Тангчолпан - 2 - 4
арсланкъапланы Мама кочап чыкъгъан Тёбен Къазаныш. Сен къайсы Къазанышлысан?
– Тёбен къазанышлыман, агъав!
– Къара чы бу ишге! Атынг кимдир, къулум?
– Магьмут.
– Магьмут, писти-пистисине ерли сорай деп тамаша болма, Акътигине
ерли билме сюегеним. магъа яшавумда эки де Къазанышда болма тюшген.
Жагьил заманымда базалай хынжалланы артындан Оьр Къазанышгъа баргъанман. Ондан сонг арадан йыллар оьтюп, сени ата юртунг Тёбен Къазанышда да болгъанман. Онда мен дагъы да эки ёлдашым булан Абусупиян
апендини артындан гелген эдим.
– Ону артындан нечик гелген эдигиз, ярай буса айтыгьыз, агъав, –деп
тиледим мен тамазагъа, апендини уланы экенимни айтмай.
– Бир уллу уьзюрю къуллугъу болмаса, адам бир элден бир элге
барамы?! Айрокъда, гьали йимик, бир-эки сагьатланы ичинде етишдирип
къоягъан таксилер де, автобуслар да ёкъ заманда. Биз, уьч атлы, Шалиден
эртен танг булан атланып, артындагьы гюн тюшден сонг Тёбен Къазанышгъа гелдик. Абусупиян апенди бизин бек исси къаршылады.
– Инг башлап къайнар чайлар ичип, ёлда къавшалгъаныгъызны тайдырыгъыз, – деп, тула сумавардан чайлар тёгюп алдыбызгъа салды.
– Мени даим чайым бола. Бу языв-бузув иш башын бек моютуп къоя. Заман-заман чай ичип, башымны къарышгъанын тайдыра турмасам, амалым
ёкъ, –деп де, къошду.
Лакъыр эте туруп, чайлар ичдик. Сонг экинни намаз болуп, намазларыбызны къылдыкъ. Нечик чыкъгъаныбызны айтма сюебиз, тек башлама кюй
табып болмай турабыз. Абусупиян апенди де, бизге ялкъывлу болмасын
деп, ондан-мундан лакъыр чыгъарып, Мычыгъышдагъы гьалланы ва олай
да башгъа затланы сорай, тек биз нечик чыкъгъанны ва не къуллугъубуз бар34
ны атын чыгъармай. Къонакълар тез гетгенни сюе деп ойлашар деген пикру
булан сорамай болгъан экен. Шону биз сонггъу лакъырдан билдик.
Бизин Шалини де ва хоншу юртну да (тамаза о юртну атын да айтгъан
эди эсимде къалмагъан) арасында бир тарыкъсыз увакъ затлардан душманлыкъ, оьчлюк башланып, эки де юрт уллу берекетсизликте тарып турагъанны англатдыкъ ва:
– Эгер де гележекде эки де юртну аралыкълары шулай къалып, оьчлюк
узатылып турса, биз бир-бирибизни къырып битдирип пастан салгъандай
болажакъбыз. Абусупиян апенди, ярай буса, шонда гелип, маслагьат этигиз,
бизип ярашдырыгъыз, – деп тиледик.
– Англайман, аявлу къонакъларым. Эки де юртгъа, сиз айтагъан кюйде, уллу къутсузлукъ къабунуп, балагь къобуп турмай буса, сиз алыслардан
мунда гелмес эдигиз. Бусурман къардашлар! Сиз мени тюз англагъыз, мен
онда гелмеге авурсына деп ойлашмагъыз. Айтагъаным, шо иш, шонча уллу
Мычыгъышдан оьтюп, магъа етип турамы? Мен билсем, Мычыгъышны
ичинде де бар чы бек гьюрметли къартлар ва алимлер, – деди Абусупиян
апенди.
– Тюз айтасан, тек олар не этсе де ярашдырып болмай туралар.
– Буса гелермен, Аллагь буюрса, бусурман къардашлагъа болагъан
къуллугъубузну этмеге авур сынмасбыз. Тек бир ювугъума сёз бергенмен,
тангала тюгюл, бирисигюн ону уьзюрю къуллугъуна айланмагъа. Сизин булан гелип къалып, огъар ялгъанчы болсам арив чыкъмас. Иншаллагь, эки
гюнге бир зат да болмас.
– Ярай, Абусупиян апенди, нечакъы да ярай, гелемен деп сен бизин бек
сююндюрдюнг, Аллагь рази болсун сагъа, кёп савбол, баракалла, – деп, биз
огъар алгъышлар этдик.
