Тангчолпан - 3 - 2
булгъавларын англатып, нарыстаны умутларын кюл этмейсен, гененип-къуванып яшавлар чы болмас, тек «Тыныш алма чы къояр бугъай» деп манавун
англатасан. «Эркин» деген сёзню де къошмайлы, нарыста «шо сама мадар»
деп гёзюн ача. Бу – языкъсынывдан, аямакълыкъдан баш алып, кёп терен
социальный ойлагъа къармакъ ташлагъан асар.
Сени яратывчулугъунгда гьалеклик де, гьакълыкъгъа, гьалаллыкъгъа гьасиретлик де, яшавлар энниден сонг тюзелип-оралып гетер деп инанып битмейгенлик де сырылгъан ювургъанны гьызлары йимик гёрюнюп-англашынып тура, амма, Бадрутдин, шо шекликге къапкъач болуп, къапкъач болмаса
да, икъ болуп турагъан бирдагъы бир гьис де бар – дюньяны, табиатны асрулар бою мекенлешген мердешлени, гьасили – яшавну (орусча –бытие) арты
уьзюлмейгенликни, даимликни гьиси. Бу чайкъалышып турагъан бугюнню
тангаласы пакарсыз девюрлерде: «Бир къарт япракъ гюйдюре», «Анам уьйге акъ чаба», «Аша, баливюм, аша», «Къатынлар геле», «Чум сокъмакъ»,
«Назланыв» деген шиъруларынгда инсанлар къонуш къургъан Ер юзю, биз
эс этмесек де, мюгьлет бермей сыйлы гюнню айланып турагъанны, аявлу
адамларыбызны ютгъан, эртен-геч бизин де сыйындыражакъ къабурлар да,
чум талалар да, лайда ятгъан гамишлер де, яшыл майданларда ярышлагъа
алгъасайгъан гюлюшлер де, аналар акъ чапгъан уьйлер де, мангырап турагъан минг къойлу сиривню ичинде оьзюню анасыны тавушун айырып,
сююнмекликден къуйругъун булгъайгъан боз къозу да, чычкъанланы къаравуллай туруп, аракъ тюпде хах болуп къалгъан мишик де, тангала оьлюм суд
гесилеген эл безген де, сюйгени намарт чыкъгъан, гюлдей, гёзел къыз да,
оькюрюп турагъан къойлар да – бары махлукъ даимликге къошула.
Къумукъ халкъны уллу тарихлер булан тартыша гелген миллет гьисабында да, бугюнгю турушу ва гележеги гьакъда да сен «Пурха терезе» деген
поэмангда оьтесиз терен ва таъсирли айтгъан эдинг. «Темиркъазыкъ океангъа» къанат къагъып барагъан самолётну дёгерек терезеси сагъа юртда яшлыкъда къалгъан «пурха терезени» эсге сала. Шо терезе сагъа да, ананга
да, савлай агьлюге «аламны сагьатыдай» болгъан, «къалкъыны гёзю» болуп,
сагъа юлдузланы танытгъан, сени яш юрегингни кёклеге талпындыргъан.
15
Шо терезеден гелеген «сютдей ярыкъ тёгюлюп, берекет къошгъан ашгъа», ананы сютю булан ай ярыкъны ичгенсен (баягъы, сени учун батмайгъан
Ай!) Лап да аслусу – сен кёклеге бакъгъанда тар уьй ёммакъда йимик генгэркин къала болгъан ва гьатта «юлдуз ярыкъ яшнатгъан дюньялагъа тенг
болуп» гетген. Демек, къумукъ ожакъ, къумукъ юрт, къумукъ юрек дюнья
яшавгъа тиркелген аламгъа, кёклеге, Тенгирге ругь аркъанлар булан байлангъан, шо да бизин къысмат оьрде эсгерилген даимликни (орусча – вечность)
къолунда демек бола. Орус табиатны эсге алсакъ къурулуш ягъындан сени
«Пурха терезенг» А. Твардовскийни «За далью даль» деген поэмасын эсге
сала, амма ошамай, такрарламай!
Дазусуз эркин оьлчевлер сени сююв, сююв табиатны суратлав ва инсан
гёнгюн ачагъан лирикангдан къайры да, ойлу-философия лирикагъа гючлю гьюнеринг баргъа мекенли инандыра. О гьюнерни толумлашдырагъан
бирдагъы бир-аламат: сени шиъруларынгда, умуми кюйде алсакъ, яшавну
барышын, инсанланы юрюшлерин-турушларын, айланышын къыйматлайгъанда, сен акъ-къара, яхшы-яман, тазалыкъ-наслыкъ, бар-ёкъ, сюе-сюймей,
арив-эрши, гьасили бир-бирине къаршы янагъан эки тюс, эки ренк, эки багьа булан тамамланып къалмайсан – яхшы да яман да, къайгъы да шатлыкъ
да, сувгъа къырмызы увгъандай, къошулгъанны гёз алгъа тутасан, эршиде
де сюйкюмлюкню табасан, ямандан да ахыр бир яхшылыкъ гёзлеме тюше
деген ойну юреклеге тамдырма бажарасан. Балики, шу да сени оьзюнгню
яшавлукъ къалибинг-философиянгдыр… Бу ёлларда етишген даражанг сен
миллетибиз аркъа таяма болагъан уллу шаир экенинге шагьатлыкъ эте.
Сен шиъруларынгда, поэмаларынгда халкъ авуз яратывчулукъгъа, Йырчы Къазакъны сёз байлыгъына аркъа таягъанынг сююндюре. Аркъа таямакъ
– гьалсыз болуп тамгъа яда буса терекге сюелмек тюгюл – яратывчулукъ
ёлунгда шо эки де зем-зем булакъны сувун ичесен деймен.
Сени бир хыйлы шиъруларынгда (мисал учун, «Апаштёбе», «Къакъашуралы яшланы йыры», «Чачан тавну чарслы къарын ойнатып», «Ай, ай, мени
айман тюзлюм – Атолум», «Атолуну сеси», «Эндирейим», «Гюренлеге сыймай гезеген», «Бир адам болма сюемен», «Къайнар гьызлар) Къумукъланы
игит йырларыны, къанна Къазакъ йырланы гелиши, сеси ва сёз байлыгъы
бар. Ойлу йырланы арасында «Вёре, вёре, вёре» халкъ къылыкъны баш буварывуна тенг.
Шо тайпа шиъруларынгны агъач къомуз чертип айтма Нажмутдин Макъсудов эс тапмай турагъангъа мен герти-гертиден талчыгъаман. Балики, эсине салма да тюшедир…
Сююв шиъруларынгны бир журасы къумукъланы алышып айтагъан
йырларына парх бере. Мисал учун, «Мингли къыз», «Жанлы сёз къыдыра
жан» «Сандыкъны сыры йимик», «Женнет жымчыкъ», «Аллагьны къызы
бусан?», «Умутум гьава къаздай», «Назбериш», «Шиша хаба». Сёз байлыкъ
ва сатырны агъымы къыйышгъан ягъындан «Насип излеп мен чыкъмагъан
ёллар ёкъ» (Гьабийбатым, Гьабийбатым, Гьабийбат) деген шиъру айрыча ер
тута, бир де башгъа тюгюл оьзге дюньялардан чалынагъан макъамдан. Яда
буса – тюшюнгдеми?
Сени пагьмунгну бирдагъы бир аламаты – оьзюнгню асарларынгда къанна
16
Къазакъ йырланы, такъмакъланы, оьтгюр сёзлени къошуп бажарасан. «Минг
бирлени йырында» шо бажарывлугъунг айра да ачыкъ гёрюнюп къала.
- Гьайт къурдашым, неге пашман йырлайсан?..
- Бешиклерден, азиз балам, тюшдюнгмю
Къолума бир дагъы къайтып тюшмесге?..
Сени тенглешдиривлеринг, ошатывларынг оьтесиз ачыкъ да дюр, терен
маъналы да дюр: «Кёкде тувгъан гьар юлдуз бир-бирине нюр чача. Ерде
тувгъан эки адам бири-бирине чанча», «Къаз йымырткъаны уьстюне бала
ятгъан – къаргъалар», «Сютдей акъ бутакъларда йыланлардай илмеклер»,
«Къаялардай къайгъылагъа къайпанмай», «Сюеклери сыныкълардай чартласын», «Юрегимни чарыкълайын ийлермен».
Сени бир хыйлы шиъруларынг йырлагъа айланып, халкъны авузуна тюшгени де негьакъ тюгюл: гёнгю ушатмагъан затны инсан йырлама чы нечик
де, гёнгюрев де этмей. Бу да – янгы даража.
Сонг да сен бек пагьмулу таржумачысан ва бу ёлда да башынга авур намусланы алма тавакаллыкъ этдинг. Узакъ къалмай сен гёчюрюп, халкъыбызны къолуна дюнья адабиятны классиги В. Шекспирни «Гамлет», «Макбет»
деген трагедиялары китап болуп тюшежек.
Уьстевюне сен халкъыбызны бугюню-гележеги гьакъда публицистика
макъалалар язасан. Магъа «Юрек толгъан, кагъыз гиччи» деген ат булан юртларынг «Къакъашуралагъа «Ленин ёлу» газетден (28. 04. 87) таба язгъан
ачыкъ кагъызынг айрокъда таъсир этди, сонг да къалам къурдашларынга
китапларына язгъан баш сёзлеринг, жыйынларда чыгъып, еринде сёз айтып
ёлдашларынгны янын тутагъанлыгъынг, ушатмайгъан иш болса, ачувланмасанг да, оьзюнг къарсалап гертисин айтагъанынг… Шолай «сонгдалар»
сагъа бакъгъан якъда дагъы да хыйлы бар. Аслусу – сен рагьатсыз яшайгъан
адамсан, адабият марынгны генгден алып барасан.
