан кюйде,
Чырмалып акъ опуракъгъа.
Къардашларынг йылай уьйде,
Чалынмаймы яс къулакъгъа?
Къабур къазып турагъанлар,
Бирден йыракъ къарай токътап,
Къазма башлай къарагъанлар,
Гелеген ёкъ къарны таптап.
Аякъ аваз зийретлени
Сесгендире мунг чувлугъун,
Орталыкъгъа чыгъа мени
Оьмюр сюрген жан ювугъум.
42
Анабызны айтып атын:
- Юхла, - дей ол, - тавлу къатын.
Сен булакъдай сюзюк эдинг,
Яшларынга сююв бердинг,
Къызгъанмадынг бары гючюнг.
Олар эди бар сююнчюнг.
Дюньяны инг сыйлы борчун,
Ана борчун кютдюнг таза! –
Сёзюн битдирди тамаза…
IV
Къайгъы-зарым ташгъынлайын агъагъан,
Солкъ этме деп къонгуравну къагъаман,
Хиросимде – оьлюлени элинде,
Тенглешдирсе, биргине-бир оьлю не?..
Ургъан сайын дертим оьрчюй юрекде,
Къурдашларым етмес йимик арекде!
Мунда мени дерт оьзеним эпсиз сай,
Бу якъларда мени тилим ким англай?!
Дюньяланы англасанг да бар гьалын,
Чал болса да сени чачынг, сакъалынг,
Къыйын зат бар бу етимлик сен билсенг…
Ез къонгурав гючлю этип тербей зенг.
Ол зенг эте, янгыртып сав дюньяны:
Ёгъун айта мени тапгъан ананы.
Ез къонгурав мени булан яс эте,
Авур ярам солкъ этмеге къаст эте.
V
Авур къайгъы авуртдура жанымны,
Башым алып къачар йимик болгъанман,
Къоймай тура салып ятма янымны,
Ят эллерде яла-янгыз къалгъанман.
Инбашыма къурдаш къолун ким салар,
Магъа азиз дос-къардашым йыракъда.
Гелип мени зарлы гёнгюм ким алар,
Сёз сёйлеме адамым ёкъ бу якъда.
43
Бирев айта къырыйымдан оьтеген:
- Янгызмысан, эки янынг терге, - дей. –
Сени булан зар чекген, зар чегеген,
Хиросима етимлери бирге! – дей.
Бирев ювукъ геле, англа маънасын,
Магъа багъып алып уллу абатлар –
Барселонлу – ону азиз анасын
Гёз алдында гюллелеген жаллатлар.
Къара оьнглю бети барлар гелелер,
Олар сени къайгъынг бирге бёлелер.
Индонезлер айта:
- Биз чи биргебиз!
Аналарсыз етимлербиз ерде биз!
Афганлыман оьзюм, азиз къурдашым,
Гёрмегенмен сизин якъны, не якъдыр?!
Тек гёзюмден кепмей мени гёзьяшым,
Ана деген – ярыкъ сувлу булакъдыр!
- Дагъыстанда болмагъанман бир сама,
Конгоданман, къара мени оьнгюм де.
Оьзюм къара болсам да мен ва, амма,
Ярыкъ анам яшай мени гёнгюмде!
- Ирландиялыман, сизин якъ йимик
Язда яшыл бола бизин аралар!
Тек бугюнлер дагъы опуракъ ёкъ йимик,
Ирландия гийген, досум, къаралар.
Штатлардан гелген гиши, баягъы,
(Ону булан болду сувукъ сёзюгюз),
- Бары халкъгъа ювукъ, - деди, - бу къайгъы,
Артда гелип, гёрдюгюз чю оьзюгюз!
- Янгызман деп салландырма сен башынг,