Къуллугъубуз бажарылгъан сонг, биз ёлгъа тюшме сюегенибизни билдирдик.
– Ёкъ, гетмейсиз! Гече къалсагъыз, мунда гече ятма ерлер табулмас деп
къоркъамысыз? Дагъы да къонакълар гелсе де бар, вёре, талчыкъмагъыз.
Маркача намазгъа да аз заман тюгюл къалмагъан. Аллагь буюрса, маркача
намазыгъызны да, эртен намазыгъызны да шунда къыларсыз. Тангала оьзюгюз сюйгенни этерсиз, атлардан да парахат болугъуз. Оланы гьайын этеген
адам да бар, – деди ол ва:
– Гелме ихтиярыгъыз болса да, гьали гетме изну берилмей сизге, – деп
иржайды.
Шолай бир гече оларда къалдыкъ, воллагь, нече де адилли, берекетли
ожакъ эди, адамлар сукъланардай.
– Сонг не болду дагъы, агъав? – деп сорадым мен.
– Гьасиликалам, Абусупиян апенди оьзю айтгъан заманда Шалиге гелди.
Жумамежитде къадибиз булан ва юртну жамияты булан танышды, олар булан тюш намазны къылды ва тангала ярашывлукъгъа бармакъ учун юртдан
30 абурлу ва гьюрметли адамны жыймагъа таклиф берди. Экинни намазгъа
етишеген кюйде бириси юртгъа гетди. Онда да шолай юртну къадиси ва юртну жамияты булан ёлугъуп, олагъа да тангала ярашывлукъ сёйлешивлеге
бармагъа абурлу-гьюрметли 30 адамны жыймагъа таклиф эте.
Артындагъы гюн Абусупиян апенди эки де юртну арасындагъы ёлну о
35
якъгъа да, бу якъгъа да бир йимик мезгил бар еринде шо вакиллени, 60 да
адамны, жыйды. Ол бир сагьатдан да къолай пайхаммарланы яшавундан,
Къуръандан, шариатдан, табиатдан, яшавдан терен маъналы мисаллар гелтирип, душманлыкъны-оьчлюкню къутсузлукълары, балагьлары гьакъда ва
татывлукъну-дослукъну ниъматлары гьакъда пасигь тили булан мукъуятлы
этип айтды. Ону терен маъналы сёйлевюне эки де якъны вакиллери авзун
ачып тынгладылар. Абусупиян апенди, алда ярашдырма къарагъанлар йимик, не болгъан эди арагъызда, не къалгъан эди деп, гетген-битген затланы
хотгъап, эсги яраланы янгыртып-оьрчюкдюрюп айланмады.
– Муна гёресиз, душманлыкъ-оьчлюк бу пана дюньяда да, о герти дюньяда да оьртени-оту булангъы жагьаннем, дослукъ-татывлукъ буса адам оьзюнден тоюп болмайгъан, кёп ниъматлары булангъы женнет, –деп, оьзюню
маслагьат сёзюн битдире туруп, Абусупиян апенди эки де якъны вакиллерини ортасында токътады ва:
– Аллагь учун, ярашывлукъгъа бир-биригизге къолларыгьызны беригиз,
– деди.
Не о якъдан, не бу якъдан къолун узатагъан гиши ёкъну гёрюп:
– Бусурман къардашлар, шайтанны-илбисни юрегин ял этмей, юреклеригизни енгип, къолларыгъызны бир-биригизге узатыгъыз, – деп, оланы да,
бизин де енглерибизден тутуп тартып, къоймай къолларын алдырма башлады.
Эки де юртну вакиллери бир-бирине къолларын берип битгенде, ол бек
сююнюп:
– Энниден сонг гьеч гиши шу эки де жамиятны арасындагъы ярашывлукъну бузса, шо къайсы якъдан болса да, барыгъыз да, демек, о якъ да, бу
якъда, шо адамгъа Аллагьны шайтангъа этген минг налатын берерсиз, – деп
битдирди.
– Муна шулай, Абусупиян апенди, эки де юртну арасында ярашывлукъ
болдуруп, бизин арабыздагъы оьчлюкге ахыр салды ва къан тёгювлени даимликге токътатды. Ондан къалгъанлар, дос-къардашы гёрмеген яхшылыкълар къалмасын, я Аллагь! – деди тамаза.
– Агъав, сиз магъа не арив ёлукъдугъуз! Мен мунда гелип не яхшы этгенмен, ёгъесе атамны гьакъында шу сиз айтгъан затланы бирин де билмеген
кюйде къалажакъ эдим, – дедим мен сююнмекликден.