Шаирлер, айрокъда сени меселингдеги шаирлер, оьмюрлер гетегенни
гьакъында ойлашмай болмай. Бирев де башкъачырып-къутулуп бажармагъан ва бажармажакъ, оьлюмден къоркъуп тюгюл, кютюлмеген намусланы
да, къалгъан гюнлени де бир ёрукъгъа гелтирме гьасиретликден. «Къыркъламангда», Бадрутдин, сен, къыркъ дёртлюкден толгъан тептерингде оьмюрю къыркъгъа чыкъгъан эргишини ойларын язгъансан. Ол эргишини
сен оьзюнгден нечакъы арек теберсенг де, къысматынгдан оьтюп оьзюнгню
гьакъынгда айтагъанынг англашыла, гьар дёртлюк «Къыркъгъа чыкъдым»
деп башлана, гьар дёртлюк маъна ягъындан къыркъ тыныш, къыркъ кюстюнюв, къыркъ агь урув, уьзюлген къыркъ умут, къыркъгъа чыгъып юреги де
къатгъан, гьакъылы да, гьиси де, рагьмусу да, къыркъ къатлав болуп битген
эренни ата юртуна, анасы берген сютге гьалал турма береген анты. Тептерде
ой ягъындан да, гьис ягъындан да айсени деп оьтюп гетердей сатырлар ёкъ.
Амма мен: «Къыркъгъа чыкъдым. Къыркъ къапуму къыркъ йылым, тюзлюк
излеп къайтып-къайтып мен къакъгъан?» - деген сатырлагъа айрада тергев
бердим. Неге тюгюл де, тюзлюкню де, гьакълыкъны да излей де, гёзлей де
туруп кёп-кёп шайлы уланлар дюньядан гетген. «Тюш намаз» деген китапны
17
тёшлейген шиъру да, «Къонгурум гетди» деген бёлюкде буса да, къулакъгъа
сен энни етишген орта оьмюрню зенги болуп чалына. Сен оьзюнг танг намаздан излей чыкъгъан къурдашынга тюш ортада растлашгъансан. Амма
мен бу сатырлагъа дюньяны бир буччагъындан биревю буччагъына етишип
къучакълашгъан ва замансыз айрылгъан эки къурдашны къысматындан эсе
артыкъ маъна беремен. Мен билемен, Бадрутдин, сен бу шиърунгда къыркъ
йыллыкъ оьмюр боюнгда муратлагъа етишип болмай гюе гелген бусанг, эллиден сонг айрылывну, даимге тас этивню ва мунглукъну дюньясына абат
басылды деп айтма сюесен бугъай. Тюз этесен – гертиге гёз юмгъан учун,
язывдан бирев де къутулмагъан, къутулажакъ да ёкъ.
Оьлюм бизин посагъабызда тымыйып тургъан булан да, ол ёкъ деп хах
болуп да, манг болуп да айланма ярамас. Пагьмулу адамны жанын къыйма
Азирейил айрокъда алгъасай болма да ярай. Сен билеген мисалланы гелтирип къояйым. Пушкин 37-де, Лермонтов – 27-де, Грибоедов – 34-де, Маяковский – 36-да, Есенин – 30-да, Гоголь-де, Чехов – 43-де дюньядан гетген.
Къумукъ язывчуланы хыйлылары 50-ге чыкъмагъан. Сен энни, Бадрутдин,
эллиден бираз оьтюп ёкъ болгъан Йырчы Къазакъны чагъындасан. Буланы
мен эсге салагъаным, «Бугюн оьлемен – тангала оьлемен» деп къартыллап
турма, не де буса пырт деп жаным чыкъгъынча этежегимни этип, алажагъымны алып, гёрежегимни гёрюп къояйым деп, талашма-талама тарыкъ
демегим тюгюл. Кёрюкден экмекни къаравлатып чыгъарагъан къатындай,
язмагъа да, язгъанны элге яймагъа да алгъасама тюшмей деме сюемен.
Оьмюрлени де, оьлюмню де эсге салагъаным, гюнсайын жаваплылыкъны
оьрчюкдюрер учун. Бизге он йыл гьатта эки-уьч йыл алдын ёлгъа йиберме
ярайгъан затланы, энни йиберме ярамай. Ихтиярыбыз ёкъ. Озокъда, къолубуздагъы къаламыбызны бирев де чыгъарып алмажакъ, таклиф этген язывларыбызны ярамай деп йыртып да ташламас, отгъа да урмас. Амма баягъы
«къазанны башы ачыкъ буса…» деген айтыв эсге гелип къала дагъы…
Оьрде айтылгъан затланы барын да жам этген сонг, Бадрутдин, мен оьмюрюм де, сынавум да артыкъ экенге гёре, сагъа бир-нече маслагьатлар
этме сюемен.
Башлапгъысы. Сен не язса да, не печать этсе де ярап-къыйышып къалагъан шаирлерден тюгюлюнгню унутма. Амма унутагъан гезиклеринг бола.
Мисал учун, «Тюш намаз» деген лап да тутумлу халкъыбызны сююндюрген
жыйымынгда сагъа ошамайгъан (башгъалар учун ёлгъа гетер эди!) шиърулар бар. Аслусу «Гюнчюлериме». Учуз бетлешивге алданып, сен оьзюнгню
гюллейгенлеге, сайки масала, ичингден душман гёргенлеге»… гьаригизге
бир оьлчеп, сюйсем де, сюймесем де, мен къазажакъ бир къабур…» деп
къолларынгны сыйпайсан. Яравсуз тайпалагъа гёре болмай эшитмейгенбилмейген болуп, ишингни этип турмакъ, шо оьзденлик! Сени гюллейгенлер
бардыр, оланы барлыгъына сююнме тарыкъ. Пагьмунг да болмай, яшавда
бузулуп-яйылып къалгъан бусанг, инан, бирев де гюллемежек эди. Гюллемейген гюнню Аллагь бермесин деп негьакъ айтмай. «Совет гьукумат» деген къысгъа шиъруда да шайлы оьпкелев бар: «…Барлыгъа енгил, ярлыгъа
авур …берсенг – яхшысан, бермесенг – ура…» Энни совет гьукумат ёкъну
да, гьалиги гьукумат халкъны башына хадиргюнлер явдуруп турмайгъанны да айтма да айтмайман. Аслусу – бу ёрукъ темалар поэзия тарлавунда
алабата йимик ерсиз гёрюне. Талавурчуну юзюн ачагъан «Ломмай Амай»,
18
оьзюню гёленткисинден къоркъуп турагъан, пикрусу ёкъ, сёзюню керти ёкъ
тайпаны мысгъыллайгъан «Десе де», ва да «Алам-билим» деген шиърулар
адабиятда болса ярайгъан шиърулар. Тек болмаса да бирев де излеп айланмас эди. Неге тюгюл де, Бадрутдин, сен оьзге даражадагъы, оьзге ёлдагъы
шаирсен.
«Сокъур айгъыр» дюнья адабиятгъа къошум болардай шиъру: мунда ой
да, пашманлыкъ да, чеберлик де дагъы даражада умут этмек эдепсизлик
гёрюнердей етише. Инсанлар айгъыргъа этген вагьшиликни гёзден гечирген сонг,
Аллагь яратгъан гьайван
Инжинген оьз-оьзюнден –
Яшыл отгъа акъ гёзьяш
Агъа сокъур гёзюнден – деп язгъансан.
Шу суратлав ой булан шиъруну битдирме тийишли эди. Амма сен, билмеймен негер кавланып, негер алданып, дагъы да узатасан. Ёкъ, шиъру узун
болгъан деп айтмайман – политика къошулуп учуз болгъан: «Бизин гьукумат гьайдагъан мени наслум – шо Айгъыр».
Шу ерде мени Сергей Есенинни «Корова», «Песнь о собаке», «Сорокоуст» (поезд оьзюнден озуп барагъангъа юреги ярылгъан гюлюш эсингде
чи!) деген шиърулары эсиме тюшдю. Бу асарларда языкъсынывдан къайры
дагъы гьис, дагъы ой ёкъ чу. Тарыкълы да тюгюл!
Экинчиси. Яратывчулугъуну бираз сама да жыжыгъы бар гьар милли
язывчу гьар милли шаир асарларын орусча чыгъарма амракъ бола. Гьасиретлик англашыла – орус тилни маънасы биз сокъмакълар булан яланаякъ уллу
ёлгъа чыгъагъан йимик бола. Орус тилни къулачы генг. Тек не этерсен дагъы
бугюнлеге ерли, Бадрутдин, сени къысмат пагьмусу оьзюнге чер болурдай
таржумачыгъа къаршы этмеген. Мен билеген сени орусчагъа гёчюрюлюп
уьч китабынг чыкъгъан «Третья красота», «Тропа», «Благая весть». Инан
сююнегенни орнуна гьар гезик мени ичим гюе эди. Неге тюгюл де шо китаплар ана тилибизде чыкъгъанлары булан тенглешдиргенде, - яман да
гёрме! – юлкъунгъан тавукълагъа ошай. Шолай зеле-зеле болуп арагъа чыкъгъанча, чыкъмай тургъан къолай. Сени уьстюнге ябурулгъанлар поэзияны
алгъа теберме айланагъанлар да тюгюл, къаст этсе де гючю чатажакълар да
тюгюл – ашгъа ишлейген къазакъ тайпадан. Язгъанларынг орус тилде азман
болуп чыкъса, агьы озокъда инг башлап сени къыйнай. Тек бирдагъы зат да
бар чы: сен бир якълардан, чырхытлардан ёл алып гелген къаммакъ тюгюлсен – къумукъ шаирсен. Шо саялы да сени яратывчулугъунга этилген зиян
савлай къумукъ адабиятны жанын ачытдыра.
Ятланы алдында савлай къумукъ халкъны дыгъыжарсыз, чарасыз, кюцсюз эте. Таржумачыланы осаллыгъындан тюгюлмю дагъы Йырчы Къазакъ
гьакъында сёз юрюлсе, оьзге миллетлени вакиллери эрнин-бурнун чююрме
къарайгъаны? А.-В. Сулейманов, Гь. Анвар, Ш. Альбериев – уллу шаирлер
болса да – пагьмулу таржумачылар табулмагъан саялы атлары оькюрмеген
кюйде къалды. Эки китабы чыкъгъан сонг, М. Атабаев, бирер китаплары
чыкъгъан Ш.-Х. Алишева орусча гёчюрюлмекге къол силлеп къойдулар. А.
Жачаевни орусча беш китабы чыкъгъан, чыкъса да юреги тынгъан деп эсиме гелмей.
19
Орусча да, оьзге тиллерде де чыкъмакъ кемчилик тюгюл – оьрлюк. Буталанмай, арчылынмай чыгъа буса. Сагъа деп айтаман, Бадрутдин, оьзгелер
де эшитсин: яратывчулугъузгъа сиз ихтиярлы болсагъыз да, инг башлап халкъыбызны оьрлюгюн, абурун ойлагъыз!