– Я, Абусупиян апенди сени атангмы? – деди ол, скамейкадан хозгъалгъандай болуп, бирден мен бар якъгъа савлай къаркъарасы булан бурулуп ва магъа бек тергевлю къарап.
– Дюр, – дедим мен.
– Айтмассан! – деп, ол эки де къолун инбашларыма салды, – Я, балам
Магьмут, неге айтмай турдунг гьали болгъунгча. Мен чи сагъа башынданокъ айтдым уьюгюзде-эшигигизде болгъанымны. Уьйлеригиз жумамежитге ювукъда токътагъан эди, 50-60 метр болгъандыр аралыгъында, оьзю
де таш канзилери, темир тутулгъан чарлагъы булангъы эки къабат бина эди.
Тюз айтаманмы? – деди тамаза, менден жавап къаравуллап.
– Тюз айтасыз, агъав, – деп, мен ону сёзюн гертиледим.
– Атагъызны тутуп, сюргюнге йибергенни ва ол онда гечингенни англагъан эдим. Анагъыз сама савму, къулум ? –деп сорады ол.
36
– Тюгюл, анабыз да о герти дюньяда? – дедим мен.
– Къалгъанларыгъызгъа Аллагь савлукъ берсин! Яшав шолай зат, Магьмут, гезиги етишген гете. Аллагьдан гелген къадаргъа рази болуп къалмасакъ, кюй ёкъ. Магьмут, сени илму булангъы кююнг нечикдир? Атагъыз чы
уллу илму хазна эди. Мычыгъышча да яхшы биле эди, мычыгъыш тилде
китаплар да чыгъарды.
– Агъав, илму булангъы кююм нечик болсун, бизин къойдуму адашгъан тажжал тайпа ондан пайдаланмагъа?! Атам тутулгъанда магъа беш йыл
бола болгъан. Бизин, биринден-бири гиччи беш яшны, атасыз къойгъандан
къайры, бары уьй малыбызны сыпкъырып алгъан, юртларыбызны чыгъарып алып, канторлар этген. Биз хоншу чыгъып, башгъа абзарда бир уьйге
тыгъылып яшама борчлу болгъанбыз. Тавушдан тайдыргъан. Биз гёрмеген
не къалды? О замангъы гьакимлер, активистлер бизге, атасын оьлтюрген
душмангъа йимик, къарай эди. Сайки, биз «халкъны душманыны» авлетлерибиз. Атабызны китапханасындагъы китапланы арбалар булан ташып
яллатгъан. Бизге эсделикге сама бир китабын да къоймагъан, – дедим мен,
тюнегюн-бирисигюн болгъан затгъа йимик талчыгъып.
– Кюстюнме, къулум, Магьмут, яшавда не де бола. Къысмат биревлени
шолай терсине сынай, болгъан затгъа болат болма терек, – деди тамаза.
…Тёбен
къазанышлы
алимни
мычыгъыш
халкъ
булангъы
байлавлукъларыны гьакъында айта туруп, ону мычыгъыш тилде уьч китабы
чыкъгъанлыкъны да эсгерме тюшедир.
АЛЛАГЬДАН ТИЛЕВ
Дагъыстан илму центрыны Тарих, археология ва этнография институтуну илму къуллукъчусу Гь. Оразаевни къолуна 1991- нчи йылда Абусупиянны
уллу агъасы Абдулхайырны къолъязмасы тюше. Шо къолъязманы ичиндеги
япыракъланы арасында Абусупиянны атасы Акай къадини оьз къолу булан
арап тилде язгъан бир япырагъы да табула. Шо япыракъда Солтанагьматны
уланы Акай къади оьзюню уьч де уланыны – Абдулхайырны, Абуюсупну ва
Абусупиянны – тувгъан йылларын, айларын, гюнлерин, гьатта вакътисин
мекенли этип язгъан.
Оланы оьзюне савгъат этгенлиги учун ол Аллагьу Таалагъа шюкюрлюк,
уллу разилик билдире, олагъа гьарисине айры-айры кюйде алгъышлар тилей. Акай къади, лап гиччи уланы Абусупиян тувгъанда, огъар багъышлап
булай язгъан:
“Аллагьу Таалагъа макътавлар болсун, бизге муъмин, атасы да, анасы
да– экибиз де учун сююмлю, азиз, гьакъыллы, ишни кёп сюеген улан тувдурмакълыгъы булан бизге булай сююнчлю хабар йиберип, бизин оьр этгени саялы. Биз огъар Абусупиян деп ат къойдукъ.