Уьчюнчюсю. Сени яратывчулугъунгну дюнья булангъы, тарих булангъы
мифология булангъы аралыгъы уьзюлме чи нечик де уьзюлмей – арта бара.
Китапларынг да Йырчы Къазакъ, Айгъази, Зайналабит, Темирболат, Абусупьян булан янаша дегенлейин Галилей, Данте, Прометей, Разин булан Пугачев, Гоголь булан Руставелли ва оьзге маълуматлар бар. Барлыгъы яхшы,
амма шолагъа къысгъа англатывлар этме тийишли тюгюлмю эди?
Масала, аз-маз охусам да, Ая-София не зат экенни мен оьзюм де билмей
эдим – сорав этме тюшдю.
Дёртюнчюсю. Кёп-кёп шаирлени, кёп тюрлю шиъру жыйымларын гёргенмен, бир-нечесин оьзюм де тизгенмен. Оьзенни тар башындан терен генгине оьлчейген къайдагъа гёре тизилеген адат. Сен буса артдан алгъа, гьасили, къайта юрюгенсен, - башлап чыкъгъан китапларынгны артгъа теберип:
«Ирисим», «Гечени гёзьяшлары», «Изатли», «Балчаралар», «Атама кагъыз».
Балики, муну мен билмейген сыры бардыр?
Гьасили, мен не ёрасам да, пагьму есси сенсен, шаирсен. Халкъгъа да,
магъа да аслу ери – шо.
Амма сени башынгда бирдагъы бир жамият намус да бар он-он беш йылны боюнда Дагъыстан китап басмахананы къумукъ адабиятына жаваплы
редакторсан. Айрокъда адабият варисликни чыгъарыв ёлда. Гьар гюн бетингни гёрегенге айтмайман, гьакъ юрекден рази болуп, биз билегенни халкъыбыз да билсин деп айтаман: сени къастынг, сени жагьчылыгъынг болмагъан буса, бу къыт-къыйын йылларда «Къумукъланы йырлары» да, Нугьай
ва Зайналабит Батырмурзаевлени сайламлы асарлары да, Темирболат Бийболатовну, Абусупьян Акаевни, Магьаммат-апенди Османовну китаплары
да чыкъмай эди. А.В. Сулеймановну, Аткъайны, Анварны, Ибрагьим Керимовну китапларын да сен кёп аявлап-абурлап чыгъардынг. Кёп яхшы этдинг,
иним. Бугюн оланы юрюшю асталашса да, сеси янгырып чыкъмаса да, олар
бизин сыйгъа тийишли устазларыбыз. Биз насипли наслубуз. Тёрде олтурма
тамазаларыбыз да, эшик алда олтурма инишлерибиз де бар. Сен, Бадрутдин,
редактор гьисапда уллуланы уллулугъун, жагьиллени бугюн учунгъу амалсызлыгъын ойлап бажарасан. Лап да яхшы хасиятынг – этеген къуллугъунгну сююнюп-къуванып этесен. Сююнегенинг йимик талчыгъып да боласан.
Абдулмежит Межитов ювугъубуз хапарсыздан гечингенде, сен ону китабын
сыйпай туруп, «Оьзю гёрмей гетди чи…» деп тарлангъанынг мени эсимден
бир заманда да таймажакъ.
Бизин халкъ – асыл халкъ. Арадан гетген къалам къурдашларыбызны
агьлюлери, авлетлери оланы китапларын чыгъарыгъыз деп чапгъын этип
айланмай. Шо саялы да намус да сени башынгда. Бу гьакъда ойлашмай бажарылмай. Ойлашгъан сонг, А.-П. Салаватовну пьесалары 1951-нчи йылдан, А. Магьамматовну шиърулары 1964-нчю йылдан берли китап болуп
чыкъмайгъанны гёзалгъа тутма тюше. Шолай да давда жанларын къурбан
этген «Молла Насрутдинни» язгъан Магьаммат Къурбановну, «Авамлыкъны
къурбаны» деген романны автору Камиль Абакаровну китапларын чыгъарма
кёпден тийишли эди. Дагъы айтсакъ Магьаммат Хангишиев, Юнус Алим20
ханов, Басир Атаев… Имканлыкълар аз экенни билмей тюгюлмен, унутуп
къоймайыкъ деймен.
Сонг да, Бадрутдин, оьзарабызда къумукъ прозаны агъымы къуруп бара,
драматургия ёкъ деп кант этебиз. Кант этгенден, тарлыкъгъандан марифат
чыкъмай – язагъанлагъа къол узатма тарыкъ. Къумукъланы критикасы яммонокъ кишнеп турамы? Критикалы китаплар, эсделиклери, жыйымлары
чыгъа буса, адабият бир гьавур жанланып гетежек эди!
Редакторлукъ ишинге байлавлу дагъы да бир-эки сёз. Биз, къумукъ язывчулар, оьзге миллетлер кёп гёрсе де, кёп тюгюлбюз, лап да яхшысы – биревбиревге къабургъа сюеклер де, бавур да бирикгендей бирикгенбиз. Шолай
экенбиз уллу насип. Амма бу татывлулукъ, агъа-инилик редакторгъа четимлик тувдуруп да къоя деп эсиме геле. Неге тюгюл де, бетине де къарап: «Бу
шиърунгда янгылыкъ ёкъ», «Бу хабарынгны тили бузукъ», «Бу романынгны
хамуру гелмеген» деп айтма оьтесиз къыйын. Айтмасанг «яхшы яш» кюйде
турасан, айтсанг арагъа сувукълукъ тюше. Алдын ерли китап чыкъгъанча
алда арагъа салып ойлашывлар юрюле эди, рецензиягъа бериле эди. Гьасили
редактор «Гёресен дагъы, иш янгыз менде тюгюл…» деп гьукмуну башынгдан тайдырып бола эдинг. Гьали буса – «Яхшы яш да» сенсен, хатирсиз де
– сенсен. Болса да, Бадрутдин, къурдашыбызны къолъязывларын, орусча
айтгъанда, рукописин «Бу бир затгъа да ярамай!» деп ташламажакъ болгъан
сонг, авторну ишлетмек деген ёлну сама тутма тюше. Язгъаныны уьстюне
бир де-эки де къайтып олтургъан учун зиян болмай. Башында яман тийсе
де, ахырында баракалла бережек. Сонг да бизин китапларда хаталар кёп.
Бир-бир гезиклерде: «Вуллагьи шу охулмагъангъа ошай…» - деп йибересен. Оьзюнг яхшы билесен: бизин шартларда бир чыкъгъан китап къайтып
дагъы-дагъы да чыгъарыла турмай. Шо саялы да китапны гьар ягъын – мужаллатындан ичиндеги суратларына, гьарпларына ерли мукъуятлы этмекни
уллу маънасы бар. Сен эринмейгенни мен билемен. Балики, бу ишлеге авторланы жаваплыгъын да артдырма тюшедир?
Мен сюер эдим, Бадрутдин, сен гележекде де яратывчулукъ ёлунгда
яхшы шаир кююнгде къалгъанны, редакторлукъ гьисапда буса язывчулагъа
юрегинг де авуртагъан, талаплылыкъны да кемитмеген кюйде «Яхшы яш»
болуп ишлегенни. Эки де ёл бир-бирине къошула.
Сёзюм узун болуп да къалды. Битдире туруп шулай айтма сюемен. Сен
кёп иш этип битмегенсен. Намуслар буса гюнден-гюн арта. Тартагъан атгъа юкню ломмайдан салагъан адатдыр… Гечген ёлунгдан гечежегинг кёп.
Минген атынгны югенлерин бошатма, иним. Балики, ахыр гюнюмдюр деп
ишле. Шолай ишлеме биз барыбыз да борчлубуз. Оьмюрлер тез гетип къала.
Бугюн этилмеген ишни тангала-бирисигюн этме не гючюбюз етмей, не де
имканлыкълар болмай къалмакъ бар.
Кагъызымны охугъанда бир тайпалар: «Яхари, Камал уллу макътавлар
этип къойгъан!» - деп айтажакъны да билемен. Гьёкюнмеймен. Неге тюгюл
де, айтгъаныма оьзюм инанаман. Сонг да иш этип кемчиликлер излеп, айланма, увакъ-тюекге илинме ошаймы дагъы? Шолай да гьакъыл уьйретме?
Гьасили, бу етип гелген язбашны бетине де къарап, сагъа янгы ругь талпыныв, янгы даражалар, узакъ оьмюр ёрайман, Бадрутдин.
Камал Абуков.
1995 й.
21
«МИНКЮЛЛЮНЮ МИНГ ОЧАГЪЫН ГЁРЕМЕН…»
Бадрудин Балчарны сюжетли шиъруларында
гьалиги заманны игитлери
Гьалигилени тилинде орусча айтгъанда «дети войны» деген белгилев бар.
«Давну яшлары», «давну балалары» деп гёчюрме ярай шо белгилевню. Мен
буса шону «давну ялыны къанатын гюйдюрген бала къушлар» - деп гёчюрер эдим. Ахырынчы оьлген солдат гёмюлгенде бите дав деп де айталар.
Бадрутдин Балчарны яратывчулугъу булан таныш адам Уллу Ватандаш дав
гьали де битмегенин аян биле. Ачлыкъ да, тарчыкъ да, оьлюп тас этивню
аччысы да дав гелтиргенлерини бары да тюгюл.
Дав сав дюньяны табиатын да, чагъын да, адам махлукъатыны хасиятын
да алышдырды. Къазакъ айтгъанлай, деврюкгенлер аз болду.
Гьали биз айтма сюеген, шаирни шиъруларында берилген чебер келпетлер дюньягъа гелмегине себеп де давдандыр. Дав, кёбюсю, деврюкгенлени,
девюр юрютгенлени, девюрню девюр этгенлени ашай! Кийиз юреклилер,
къылыгъы азгъанлар, шо давдан да къошну артына айланып къутулду. Барса да икълагъа, къорукълагъа тыгъылып сав гелди; бош почкелени йимик
макътана, пёшюк айта къалды; бала яйып къайдагъы «деселерден», «ломай
амайлардан» дюньяны болдурду. Артдагъы йыллар болуп турагъан; элге,
халкъгъа къобуп турагъан пасатлыкълар да, мени гьисабымда, эл намусун
кютгенлени дав къырып аз этгенге болма герек.
Давну гьакъында айтагъан биз Амиралиден башлама сюйдюк. Ярлы буса
да харлы болмагъан, ямавлу буса да ломайлагъа баш иймеген Амиралини
дав ютгъан. Тек ону халкъгъа этген, кюйлеген къомузлары; чыгъаргъан, айтгъан йырлары, йырларындан билинеген оьзден хасият келпети къалгъан.
Заманны агъымы нени де ашай, тавшалда чанг басдыра – Амиралини къоччакъ, сахават келпетинде, о къоюп гетгенлени де гьалиги наслу билмейгенине шаир къайгъыра. Уьлгю болардайлар унутулса, уьлгюлер де тас бола.
Амиралини чыкъмай, айтылынмай дав къыркъгъан йырлары да давлубазлагъа оьч бетлев.
- Ярлы гёнгю ярыкъ деп,
Ярлы тувдунг, Амирали.
Ярлыгъа йыр тарыкъ деп,
Йырлы тувдунг, Амирали…
Ярлы тувгъан, тек йырлы тувгъан Амиралини оьктемлиги болгъан ярлылыгъы да, йырлылыгъы да; гьалиги шаирмен дейгенлени кёбюсю китапларына къарасанг, бу оьктемлик, бу оьзденлик ёкъ. Олар гьалиги бай-бийлени
бир макътай десенг бир макътай – чанг тийме къоймай. Къарывлу, къайпанмас йырлары булан Амирали, бизин гьисабыбызда бизин Йырчы Къазакъны
тарабындан.
22
Давдан сав чыкъгъанланы талигьи, бир-бирде, давда къалгъанланы талигьинден де къыйынлы, къагьрулу болгъан. Бирлери есирликден сонг ят
эллерде сёзсюз-хабарсыз батды, бирлери немец есирликден сонг коммунист
есирликни системасына тюшюп Сибирлерде оьлдю, бирлери барындан да
къутулса да «пленде болгъан» деген аты булан оьзлер де эниш, оьзлерден
болгъанлар да илыкъ оьмюр сюрдю. Давдагъы атасы пленге тюшген деп,
пионерлени сыдрасындан чыгъарып, илыкъдырып, галстугун да чыгъарып
алгъан яш йылай-улуй туруп юртдан чыгъып гетгенин де хабарлай. Давну
зулмусуна, къайгъы-дертине рагьмусуз-йыртгъыч юреклилени вагьшилиги
де къошулду..
Бадрутдин бу давну бирдагъы бир акъубасын «Туварчы Исмайыл» деген
шиърусунда гёрсете. Пагьмулу адамгъа оьзюню пагьмусун гёрсетме аудитория герек. Халкъны ичинде: тоюнда да, байрамында да актив ортакъчылыкъ этегенлер бола. Олар тойда йырлай, ясда йылай; гьар ишде алдынлы
бола. Шолай актив адам, «Юртда инг де исбайы улан…» Исмайылны давда сыпатына яра тие. «Къабургъасындан алып – яякъ башын тиге». Халкъ
сюеген, халкъны сюеген, адамлар исбайылыгъына сукъланагъан Исмайылны бетин гёрген – къарагъан адам титрердей, эрши эте. Бу адам гёрмесдей
эршилик. Исмайылны оьз халкъыны, оьз юртуну ичинде эмигрант эте. Оьзюню сакъат-эршилигинден халкъ титрейгенни гёрген, гьис этген Исмайыл
халкъдан – адамлардан табиатгъа-гьайванлагъа гёче. Бу дертни уллусуна, бу
къайгъыны зоруна. Давда оьлгенден де, ят эллерде къалгъандан да, бизин
гьисабыбызда, эли-халкъы сени инкар этгенини акъубасы артыкъ. Шаир,
оьзюне хас оптимизм булан, бу аччылыкъдан оьзю де тартынып, жагь сёйлеме къаст эте. Тек сурат аччы къара тюслер булан этилген, ону не кюрлюк
де йибитип болмай. Бир давну – минг дерти дегенлей, Бадрутдин бизге бирев де суратламагъан давну бирдагъы бир дертин юреклерден таймас йимик
таъсирли сездирди.
Уллу шаир оьзюню сезеген – сездиреген ругь гючю булан охувчугъа дюньяны, оьз заманын терен, генг, ренкли кюйде англамагъа кёмек эте. Бадрутдин буса англатып, сездирип, гёрсетип къоймай, охувчуну активлигин ярата.
Пагьмулу шаир оьзюню заманын да, оьзюню гьакъындан язып къойса да,
оьзюню заманын, замандашларын да язып гёрсете. Нечакъы зор уллу давну
акъубаларындан оьтсе де, къайпанмайгъан, гёнгюлден тюшмей ябушувчуланы да суратлай. Ону замандашларына суратлатгъан «Уьч къурдаш» деген
шиърусундагъы келпетлер шолайлардан. Мажит, Басир, Магьамматзапир
деген уьч батыр, уьч къоччакъ улан келпетлери айрокъда таъсирли. Уьччюсю де давгъа баргъан, уьчюсю де бутсуз къайтгъан уланланы тойда йыбав
этеген кюю тамашагъа къалдыра. «Сююнме не бар бу уьч де сакъатгъа» деген ой гелме бола. Тек Бадрутдин бу уьч де уланда уьч сакъатны гёрмейгёрсетмей – уьч нартны гёрсете. Санын тас этмек гючюн, савлугъун алып
къоймай адамны – гёнгюлюн, шатлыгъын да эзе.
«Бут бир керен бичилген,
Юрек гьар гюн бичиле.
Къурдашлар ёлукъгъанда,
Аз-кёп болсун – ичиле».
23
Ичги де эсирме, авлияларын чачма тюгюл, Омар Хайям да айтгъанлай,
дюньяны агъусуна ичгилерден де аччы дарман излеп ичиле.
«Бир-биревге таянып,
Гьариси бир бут булан,
Бузулуп гетгир тойда
Бийий къалгъан уьч улан.
Савлар савланы сыйлап,
Айта сёзлер, аякълар.
Тек эсден чыгъып къалгъан
Мююшдеги таякълар!»
Бу келпетлени булай суратлап, автор биз алда макътайгъан – тавлайгъан;
гьали биревлер сёкмеге де уялмайгъан совет адамны гючюн, ругьун, къайпанмас оптимизмын суратлай.
Шу оьрде айтылгъан уьч де батырны келпетлерине парх береген Бадрутдинни бирдагъы бир чебер асарыны игитлери бар. Олар да уьч батырны
йимик юрекге батагъан гючлю ругь булан, эркин генг боявлар булан суратлангъан. Олар да «Къатынлар геле» деген шиърудагъы къатынланы келпетлери.
«Къатынлы эрлер, туругъуз!
Къатынлар геле къартайгъан.
Давдагъы эрин абурлап,
Уьйдеги яшын аявлап.
Оьмюрю
Эрсиз
Чыдайгъан».
Шиъруну агъымы жагь маршны агъымына парх бере. Бу агъым да шаир
яратгъан къатынланы жагьлыгъын, къайпанмас оптимизмын гёрсете.
Яшав арышын дав чорт сындыргъан алда айтылгъан уьч батырны не насип пайы бар? Шу къатынланы талигьи де шолай. Насибини орта чомачасы
чорт сынса да, сююп тоймагъан юрегин баласына да бакъдырып, аз гёрген
шат гюнлерини ярыгъын янгыз тюшлеринде гьали де гюйшейген бу талайсызлардагъы къурчлукъгъа къара! Олар олай буса да булай, иш булан, яшы
булан насипли деме сюйсек, бираз янгылыш болур. Адам бир керен тува,
тувагъанда да толу пай булан насипли болмагъа тува. Бу къатынланы кюрлюгюню кюрчюсюн тапмагъа да къыйын. Минг йыллар артсыз-алсыз къыргъынларда яшай гелген бизин халкъны да, ону оьзденлигин де сакълагъан
шу къатынланы талигьине ошагъан талигьли аналары болма герек.
«Къатынлар геле – тер бети.
Эрнине чыгъып шербети».
Не шербети, не балы чыкъса да оьлген эрлерини де, оьсе гелеген гиччи
эренлерини де намусуна чанг къондурмайгъаны саялы янгыз къатынлы эрлер тюгюл, сав миллет эре турса да ярай шу «гелеген къатынланы» алдында.
24
Маршгъа ошайгъан агъымы да, къумукъ поэтикада аз ёлугъагъан беш
сатырлыкъ строфика да бу шиъруну гючюн артдыра.
Терс ёлу тюз, дурус деп герти инанагъанлар гелтире халкъгъа, жамиятгъа, махлукъатгъа инг де уллу зиянланы. Етмиш йыллар янгы да-янгы деп
зангырагъан къурум ичинден чирип тозулду. Мен де мен, биз де биз дюньяны гёчерагъачыбыз дейгенлер, - Бадрутдин айтгъанлай:
«Он сегиз миллионну тозгъанда,
Бирев сама тюбек алып чыкъмады».
Заманлар алышынды. Яхшы буса да, яман буса да алдагъы яшавда гьукуматны да, халкъны да есси бар эди. «Къойчусу оьлген, къой мурдар оьлген»
девюр гелди. Лап эркин, башалман низамсызлыкъдан дазувлу низам яхшы
экенни халкъ англады. Ортакъ маллар таланды, ортакъ оьгюзлер оьлдю, ортакъ арбалар увалды… Бу янгы девюрде янгы «игитлер» де тувду. Бу девюрге янгы деме гьал да ёкъ: эки юз йыл алда Абдурагьман Шайых Къакъашуралы, юз элли йыл алда Йырчы Къазакъ, юз йыл алда Абусупиян налатлай
гелген хасиятлар-къылыкълар баш уруп яшайгъан «гьалиги заманны игитлери» арагъа чыкъды. Бадрутдин Балчарны итти гёзю оланы юзюн гёрдю,
суратлады, ич дюньясын ачды. Бирлерин налатлады, бирлерин сёкдю.
Янгыз азыкъ да, опуракъ да, матагь байлыкъ да адамны насипли этмейгенин адабият тезден суратлай. Ругь байлыкъ адамгъа, оьз ерин де билип,
оьзюню барлыгъына да рази болуп яшама кёмек эте. Биревлеге о илму, биревлеге яратывчулукъ, биревлеге динни ёлу.