Гьей, Аллагьым! Сен огъар пайдалы би¬лимлерден пай бер, оьрюм чагъындан тутуп, о загьматны сюеген адам болуп оьссюн. Сен огъар, яшавлугъу учун тарыкълы даражада, мекенли (сан ягъындан яхшы), мол ва
гьалал болгъан рызкъыны бергин! Сен ону товбагъа тюшеген (гьеч этген
янгылышы болса, пашман болагъан) эт, асил адамланы да ва авам адамланы
да арасында ону абурлу-гьюрметли эт, намуслу ва оьр къылыкълы эт, бары
37
да махлукъатны ичинден сайлангъан, Сени элчи пайхаммарынг Мугьаммат
саллаллагьу Таала алайгьи васалламны гьакъы ва гьюрмети учун тилеймен!
Ону тувгъанлыгъы гьакъындагъы сююнчлю хабар бизге, сонгугюнге чыгъагъан гече, артдагьы ахшам ашны заманына таба, 1289-нчу йылда,
Аллагьны шаввал деген мубарак айыны еттисинде гелди. Бу (тарх) буса,
Булакъда1 къабул этилип токъташдырылгъан ва якълангъан йылланы санавну къайдасына гёре, йылны гюз вакътисиндеги айлардан бирисини
– Аллагь¬ны мубарак айы ташрин ассанини – он еттиси бола. (Акай къади
оьзюню язывларында, гьижрат булан гёрсетилген тархны арап христианланы календарына гёре айландырып да гёрсетген: ташрин ассани айны 17-си
эди деп. Гь.Оразаев).
Аллагьым, Сен ону оьрлендир, ону бизге ва оьзюню агъаларына илиякълы янашагъан ва яхшы юрекли этгин, огъар пайдалы билимлерден пай
бергин. Ону англавлу, гъакъыллы, пагьмулу, тутумлу, къуватлы, ягьлы этгин, огъар узакъ оьмюр бергин, амин! Бары да дюньяланы еси Аллагьгъа
макътав!”
Гёресиз, Акай къадини бары да тилевлерин Аллагьу Таала къабул этген
йимик тюгюлмю?! Тек башыбызгъа шулай ойлар да гелмей къалмай: эгер
Абусупиян элли етти йылында, демек, уллу болгъан чагъында, нажжас яла
ябывчуланы яманлыгъындан къылыч йимик къышлары булангъы къагьрулу
Темиркъазыкъдагъы ГУЛАГ-гъа сюргюн этилинмеген буса, ол дагъы да он
беш йыллар сама яшар эди. Огъар шончакъы йыллар оьз элинде (ата юртунда) яшамагъа ва яратывчулукъ иши булан машгъул болмагъа имканлыкъ
болгъан буса, ол бизге дагъы да нечакъы жан азыкъ булан ругь байлыкъ,
демек, дагъы да нечакъы илму хазна къояр эди! Я Аллагь, шолай халкъына пайдалы, савлай Дагъыстангъа ва олай башгъа эллеге де хыйлы-хыйлы
хайыры тийген адамны сюргюнге йиберип зая этген ярахсызлагъа не айтайыкъ! Олагъа Аллагьны шайтангъа этген минг налаты болсун! Аллагь
олагъа о герти дюньяда тюз дуванын этсин!
_______________________
Булакъ–Египетни тахшагъары Каирни ювугъунда илму меркез ерлешген ер.
1
38
Хабар
Яраш БИЙДУЛЛАЕВ
БАВДА
Рамазанны къатыны гетгени бир жума бола. Эришивсюз, къавгъасыз.
«Мен дагъы булай турма болмаймая», деп кагъыз да къоюп, юрюме башлагъан Мурадикни де алып анасына гетген. Ол бир жуманы ичинде Рамазан
оьзюню йигирма алты йыллыкъ оьмюрюн гьар гюнюне ерли гёз алгъа гелтирген. Тек айтардай оьзюню терслигин чи тапмай.
«Неге турма болмады? Не къыйынлыкъ бар башында?», деп къайнаша
Рамазан. «Ичмеймен, саякъ къыдырмайман. Алгъан алапамны кепегине
ерли оьзюне беремен. Дагъы не герек? Уьйде увакъ-тюек къуллукъларына
кёмек этемен…?»
«Мени сен англамайсан. Къартланы йимик турабыз», дей.
«Неге англамайсан? Неге турасан къартланы йимик? Къолунгну тюбюнде стиральный машин, пылесос, телевизор, приемник… къартлар тюшюнде де гёрмеген шоланы. Дагъы да не герек?», деп эрише ол, гечелер янгыз
орунда ятып.