«Гетип барагъан къатын» деген Бадрутдинни шиърусу оьзю шаирни яратывчулугъунда да сюрюлмеген тын, дюньяны къуршайгъан масала эди; о
англатасан. «Эркин» деген сёзню де къошмайлы, нарыста «шо сама мадар»
деп гёзюн ача. Бу – языкъсынывдан, аямакълыкъдан баш алып, кёп терен
социальный ойлагъа къармакъ ташлагъан асар.
Сени яратывчулугъунгда гьалеклик де, гьакълыкъгъа, гьалаллыкъгъа гьасиретлик де, яшавлар энниден сонг тюзелип-оралып гетер деп инанып битмейгенлик де сырылгъан ювургъанны гьызлары йимик гёрюнюп-англашынып тура, амма, Бадрутдин, шо шекликге къапкъач болуп, къапкъач болмаса
да, икъ болуп турагъан бирдагъы бир гьис де бар – дюньяны, табиатны асрулар бою мекенлешген мердешлени, гьасили – яшавну (орусча –бытие) арты
уьзюлмейгенликни, даимликни гьиси. Бу чайкъалышып турагъан бугюнню
тангаласы пакарсыз девюрлерде: «Бир къарт япракъ гюйдюре», «Анам уьйге акъ чаба», «Аша, баливюм, аша», «Къатынлар геле», «Чум сокъмакъ»,
«Назланыв» деген шиъруларынгда инсанлар къонуш къургъан Ер юзю, биз
эс этмесек де, мюгьлет бермей сыйлы гюнню айланып турагъанны, аявлу
адамларыбызны ютгъан, эртен-геч бизин де сыйындыражакъ къабурлар да,
чум талалар да, лайда ятгъан гамишлер де, яшыл майданларда ярышлагъа
алгъасайгъан гюлюшлер де, аналар акъ чапгъан уьйлер де, мангырап турагъан минг къойлу сиривню ичинде оьзюню анасыны тавушун айырып,
сююнмекликден къуйругъун булгъайгъан боз къозу да, чычкъанланы къаравуллай туруп, аракъ тюпде хах болуп къалгъан мишик де, тангала оьлюм суд
гесилеген эл безген де, сюйгени намарт чыкъгъан, гюлдей, гёзел къыз да,
оькюрюп турагъан къойлар да – бары махлукъ даимликге къошула.
Къумукъ халкъны уллу тарихлер булан тартыша гелген миллет гьисабында да, бугюнгю турушу ва гележеги гьакъда да сен «Пурха терезе» деген
поэмангда оьтесиз терен ва таъсирли айтгъан эдинг. «Темиркъазыкъ океангъа» къанат къагъып барагъан самолётну дёгерек терезеси сагъа юртда яшлыкъда къалгъан «пурха терезени» эсге сала. Шо терезе сагъа да, ананга
да, савлай агьлюге «аламны сагьатыдай» болгъан, «къалкъыны гёзю» болуп,
сагъа юлдузланы танытгъан, сени яш юрегингни кёклеге талпындыргъан.
15
Шо терезеден гелеген «сютдей ярыкъ тёгюлюп, берекет къошгъан ашгъа», ананы сютю булан ай ярыкъны ичгенсен (баягъы, сени учун батмайгъан
Ай!) Лап да аслусу – сен кёклеге бакъгъанда тар уьй ёммакъда йимик генгэркин къала болгъан ва гьатта «юлдуз ярыкъ яшнатгъан дюньялагъа тенг
болуп» гетген. Демек, къумукъ ожакъ, къумукъ юрт, къумукъ юрек дюнья
яшавгъа тиркелген аламгъа, кёклеге, Тенгирге ругь аркъанлар булан байлангъан, шо да бизин къысмат оьрде эсгерилген даимликни (орусча – вечность)
къолунда демек бола. Орус табиатны эсге алсакъ къурулуш ягъындан сени
«Пурха терезенг» А. Твардовскийни «За далью даль» деген поэмасын эсге
сала, амма ошамай, такрарламай!
Дазусуз эркин оьлчевлер сени сююв, сююв табиатны суратлав ва инсан
гёнгюн ачагъан лирикангдан къайры да, ойлу-философия лирикагъа гючлю гьюнеринг баргъа мекенли инандыра. О гьюнерни толумлашдырагъан
бирдагъы бир-аламат: сени шиъруларынгда, умуми кюйде алсакъ, яшавну
барышын, инсанланы юрюшлерин-турушларын, айланышын къыйматлайгъанда, сен акъ-къара, яхшы-яман, тазалыкъ-наслыкъ, бар-ёкъ, сюе-сюймей,
арив-эрши, гьасили бир-бирине къаршы янагъан эки тюс, эки ренк, эки багьа булан тамамланып къалмайсан – яхшы да яман да, къайгъы да шатлыкъ
да, сувгъа къырмызы увгъандай, къошулгъанны гёз алгъа тутасан, эршиде
де сюйкюмлюкню табасан, ямандан да ахыр бир яхшылыкъ гёзлеме тюше
деген ойну юреклеге тамдырма бажарасан. Балики, шу да сени оьзюнгню
яшавлукъ къалибинг-философиянгдыр… Бу ёлларда етишген даражанг сен
миллетибиз аркъа таяма болагъан уллу шаир экенинге шагьатлыкъ эте.
Сен шиъруларынгда, поэмаларынгда халкъ авуз яратывчулукъгъа, Йырчы Къазакъны сёз байлыгъына аркъа таягъанынг сююндюре. Аркъа таямакъ
– гьалсыз болуп тамгъа яда буса терекге сюелмек тюгюл – яратывчулукъ
ёлунгда шо эки де зем-зем булакъны сувун ичесен деймен.
Сени бир хыйлы шиъруларынгда (мисал учун, «Апаштёбе», «Къакъашуралы яшланы йыры», «Чачан тавну чарслы къарын ойнатып», «Ай, ай, мени
айман тюзлюм – Атолум», «Атолуну сеси», «Эндирейим», «Гюренлеге сыймай гезеген», «Бир адам болма сюемен», «Къайнар гьызлар) Къумукъланы
игит йырларыны, къанна Къазакъ йырланы гелиши, сеси ва сёз байлыгъы
бар. Ойлу йырланы арасында «Вёре, вёре, вёре» халкъ къылыкъны баш буварывуна тенг.
Шо тайпа шиъруларынгны агъач къомуз чертип айтма Нажмутдин Макъсудов эс тапмай турагъангъа мен герти-гертиден талчыгъаман. Балики, эсине салма да тюшедир…
Сююв шиъруларынгны бир журасы къумукъланы алышып айтагъан
йырларына парх бере. Мисал учун, «Мингли къыз», «Жанлы сёз къыдыра
жан» «Сандыкъны сыры йимик», «Женнет жымчыкъ», «Аллагьны къызы
бусан?», «Умутум гьава къаздай», «Назбериш», «Шиша хаба». Сёз байлыкъ
ва сатырны агъымы къыйышгъан ягъындан «Насип излеп мен чыкъмагъан
ёллар ёкъ» (Гьабийбатым, Гьабийбатым, Гьабийбат) деген шиъру айрыча ер
тута, бир де башгъа тюгюл оьзге дюньялардан чалынагъан макъамдан. Яда
буса – тюшюнгдеми?
Сени пагьмунгну бирдагъы бир аламаты – оьзюнгню асарларынгда къанна
16
Къазакъ йырланы, такъмакъланы, оьтгюр сёзлени къошуп бажарасан. «Минг
бирлени йырында» шо бажарывлугъунг айра да ачыкъ гёрюнюп къала.
- Гьайт къурдашым, неге пашман йырлайсан?..
- Бешиклерден, азиз балам, тюшдюнгмю
Къолума бир дагъы къайтып тюшмесге?..
Сени тенглешдиривлеринг, ошатывларынг оьтесиз ачыкъ да дюр, терен
маъналы да дюр: «Кёкде тувгъан гьар юлдуз бир-бирине нюр чача. Ерде
тувгъан эки адам бири-бирине чанча», «Къаз йымырткъаны уьстюне бала
ятгъан – къаргъалар», «Сютдей акъ бутакъларда йыланлардай илмеклер»,
«Къаялардай къайгъылагъа къайпанмай», «Сюеклери сыныкълардай чартласын», «Юрегимни чарыкълайын ийлермен».
Сени бир хыйлы шиъруларынг йырлагъа айланып, халкъны авузуна тюшгени де негьакъ тюгюл: гёнгю ушатмагъан затны инсан йырлама чы нечик
де, гёнгюрев де этмей. Бу да – янгы даража.
Сонг да сен бек пагьмулу таржумачысан ва бу ёлда да башынга авур намусланы алма тавакаллыкъ этдинг. Узакъ къалмай сен гёчюрюп, халкъыбызны къолуна дюнья адабиятны классиги В. Шекспирни «Гамлет», «Макбет»
деген трагедиялары китап болуп тюшежек.
Уьстевюне сен халкъыбызны бугюню-гележеги гьакъда публицистика
макъалалар язасан. Магъа «Юрек толгъан, кагъыз гиччи» деген ат булан юртларынг «Къакъашуралагъа «Ленин ёлу» газетден (28. 04. 87) таба язгъан
ачыкъ кагъызынг айрокъда таъсир этди, сонг да къалам къурдашларынга
китапларына язгъан баш сёзлеринг, жыйынларда чыгъып, еринде сёз айтып
ёлдашларынгны янын тутагъанлыгъынг, ушатмайгъан иш болса, ачувланмасанг да, оьзюнг къарсалап гертисин айтагъанынг… Шолай «сонгдалар»
сагъа бакъгъан якъда дагъы да хыйлы бар. Аслусу – сен рагьатсыз яшайгъан
адамсан, адабият марынгны генгден алып барасан.
Шаирлер, айрокъда сени меселингдеги шаирлер, оьмюрлер гетегенни
гьакъында ойлашмай болмай. Бирев де башкъачырып-къутулуп бажармагъан ва бажармажакъ, оьлюмден къоркъуп тюгюл, кютюлмеген намусланы
да, къалгъан гюнлени де бир ёрукъгъа гелтирме гьасиретликден. «Къыркъламангда», Бадрутдин, сен, къыркъ дёртлюкден толгъан тептерингде оьмюрю къыркъгъа чыкъгъан эргишини ойларын язгъансан. Ол эргишини
сен оьзюнгден нечакъы арек теберсенг де, къысматынгдан оьтюп оьзюнгню
гьакъынгда айтагъанынг англашыла, гьар дёртлюк «Къыркъгъа чыкъдым»
деп башлана, гьар дёртлюк маъна ягъындан къыркъ тыныш, къыркъ кюстюнюв, къыркъ агь урув, уьзюлген къыркъ умут, къыркъгъа чыгъып юреги де
къатгъан, гьакъылы да, гьиси де, рагьмусу да, къыркъ къатлав болуп битген
эренни ата юртуна, анасы берген сютге гьалал турма береген анты. Тептерде
ой ягъындан да, гьис ягъындан да айсени деп оьтюп гетердей сатырлар ёкъ.