«Ёнкюлюк. Мен оьзюне багъып турма герекми эдим? Мени де ишимден
айыра эди, оьзюню увакъ талаплары булан».
Рамазан инден къайтып, аш да ашагъан сонг, бириси уьйге гирип, оьзюню столунда олтура эди. Столну уьстю эсги приемниклерден, радио къураллардан толуп бола. Шолар булан долана туруп, ону гьеч гишиде гъайы
болмай, заманны гетгенин де билмей къала.
Телевизоргъа къарайгъан къатыны, шагьарланы, табиатны гёрсете буса:
Къара, Рамазан, нечик арив ерлердир, барма ахшы эди, – дей.
– Инжитме чи, оьзюнг къара, – деп Рамазан башын гётермей.
Яда кино юрюлегенде игитлени къысматына языгъы чыгъып, къатыныны гёзлери сувланса:
– Тарыкъсыз затлагъа йылама уялмаймысан, гиччи яш чы тюгюлсен,
– деп мысгъыллай.
Рамазан ойлайгъан кюйде, булай маънасыз, увакъ сёз эр-къатынны арасында гьар гюн де бола эди.
«Шулай увакъ затлар да багьанамы айрылма?», деп ойлай ол, бир гюн
ишден чыгъып, орам булан геле туруп. Уьйге барма да сюймей. Барса, тюш39
ден къалгъан тузлу къоймакъ. Гьали де ичи яна сувсаплыкъдан. Сувукъ газ
сув ичме умут булан ол шагьар бавгъа гирди. Автоматланы алды гиччи яшлардан толгъан. Бавну бир мююшюнде, яшыл будкада сувлар, пиво сатыла.
Рамазан будкагъа багъып юрюдю.
«Бир гюн сама яллыкъ болмаймы», деп ойлады ол. «Шу приемниклер
де болду, мен де. Къатын да сюймей эди шоланы, оьзюнден аш тилейгенде
йимик. Ожакъ да тарыкъ тюгюл сагъа, агьлю де, шо эсги къураллар болса
дей эди».
Ягъада пийво иче туруп лакъыр этеген уьчев бар.
«Бир затда гьайы ёкъ, насиплилер», деп ойлады Рамазан олагъа ювукъда
токътап.
Ортадагъы мазаллы, къызыл бетлиси шофёр буса ярай, механикни сёге,
частлар ёкъ, машинлер кёп токътай дей.
– Я, Гьамит, къой, сени машинингни чи гёрмегенбиз токътап, – дей ону
инбашына къагъып бириси.
– Мен токътайгъанлардан тюгюлмен, – дей ол, иман бармагъын тёшюне
тюртюп, сонг оьзюне багъып иржайып гелеген уланны гёрюп:
– Ба-а, Ами р-р, къайдан чыкъдынг? – деп огъар эки де къолун узата.
– Пийва да бар чабакъ да, ичмеймен бир де ёкъда, – деп басып турамысыз? – деди гелген улан оланы къолларын алып. Сонг Гьамитни токъта дегенине де къарамай будкагъа багъып юрюдю.
– Мировой яш, къатын-къыз булан оьтесиз гелишип бажара, спец, – деди
Гьамит ёлдашларына.
– Сен сав, мен сав, муна яшав, – деп иржайды Амир, пиво гелтирип, –
сонг, ювугъум, ишлер?
– Мировой. Сеники? Баягъы складмы?
– Дюр, огьо, арив гёгюрчюнлер де саркъа бу якъда, – деди ол оьтюп барагъан къызлагъа къарап.
Рамазан гетме сюйген эди, аз замангъа буса да къайгъысын унутдургъангъамы, уланланы лакъыры ону тергевюн тартды. Бирдагъы бокал алып, ол
къайтып ерине, эретурду.
… – Лап мени объектим, оьзю де прицеби булан айырылгъан, – деп эшитди ол юрюлеген лакъыргъа тынглап.
– О чу яш зат, сен уллусан, – деп сёз къошду бири.
– Ёкъ, къурдаш, янгылышсан, шу тайпагъа, билме сюйсенг мен герекли чагъымдаман. Огъар жагьил тарыкъ тюгюл, ону жагьил эри айыргъан,
огъар кёпню гёрген, мени йимик машини булангъы адам тарыкъ, – деп Амир
оьктем сёйлей.
– Бизге де айтсанг ярамаймы кююн, шу пийводан къайры затгъа гьюнерибиз ёкъ, – деп Гьамит къурсагъын сыйпады.