Амма мен: «Къыркъгъа чыкъдым. Къыркъ къапуму къыркъ йылым, тюзлюк
излеп къайтып-къайтып мен къакъгъан?» - деген сатырлагъа айрада тергев
бердим. Неге тюгюл де, тюзлюкню де, гьакълыкъны да излей де, гёзлей де
туруп кёп-кёп шайлы уланлар дюньядан гетген. «Тюш намаз» деген китапны
17
тёшлейген шиъру да, «Къонгурум гетди» деген бёлюкде буса да, къулакъгъа
сен энни етишген орта оьмюрню зенги болуп чалына. Сен оьзюнг танг намаздан излей чыкъгъан къурдашынга тюш ортада растлашгъансан. Амма
мен бу сатырлагъа дюньяны бир буччагъындан биревю буччагъына етишип
къучакълашгъан ва замансыз айрылгъан эки къурдашны къысматындан эсе
артыкъ маъна беремен. Мен билемен, Бадрутдин, сен бу шиърунгда къыркъ
йыллыкъ оьмюр боюнгда муратлагъа етишип болмай гюе гелген бусанг, эллиден сонг айрылывну, даимге тас этивню ва мунглукъну дюньясына абат
басылды деп айтма сюесен бугъай. Тюз этесен – гертиге гёз юмгъан учун,
язывдан бирев де къутулмагъан, къутулажакъ да ёкъ.
Оьлюм бизин посагъабызда тымыйып тургъан булан да, ол ёкъ деп хах
болуп да, манг болуп да айланма ярамас. Пагьмулу адамны жанын къыйма
Азирейил айрокъда алгъасай болма да ярай. Сен билеген мисалланы гелтирип къояйым. Пушкин 37-де, Лермонтов – 27-де, Грибоедов – 34-де, Маяковский – 36-да, Есенин – 30-да, Гоголь-де, Чехов – 43-де дюньядан гетген.
Къумукъ язывчуланы хыйлылары 50-ге чыкъмагъан. Сен энни, Бадрутдин,
эллиден бираз оьтюп ёкъ болгъан Йырчы Къазакъны чагъындасан. Буланы
мен эсге салагъаным, «Бугюн оьлемен – тангала оьлемен» деп къартыллап
турма, не де буса пырт деп жаным чыкъгъынча этежегимни этип, алажагъымны алып, гёрежегимни гёрюп къояйым деп, талашма-талама тарыкъ
демегим тюгюл. Кёрюкден экмекни къаравлатып чыгъарагъан къатындай,
язмагъа да, язгъанны элге яймагъа да алгъасама тюшмей деме сюемен.
Оьмюрлени де, оьлюмню де эсге салагъаным, гюнсайын жаваплылыкъны
оьрчюкдюрер учун. Бизге он йыл гьатта эки-уьч йыл алдын ёлгъа йиберме
ярайгъан затланы, энни йиберме ярамай. Ихтиярыбыз ёкъ. Озокъда, къолубуздагъы къаламыбызны бирев де чыгъарып алмажакъ, таклиф этген язывларыбызны ярамай деп йыртып да ташламас, отгъа да урмас. Амма баягъы
«къазанны башы ачыкъ буса…» деген айтыв эсге гелип къала дагъы…
Оьрде айтылгъан затланы барын да жам этген сонг, Бадрутдин, мен оьмюрюм де, сынавум да артыкъ экенге гёре, сагъа бир-нече маслагьатлар
этме сюемен.
Башлапгъысы. Сен не язса да, не печать этсе де ярап-къыйышып къалагъан шаирлерден тюгюлюнгню унутма. Амма унутагъан гезиклеринг бола.
Мисал учун, «Тюш намаз» деген лап да тутумлу халкъыбызны сююндюрген
жыйымынгда сагъа ошамайгъан (башгъалар учун ёлгъа гетер эди!) шиърулар бар. Аслусу «Гюнчюлериме». Учуз бетлешивге алданып, сен оьзюнгню
гюллейгенлеге, сайки масала, ичингден душман гёргенлеге»… гьаригизге
бир оьлчеп, сюйсем де, сюймесем де, мен къазажакъ бир къабур…» деп
къолларынгны сыйпайсан. Яравсуз тайпалагъа гёре болмай эшитмейгенбилмейген болуп, ишингни этип турмакъ, шо оьзденлик! Сени гюллейгенлер
бардыр, оланы барлыгъына сююнме тарыкъ. Пагьмунг да болмай, яшавда
бузулуп-яйылып къалгъан бусанг, инан, бирев де гюллемежек эди. Гюллемейген гюнню Аллагь бермесин деп негьакъ айтмай. «Совет гьукумат» деген къысгъа шиъруда да шайлы оьпкелев бар: «…Барлыгъа енгил, ярлыгъа
авур …берсенг – яхшысан, бермесенг – ура…» Энни совет гьукумат ёкъну
да, гьалиги гьукумат халкъны башына хадиргюнлер явдуруп турмайгъанны да айтма да айтмайман. Аслусу – бу ёрукъ темалар поэзия тарлавунда
алабата йимик ерсиз гёрюне. Талавурчуну юзюн ачагъан «Ломмай Амай»,
18
оьзюню гёленткисинден къоркъуп турагъан, пикрусу ёкъ, сёзюню керти ёкъ
тайпаны мысгъыллайгъан «Десе де», ва да «Алам-билим» деген шиърулар
адабиятда болса ярайгъан шиърулар. Тек болмаса да бирев де излеп айланмас эди. Неге тюгюл де, Бадрутдин, сен оьзге даражадагъы, оьзге ёлдагъы
шаирсен.
«Сокъур айгъыр» дюнья адабиятгъа къошум болардай шиъру: мунда ой
да, пашманлыкъ да, чеберлик де дагъы даражада умут этмек эдепсизлик
гёрюнердей етише. Инсанлар айгъыргъа этген вагьшиликни гёзден гечирген сонг,
Аллагь яратгъан гьайван
Инжинген оьз-оьзюнден –
Яшыл отгъа акъ гёзьяш
Агъа сокъур гёзюнден – деп язгъансан.
Шу суратлав ой булан шиъруну битдирме тийишли эди. Амма сен, билмеймен негер кавланып, негер алданып, дагъы да узатасан. Ёкъ, шиъру узун
болгъан деп айтмайман – политика къошулуп учуз болгъан: «Бизин гьукумат гьайдагъан мени наслум – шо Айгъыр».
Шу ерде мени Сергей Есенинни «Корова», «Песнь о собаке», «Сорокоуст» (поезд оьзюнден озуп барагъангъа юреги ярылгъан гюлюш эсингде
чи!) деген шиърулары эсиме тюшдю. Бу асарларда языкъсынывдан къайры
дагъы гьис, дагъы ой ёкъ чу. Тарыкълы да тюгюл!
Экинчиси. Яратывчулугъуну бираз сама да жыжыгъы бар гьар милли
язывчу гьар милли шаир асарларын орусча чыгъарма амракъ бола. Гьасиретлик англашыла – орус тилни маънасы биз сокъмакълар булан яланаякъ уллу
ёлгъа чыгъагъан йимик бола. Орус тилни къулачы генг. Тек не этерсен дагъы
бугюнлеге ерли, Бадрутдин, сени къысмат пагьмусу оьзюнге чер болурдай
таржумачыгъа къаршы этмеген. Мен билеген сени орусчагъа гёчюрюлюп
уьч китабынг чыкъгъан «Третья красота», «Тропа», «Благая весть». Инан
сююнегенни орнуна гьар гезик мени ичим гюе эди. Неге тюгюл де шо китаплар ана тилибизде чыкъгъанлары булан тенглешдиргенде, - яман да
гёрме! – юлкъунгъан тавукълагъа ошай. Шолай зеле-зеле болуп арагъа чыкъгъанча, чыкъмай тургъан къолай. Сени уьстюнге ябурулгъанлар поэзияны
алгъа теберме айланагъанлар да тюгюл, къаст этсе де гючю чатажакълар да
тюгюл – ашгъа ишлейген къазакъ тайпадан. Язгъанларынг орус тилде азман
болуп чыкъса, агьы озокъда инг башлап сени къыйнай. Тек бирдагъы зат да
бар чы: сен бир якълардан, чырхытлардан ёл алып гелген къаммакъ тюгюлсен – къумукъ шаирсен. Шо саялы да сени яратывчулугъунга этилген зиян
савлай къумукъ адабиятны жанын ачытдыра.
Ятланы алдында савлай къумукъ халкъны дыгъыжарсыз, чарасыз, кюцсюз эте. Таржумачыланы осаллыгъындан тюгюлмю дагъы Йырчы Къазакъ
гьакъында сёз юрюлсе, оьзге миллетлени вакиллери эрнин-бурнун чююрме
къарайгъаны? А.-В. Сулейманов, Гь. Анвар, Ш. Альбериев – уллу шаирлер
болса да – пагьмулу таржумачылар табулмагъан саялы атлары оькюрмеген
кюйде къалды. Эки китабы чыкъгъан сонг, М. Атабаев, бирер китаплары
чыкъгъан Ш.-Х. Алишева орусча гёчюрюлмекге къол силлеп къойдулар. А.
Жачаевни орусча беш китабы чыкъгъан, чыкъса да юреги тынгъан деп эсиме гелмей.
19
Орусча да, оьзге тиллерде де чыкъмакъ кемчилик тюгюл – оьрлюк. Буталанмай, арчылынмай чыгъа буса. Сагъа деп айтаман, Бадрутдин, оьзгелер
де эшитсин: яратывчулугъузгъа сиз ихтиярлы болсагъыз да, инг башлап халкъыбызны оьрлюгюн, абурун ойлагъыз!