– Не бар мунда, яшындан башлайсан, иржайып, къоркъутмай, къолун
аласан, атынг кимдир, айт чы агъайгъа? Атаска, гьа, Аташка, молодец, а маманы аты? Амма, агьа, биз мамагъа оьзюне сорарбыз, алып юрюйсен яшны,
дагъысы сёзге гёре…
– Сёйлеме де сюймесе?
– Сен яшын ойнатгъан сонг, ол сёйлемей болмай. Яшны макътайсан, ана
оьзюн макътагъандай бола. Багъышлап къоюгъуз, яшны ойнатып, мен та40
нышлыкъгъа ёл излейдер деп эсигизге гелмесин десенг ол ойлашып болмайгъан бола.
Сёйлеме башлагъандокъ да Амир Рамазанны кепине гелмеген эди. Отуз
беш йыллар болагъан сари чачлы, къурсакъ битген Амирни дёгерек бети
сёйлеген сайын къызара. Ону макътаныву да адамны ачувун чыгъара.
– Муна, гьали къарагъыз чы, – деп Амир бокалын бошатып, скамейканы
къырыйында ойнайгъан уланпавгъа багъып юрюдю.
Гетме онгарылгъан Рамазан, Амирге къолун узатагъан гиччипавну гёргенде еринде къатып къалды. Юреги чалт урду.
«Болма ярамас», деп ойлады ол алдына къарап. «Мен янгылышмандыр».
Бирдагъы бурулуп къарагъанда, яш, оьзюню уланы Мурадик экенге шеклик къалмады. Скамейкада, артда алгъан гёк капотун да гийип къатыны олтургъан. Амир буса Мурадикни де алып, иржая туруп ону янына бара.
Рамазанны ичинде от янды. Юреги, челтирден чыкъма ер излейген къушну юреги йимик тырпыллап ишледи.
«Огь, сен нас! Къара чы, уланымны тизлерине де алып, анасы булан
иржайып сёйлей. Мурадикни не англаву бар. Огь къатынлар… Уланымны
ойнатма къояманмы шу къурсакълыгъа?!»
– Молодец, бажара экен, – деген сёзлени де эшитип, Рамазан эсирген
адамдай, уланына къарагъан кюйде, скамейкагъа багъып юрюдю. Ону бети
агъаргъан, эринлери къысылгъан, гёзлеринде ачув…
«Атангны танытарман», – деп барагъан Рамазан, етишме аз къалып, тирелип токътады, адады… Ачув сююнчге айландымы, ол къаркъарасындан
юк тайгъандай енгилликни сезди.
«Тюгюл чю! Мурадик тюгюл чю!»
Тек ол негьакъ гелмегенни Амирни тизинде олтургъан яш да билген, оьзюню гёк гёзлери булан соравлу къарап токътагъан. Рамазан яшны анасына
къарады. Ону бурма чачлары, чююлюп гетген къашлары, пашман къараву
«Магъа недейсиз?» деп сорайгъанда йимик эди.
– Адам тапгъансыз! – деди Рамазан ва бурулуп Амирни агъаргъан бетине
къарап оьтюп гетди.
Бавдан чыкъгъан сонг, ол юмурукълары къысылгъан кюйде экенни англап, оланы язып, къан къачгъан бармакъларына къарады, башын чайкъады.
«Шо яшны еринде мени Мурадигим де болма бола чы», деген ой ону
юрегин авуртдурду.
«Ёкъ, булай турма ярамай! Ярамай».
Ол Мурадикни алма баражагъына мекенли токъташды ва алгъасап юрюдю.
41
Проза
Абзайдин ГЬАМИТОВ
МАКЪТАТМА
Сен токътамай бусанг да,
Мен герекмен токътатма:
Йырынг сени макътатсын,
Сен йырынгны макътатма.
АКЪ ЧЫКЪЛАР
Енгил еллер,япракъланы уьфюрюп,
Ерге тюшсе минчакълардай акъ чыкълар,
Эсге геле, къолум тийип,уьзюлюп,
Тёгюлгени бойнунгдагъы минчакълар.
АЙТАЛАР
Тамурда жымырлап йиберсе къаны,
Айталар шо ерде бола деп жаны,
Тек менде, гёзелим, жымырлай юрек,
Ичинде сен баргъа болмагъа герек.
ОЙНАЙБЫЗ
Юлдузлу ёл йимик, гече авлакъда
Шып оьзенни шып болма биз къоймайбыз:
Юлдузум да, мен де, юлкъуп оьзенден,
Юлдузланы кёкге чююп ойнайбыз.
42
ТУСНАКЪДАН КАГЪЫЗ
– Тюш елкемден, аш гьарам,
Бар, башынга тап чёрек!
– Чёрек тапмакъ учун чу,
Атам, ишлеме герек.
Гёрдюнг чю, бу пачалыкъ
Ишимни алып къойду,
Къызыл дипломум булан
Орамгъа салып къойду.
Ойлашдым, сатыв этип
Сама да тапма чёрек,
Сатма маллар алма да
Акъча болмагъа герек.
Топракъ къазып къарадым,
Къарадым бина къуруп,
Ярты гьагъын тёлейлер,
Ломмайдан иш буюруп.
Артда шо яртыны да
Бермейген болуп къалды,
Ишлеген гьагъым бер, деп
Мен уьюне ёл салдым.
Мен бир гезик гелгенде,
Хожайыным хохайып:
Я, не къызгъанч затсан, – деп,
Эте башлады айып.
Ач къурсакъгъа авзум бек
Ачылып къалды бирден,
Къарады итни йимик
Къувалама шо ерден.
Таш урушгъа тутду ол,
Мен бир керен таш урдум,
Башыма бир зат тийди,
Артындагъы гюн турдум.
Къарангы бир тёледе
Эсге геле башладым,
Охраналар алып
Багажникге ташлады.
43
Погонлулар бар ерге
Мен гьалсызны элтдилер,
Онча къаратып къоймай,
Магъа суд да этдилер.
Елкенгден тюшюп, атам,
Къарагъанман челтирден,
Сен магъа къойгъан «ватан»
Мени мунда гелтирген.
2003 й.
ОЙЛАША КЪАЛДЫМ
Судья огъар
Оьлюм суд гесе.
Амма бар «теги»:
Бойну базыкъгъа
Башындан эсе,
Сыпгъырылгъан дей
Салгъан илмеги.
Башгъа судья
Башгъа суд гесе:
«Тюз болмас огъар
Гюнагьлы десе…»
…Ойлаша къалдым
Къалгъанда янгыз:
Судья – къайчы,
Адам да кагъыз.
2007 й.
ГЕЛИН КЪАТЫН ЙИМИК…
Мени учун гече де сен шавла эдинг,
Булутлу гюн мени учун ярыкъ эдинг,
Мен биледим: бир сюювге амин эдим,
Бир сюювюнг булан магъа тарыкъ эдинг.
Бир сюювге амин болдукъ сен де, мен де,
Юрюдюк биз бир сюювню ёлу булан,
Ёл битгенин билмей къалдыкъ, Оьр табиат
Сыйпай туруп бизин, йылы къолу булан.
Йылы къолу ону гьали салкъын болгъан,
Гьали бизин салкъын сыйпай ону къолу,
Белгисиз бир бошлукълагъа элте геле
Биз юрюйген гьакъ сюювню гьалал ёлу.
Мен билемен: биз бошлукъгъа гетегенни,
Дюнья ярыкъ – ол заманлыкъ ярыкъны да,
Амин болуп биз юрюген бир сююв ёл
Наслуланы узатмагъа тарыкъны да.
…Янгылышы болмай Уллу табиатны,
Гелин къатын йимик тизген ол гьар затны.
44
АРТЫ ЁКЪ
Яшда айтады, ону
Жинлер алып гетген, деп,
Гьали де ёкъ, дагъы да –
Аллагь билсин, нетген, деп.
Гьали айта, биревлер
Ону урлап гетген, деп,
Аты да ёкъ, чуву да –
Аллагь билсин, нетген, деп.
Тенглешдирип къарайман
Яшлыкъны ва къартлыкъны –
Заманны арты ёкъдай,
Арты ёкъ намартлыкъны.
2004 й.
БАЗАР БАГЬА
Мен жагьилде базаргъа
Бармай эдим уялып,
Уьйге тарыкъ-герекни
Геледи къатын алып.
Уьлкебиз атылгъанда
Базар къалды атылып,
Артгъа салгъан затыбыз
Алда гетди батылып.
Болдум сума-таякъдай,
Кисем де болду юкъкъа,
Мен базаргъа бараман
Бармай амалым ёкъгъа.
Базарлар багьа болгъан,
Сыйдан да тюшген акъча,
Бары ерде бары халкъ
Яшаймы бизин якъча?
Алдагъы оьзден улан
Тюшгенмен гьали гёзден,
Баш чыгъарып болмайман
Мундагъы базар сёзден.
Учуз берме сюймейлер,
Акъча ёкъ алма багьа,
Базар тилни билмейген
Мен не сёйлейим,магьа?!