Уьчюнчюсю. Сени яратывчулугъунгну дюнья булангъы, тарих булангъы
мифология булангъы аралыгъы уьзюлме чи нечик де уьзюлмей – арта бара.
Китапларынг да Йырчы Къазакъ, Айгъази, Зайналабит, Темирболат, Абусупьян булан янаша дегенлейин Галилей, Данте, Прометей, Разин булан Пугачев, Гоголь булан Руставелли ва оьзге маълуматлар бар. Барлыгъы яхшы,
амма шолагъа къысгъа англатывлар этме тийишли тюгюлмю эди?
Масала, аз-маз охусам да, Ая-София не зат экенни мен оьзюм де билмей
эдим – сорав этме тюшдю.
Дёртюнчюсю. Кёп-кёп шаирлени, кёп тюрлю шиъру жыйымларын гёргенмен, бир-нечесин оьзюм де тизгенмен. Оьзенни тар башындан терен генгине оьлчейген къайдагъа гёре тизилеген адат. Сен буса артдан алгъа, гьасили, къайта юрюгенсен, - башлап чыкъгъан китапларынгны артгъа теберип:
«Ирисим», «Гечени гёзьяшлары», «Изатли», «Балчаралар», «Атама кагъыз».
Балики, муну мен билмейген сыры бардыр?
Гьасили, мен не ёрасам да, пагьму есси сенсен, шаирсен. Халкъгъа да,
магъа да аслу ери – шо.
Амма сени башынгда бирдагъы бир жамият намус да бар он-он беш йылны боюнда Дагъыстан китап басмахананы къумукъ адабиятына жаваплы
редакторсан. Айрокъда адабият варисликни чыгъарыв ёлда. Гьар гюн бетингни гёрегенге айтмайман, гьакъ юрекден рази болуп, биз билегенни халкъыбыз да билсин деп айтаман: сени къастынг, сени жагьчылыгъынг болмагъан буса, бу къыт-къыйын йылларда «Къумукъланы йырлары» да, Нугьай
ва Зайналабит Батырмурзаевлени сайламлы асарлары да, Темирболат Бийболатовну, Абусупьян Акаевни, Магьаммат-апенди Османовну китаплары
да чыкъмай эди. А.В. Сулеймановну, Аткъайны, Анварны, Ибрагьим Керимовну китапларын да сен кёп аявлап-абурлап чыгъардынг. Кёп яхшы этдинг,
иним. Бугюн оланы юрюшю асталашса да, сеси янгырып чыкъмаса да, олар
бизин сыйгъа тийишли устазларыбыз. Биз насипли наслубуз. Тёрде олтурма
тамазаларыбыз да, эшик алда олтурма инишлерибиз де бар. Сен, Бадрутдин,
редактор гьисапда уллуланы уллулугъун, жагьиллени бугюн учунгъу амалсызлыгъын ойлап бажарасан. Лап да яхшы хасиятынг – этеген къуллугъунгну сююнюп-къуванып этесен. Сююнегенинг йимик талчыгъып да боласан.
Абдулмежит Межитов ювугъубуз хапарсыздан гечингенде, сен ону китабын
сыйпай туруп, «Оьзю гёрмей гетди чи…» деп тарлангъанынг мени эсимден
бир заманда да таймажакъ.
Бизин халкъ – асыл халкъ. Арадан гетген къалам къурдашларыбызны
агьлюлери, авлетлери оланы китапларын чыгъарыгъыз деп чапгъын этип
айланмай. Шо саялы да намус да сени башынгда. Бу гьакъда ойлашмай бажарылмай. Ойлашгъан сонг, А.-П. Салаватовну пьесалары 1951-нчи йылдан, А. Магьамматовну шиърулары 1964-нчю йылдан берли китап болуп
чыкъмайгъанны гёзалгъа тутма тюше. Шолай да давда жанларын къурбан
этген «Молла Насрутдинни» язгъан Магьаммат Къурбановну, «Авамлыкъны
къурбаны» деген романны автору Камиль Абакаровну китапларын чыгъарма
кёпден тийишли эди. Дагъы айтсакъ Магьаммат Хангишиев, Юнус Алим20
ханов, Басир Атаев… Имканлыкълар аз экенни билмей тюгюлмен, унутуп
къоймайыкъ деймен.
Сонг да, Бадрутдин, оьзарабызда къумукъ прозаны агъымы къуруп бара,
драматургия ёкъ деп кант этебиз. Кант этгенден, тарлыкъгъандан марифат
чыкъмай – язагъанлагъа къол узатма тарыкъ. Къумукъланы критикасы яммонокъ кишнеп турамы? Критикалы китаплар, эсделиклери, жыйымлары
чыгъа буса, адабият бир гьавур жанланып гетежек эди!
Редакторлукъ ишинге байлавлу дагъы да бир-эки сёз. Биз, къумукъ язывчулар, оьзге миллетлер кёп гёрсе де, кёп тюгюлбюз, лап да яхшысы – биревбиревге къабургъа сюеклер де, бавур да бирикгендей бирикгенбиз. Шолай
экенбиз уллу насип. Амма бу татывлулукъ, агъа-инилик редакторгъа четимлик тувдуруп да къоя деп эсиме геле. Неге тюгюл де, бетине де къарап: «Бу
шиърунгда янгылыкъ ёкъ», «Бу хабарынгны тили бузукъ», «Бу романынгны
хамуру гелмеген» деп айтма оьтесиз къыйын. Айтмасанг «яхшы яш» кюйде
турасан, айтсанг арагъа сувукълукъ тюше. Алдын ерли китап чыкъгъанча
алда арагъа салып ойлашывлар юрюле эди, рецензиягъа бериле эди. Гьасили
редактор «Гёресен дагъы, иш янгыз менде тюгюл…» деп гьукмуну башынгдан тайдырып бола эдинг. Гьали буса – «Яхшы яш да» сенсен, хатирсиз де
– сенсен. Болса да, Бадрутдин, къурдашыбызны къолъязывларын, орусча
айтгъанда, рукописин «Бу бир затгъа да ярамай!» деп ташламажакъ болгъан
сонг, авторну ишлетмек деген ёлну сама тутма тюше. Язгъаныны уьстюне
бир де-эки де къайтып олтургъан учун зиян болмай. Башында яман тийсе
де, ахырында баракалла бережек. Сонг да бизин китапларда хаталар кёп.
Бир-бир гезиклерде: «Вуллагьи шу охулмагъангъа ошай…» - деп йибересен. Оьзюнг яхшы билесен: бизин шартларда бир чыкъгъан китап къайтып
дагъы-дагъы да чыгъарыла турмай. Шо саялы да китапны гьар ягъын – мужаллатындан ичиндеги суратларына, гьарпларына ерли мукъуятлы этмекни
уллу маънасы бар. Сен эринмейгенни мен билемен. Балики, бу ишлеге авторланы жаваплыгъын да артдырма тюшедир?
Мен сюер эдим, Бадрутдин, сен гележекде де яратывчулукъ ёлунгда
яхшы шаир кююнгде къалгъанны, редакторлукъ гьисапда буса язывчулагъа
юрегинг де авуртагъан, талаплылыкъны да кемитмеген кюйде «Яхшы яш»
болуп ишлегенни. Эки де ёл бир-бирине къошула.
Сёзюм узун болуп да къалды. Битдире туруп шулай айтма сюемен. Сен
кёп иш этип битмегенсен. Намуслар буса гюнден-гюн арта. Тартагъан атгъа юкню ломмайдан салагъан адатдыр… Гечген ёлунгдан гечежегинг кёп.
Минген атынгны югенлерин бошатма, иним. Балики, ахыр гюнюмдюр деп
ишле. Шолай ишлеме биз барыбыз да борчлубуз. Оьмюрлер тез гетип къала.
Бугюн этилмеген ишни тангала-бирисигюн этме не гючюбюз етмей, не де
имканлыкълар болмай къалмакъ бар.
Кагъызымны охугъанда бир тайпалар: «Яхари, Камал уллу макътавлар
этип къойгъан!» - деп айтажакъны да билемен. Гьёкюнмеймен. Неге тюгюл
де, айтгъаныма оьзюм инанаман. Сонг да иш этип кемчиликлер излеп, айланма, увакъ-тюекге илинме ошаймы дагъы? Шолай да гьакъыл уьйретме?
Гьасили, бу етип гелген язбашны бетине де къарап, сагъа янгы ругь талпыныв, янгы даражалар, узакъ оьмюр ёрайман, Бадрутдин.
Камал Абуков.
1995 й.
21
«МИНКЮЛЛЮНЮ МИНГ ОЧАГЪЫН ГЁРЕМЕН…»
Бадрудин Балчарны сюжетли шиъруларында
гьалиги заманны игитлери
Гьалигилени тилинде орусча айтгъанда «дети войны» деген белгилев бар.
«Давну яшлары», «давну балалары» деп гёчюрме ярай шо белгилевню. Мен
буса шону «давну ялыны къанатын гюйдюрген бала къушлар» - деп гёчюрер эдим. Ахырынчы оьлген солдат гёмюлгенде бите дав деп де айталар.
Бадрутдин Балчарны яратывчулугъу булан таныш адам Уллу Ватандаш дав
гьали де битмегенин аян биле. Ачлыкъ да, тарчыкъ да, оьлюп тас этивню
аччысы да дав гелтиргенлерини бары да тюгюл.
Дав сав дюньяны табиатын да, чагъын да, адам махлукъатыны хасиятын
да алышдырды. Къазакъ айтгъанлай, деврюкгенлер аз болду.
Гьали биз айтма сюеген, шаирни шиъруларында берилген чебер келпетлер дюньягъа гелмегине себеп де давдандыр. Дав, кёбюсю, деврюкгенлени,
девюр юрютгенлени, девюрню девюр этгенлени ашай! Кийиз юреклилер,
къылыгъы азгъанлар, шо давдан да къошну артына айланып къутулду. Барса да икълагъа, къорукълагъа тыгъылып сав гелди; бош почкелени йимик
макътана, пёшюк айта къалды; бала яйып къайдагъы «деселерден», «ломай
амайлардан» дюньяны болдурду. Артдагъы йыллар болуп турагъан; элге,
халкъгъа къобуп турагъан пасатлыкълар да, мени гьисабымда, эл намусун
кютгенлени дав къырып аз этгенге болма герек.
Давну гьакъында айтагъан биз Амиралиден башлама сюйдюк. Ярлы буса
да харлы болмагъан, ямавлу буса да ломайлагъа баш иймеген Амиралини
дав ютгъан. Тек ону халкъгъа этген, кюйлеген къомузлары; чыгъаргъан, айтгъан йырлары, йырларындан билинеген оьзден хасият келпети къалгъан.
Заманны агъымы нени де ашай, тавшалда чанг басдыра – Амиралини къоччакъ, сахават келпетинде, о къоюп гетгенлени де гьалиги наслу билмейгенине шаир къайгъыра. Уьлгю болардайлар унутулса, уьлгюлер де тас бола.
Амиралини чыкъмай, айтылынмай дав къыркъгъан йырлары да давлубазлагъа оьч бетлев.
- Ярлы гёнгю ярыкъ деп,
Ярлы тувдунг, Амирали.
Ярлыгъа йыр тарыкъ деп,
Йырлы тувдунг, Амирали…
Ярлы тувгъан, тек йырлы тувгъан Амиралини оьктемлиги болгъан ярлылыгъы да, йырлылыгъы да; гьалиги шаирмен дейгенлени кёбюсю китапларына къарасанг, бу оьктемлик, бу оьзденлик ёкъ. Олар гьалиги бай-бийлени
бир макътай десенг бир макътай – чанг тийме къоймай. Къарывлу, къайпанмас йырлары булан Амирали, бизин гьисабыбызда бизин Йырчы Къазакъны
тарабындан.
22
Давдан сав чыкъгъанланы талигьи, бир-бирде, давда къалгъанланы талигьинден де къыйынлы, къагьрулу болгъан. Бирлери есирликден сонг ят
эллерде сёзсюз-хабарсыз батды, бирлери немец есирликден сонг коммунист
есирликни системасына тюшюп Сибирлерде оьлдю, бирлери барындан да
къутулса да «пленде болгъан» деген аты булан оьзлер де эниш, оьзлерден
болгъанлар да илыкъ оьмюр сюрдю. Давдагъы атасы пленге тюшген деп,
пионерлени сыдрасындан чыгъарып, илыкъдырып, галстугун да чыгъарып
алгъан яш йылай-улуй туруп юртдан чыгъып гетгенин де хабарлай. Давну
зулмусуна, къайгъы-дертине рагьмусуз-йыртгъыч юреклилени вагьшилиги
де къошулду..
Бадрутдин бу давну бирдагъы бир акъубасын «Туварчы Исмайыл» деген
шиърусунда гёрсете. Пагьмулу адамгъа оьзюню пагьмусун гёрсетме аудитория герек. Халкъны ичинде: тоюнда да, байрамында да актив ортакъчылыкъ этегенлер бола. Олар тойда йырлай, ясда йылай; гьар ишде алдынлы
бола. Шолай актив адам, «Юртда инг де исбайы улан…» Исмайылны давда сыпатына яра тие. «Къабургъасындан алып – яякъ башын тиге». Халкъ
сюеген, халкъны сюеген, адамлар исбайылыгъына сукъланагъан Исмайылны бетин гёрген – къарагъан адам титрердей, эрши эте. Бу адам гёрмесдей
эршилик. Исмайылны оьз халкъыны, оьз юртуну ичинде эмигрант эте. Оьзюню сакъат-эршилигинден халкъ титрейгенни гёрген, гьис этген Исмайыл
халкъдан – адамлардан табиатгъа-гьайванлагъа гёче. Бу дертни уллусуна, бу
къайгъыны зоруна. Давда оьлгенден де, ят эллерде къалгъандан да, бизин
гьисабыбызда, эли-халкъы сени инкар этгенини акъубасы артыкъ. Шаир,
оьзюне хас оптимизм булан, бу аччылыкъдан оьзю де тартынып, жагь сёйлеме къаст эте. Тек сурат аччы къара тюслер булан этилген, ону не кюрлюк
де йибитип болмай. Бир давну – минг дерти дегенлей, Бадрутдин бизге бирев де суратламагъан давну бирдагъы бир дертин юреклерден таймас йимик
таъсирли сездирди.
Уллу шаир оьзюню сезеген – сездиреген ругь гючю булан охувчугъа дюньяны, оьз заманын терен, генг, ренкли кюйде англамагъа кёмек эте. Бадрутдин буса англатып, сездирип, гёрсетип къоймай, охувчуну активлигин ярата.
Пагьмулу шаир оьзюню заманын да, оьзюню гьакъындан язып къойса да,
оьзюню заманын, замандашларын да язып гёрсете. Нечакъы зор уллу давну
акъубаларындан оьтсе де, къайпанмайгъан, гёнгюлден тюшмей ябушувчуланы да суратлай. Ону замандашларына суратлатгъан «Уьч къурдаш» деген
шиърусундагъы келпетлер шолайлардан. Мажит, Басир, Магьамматзапир
деген уьч батыр, уьч къоччакъ улан келпетлери айрокъда таъсирли. Уьччюсю де давгъа баргъан, уьчюсю де бутсуз къайтгъан уланланы тойда йыбав
этеген кюю тамашагъа къалдыра. «Сююнме не бар бу уьч де сакъатгъа» деген ой гелме бола. Тек Бадрутдин бу уьч де уланда уьч сакъатны гёрмейгёрсетмей – уьч нартны гёрсете. Санын тас этмек гючюн, савлугъун алып
къоймай адамны – гёнгюлюн, шатлыгъын да эзе.
«Бут бир керен бичилген,
Юрек гьар гюн бичиле.
Къурдашлар ёлукъгъанда,
Аз-кёп болсун – ичиле».
23
Ичги де эсирме, авлияларын чачма тюгюл, Омар Хайям да айтгъанлай,
дюньяны агъусуна ичгилерден де аччы дарман излеп ичиле.
«Бир-биревге таянып,
Гьариси бир бут булан,
Бузулуп гетгир тойда
Бийий къалгъан уьч улан.
Савлар савланы сыйлап,
Айта сёзлер, аякълар.
Тек эсден чыгъып къалгъан
Мююшдеги таякълар!»
Бу келпетлени булай суратлап, автор биз алда макътайгъан – тавлайгъан;
гьали биревлер сёкмеге де уялмайгъан совет адамны гючюн, ругьун, къайпанмас оптимизмын суратлай.
Шу оьрде айтылгъан уьч де батырны келпетлерине парх береген Бадрутдинни бирдагъы бир чебер асарыны игитлери бар. Олар да уьч батырны
йимик юрекге батагъан гючлю ругь булан, эркин генг боявлар булан суратлангъан. Олар да «Къатынлар геле» деген шиърудагъы къатынланы келпетлери.
«Къатынлы эрлер, туругъуз!
Къатынлар геле къартайгъан.
Давдагъы эрин абурлап,
Уьйдеги яшын аявлап.
Оьмюрю
Эрсиз
Чыдайгъан».
Шиъруну агъымы жагь маршны агъымына парх бере. Бу агъым да шаир
яратгъан къатынланы жагьлыгъын, къайпанмас оптимизмын гёрсете.
Яшав арышын дав чорт сындыргъан алда айтылгъан уьч батырны не насип пайы бар? Шу къатынланы талигьи де шолай. Насибини орта чомачасы
чорт сынса да, сююп тоймагъан юрегин баласына да бакъдырып, аз гёрген
шат гюнлерини ярыгъын янгыз тюшлеринде гьали де гюйшейген бу талайсызлардагъы къурчлукъгъа къара! Олар олай буса да булай, иш булан, яшы
булан насипли деме сюйсек, бираз янгылыш болур. Адам бир керен тува,
тувагъанда да толу пай булан насипли болмагъа тува. Бу къатынланы кюрлюгюню кюрчюсюн тапмагъа да къыйын. Минг йыллар артсыз-алсыз къыргъынларда яшай гелген бизин халкъны да, ону оьзденлигин де сакълагъан
шу къатынланы талигьине ошагъан талигьли аналары болма герек.
«Къатынлар геле – тер бети.
Эрнине чыгъып шербети».
Не шербети, не балы чыкъса да оьлген эрлерини де, оьсе гелеген гиччи
эренлерини де намусуна чанг къондурмайгъаны саялы янгыз къатынлы эрлер тюгюл, сав миллет эре турса да ярай шу «гелеген къатынланы» алдында.
24
Маршгъа ошайгъан агъымы да, къумукъ поэтикада аз ёлугъагъан беш
сатырлыкъ строфика да бу шиъруну гючюн артдыра.
Терс ёлу тюз, дурус деп герти инанагъанлар гелтире халкъгъа, жамиятгъа, махлукъатгъа инг де уллу зиянланы. Етмиш йыллар янгы да-янгы деп
зангырагъан къурум ичинден чирип тозулду. Мен де мен, биз де биз дюньяны гёчерагъачыбыз дейгенлер, - Бадрутдин айтгъанлай:
«Он сегиз миллионну тозгъанда,
Бирев сама тюбек алып чыкъмады».
Заманлар алышынды. Яхшы буса да, яман буса да алдагъы яшавда гьукуматны да, халкъны да есси бар эди. «Къойчусу оьлген, къой мурдар оьлген»
девюр гелди. Лап эркин, башалман низамсызлыкъдан дазувлу низам яхшы
экенни халкъ англады. Ортакъ маллар таланды, ортакъ оьгюзлер оьлдю, ортакъ арбалар увалды… Бу янгы девюрде янгы «игитлер» де тувду. Бу девюрге янгы деме гьал да ёкъ: эки юз йыл алда Абдурагьман Шайых Къакъашуралы, юз элли йыл алда Йырчы Къазакъ, юз йыл алда Абусупиян налатлай
гелген хасиятлар-къылыкълар баш уруп яшайгъан «гьалиги заманны игитлери» арагъа чыкъды. Бадрутдин Балчарны итти гёзю оланы юзюн гёрдю,
суратлады, ич дюньясын ачды. Бирлерин налатлады, бирлерин сёкдю.
Янгыз азыкъ да, опуракъ да, матагь байлыкъ да адамны насипли этмейгенин адабият тезден суратлай. Ругь байлыкъ адамгъа, оьз ерин де билип,
оьзюню барлыгъына да рази болуп яшама кёмек эте. Биревлеге о илму, биревлеге яратывчулукъ, биревлеге динни ёлу.
«Гетип барагъан къатын» деген Бадрутдинни шиърусу оьзю шаирни яратывчулугъунда да сюрюлмеген тын, дюньяны къуршайгъан масала эди; о