Базаргъа багьа бердим,
Чыгъып ягъагъа айры –
Учуз затны тапмадым
Мени башымдан къайры.
2005 й.
45
Тархнаме
Камал Абуковну 75 йыллыгъына
Магьаммат АТАБАЕВ
ПАГЬМУ КЪАРТАЙМАЙ
Камал Абуков адабиятда ишлейгени ярым асрудан да артыкъ бола. Шо
йылланы ичинде ол къумукъ ва дагъыстан адабиятына этген къошумну айтып битдирме къыйын. Ону пагьмулу асарларында тарихи агьвалатлары
булан бирге халкъны башындан гетген толкъунлар булан халкъ оьтген ёл,
бизин гьакъыкъатны агьвалатлары суратлана. Бизин замандашланы келпетлери бериле.
Камал Абуков критик гьисапда да кёп иш этген. Ол Дагъыстанны бары да
деп айтма ярайгъан язывчуларыны ва шаирлерини гьакъында язгъан, оланы
китапларына къыймат берген, маданиятны ва инче саниятны вакиллерини
гьакъында да кёп язгъан, илму чалышывчуларыны гьакъында да. Ол оьлген,
арабыздан гетген белгили адамланы гьакъында язмакъ булан оланы унутма
ярамай деп чакъыргъан.
Камал Абуков Хасавюрт районну Чагъар-отар юртунда тувгъан. Орта
школаны битдирген сонг, Камал Абуков, оьзюню бир-бир тенглилеридей, загьматгъа гирише, темир ёлда ишлей. Сонг буса, охувун узатма гьасирет улан
Магьачкъалагъа гелип, Дагъыстан пачалыкъ университетине тюше. Шонда
охуйгъанда да Камал Абуков оьзюн бек яхшы янлардан гёрсете, спорт булан
машгъул бола, гьар тюрлю макъалалар, хабарлар, очерклер яза.
Яш заманында Камал Абуков, кёп язывчулар йимик, яратывчулугъун
шиърулардан башлай, тек бу яшдагъы гьакъыл ва оьз-оьзюне къыймат берип болагъанлыкъ ону шиъру язывда онча уьстюнлюклер алма болмажагъына инандыра, ол шиъруланы къоюп, прозагъа гёче ва кёп яхшы эте.
Бу пагьмулу уланда олтургъан критик шо вакътилер охувчулагъа билинмей турса да, Камалны тюз ёлгъа сала: ол яшда башлагъандай, шиърулар
язып тургъан буса, балики, прозада етишген даражалагъа етишме бажармас эди, алдын ва гьали шаирлербиз деп ойлап, шаирлербиз деп къычырып
юрюйген, тек оьзлер герти поэзия булан бир аралыгъы да ёкъ осал сатыр46
ланы, гьеч охувчулагъа таъсир этмейген, оланы къулагъына да, юрегине де
гирмейген, башын инжитеген затланы язып турар эди.
Камал Абуков кёплени гьакъында язгъан, тек ону оьзюню гьакъында
буса онча зат язмагъан – Магьаммат Атабаев Камалны яшаву ва яратывчулугъу гьакъында язгъан китапдан къайры, бир нече макъалалар чыкъса тюгюл. Дагъыстанны прозасына багъышлангъан адабиятчы алим Сулейман
Ахмедовну китабында да Камалны яратывчулугъу гьакъында бек аз язылып
къалгъан. Бу пагьмулу критик ва язывчу буса дагъыстан прозаны оьсювюне
кёп къошум этгени барыбызгъа да ачыкъ.
Дагъыстан адабиятны ахтарывгъа кёп тергев ва заманын берген адабиятчы алим Абдулла Вагьидов ва Камал Абуковну асарларын теренден ахтаргъан, ону яратывчулугъун ахтармакъ ва яймакъ учун кёп иш этген адам. Тек
бу гьюрметли алимни бир-бир пикрулары булан рази болма къыйын. Мисал
учун, ол Камал Абуковну «Я виноват, Марьям» деген повестини баш игитин айыплай, сайки, Жамал оьзюню сюйген къызын чыгъарып башгъа адам
алгъанда да, бир зат да этмей, дагъыстанлы шолай осал болма тюшмей в.б.
Камал Абуковну повестини баш игити оьзюню сюйген къызы учун ябушувгъа чыкъгъан буса, башгъа повесть болар эди, язывчу шо борчну оьзюню алдына салмагъан, баш игитин шолай суратламакъны арив гёрген. Шо саялы
ону айыпгъа тутма ярамай.
Абдулла Вагьидов Камал Абуковну танкъыт эте туруп, сенден чи мен бек
билемен деп айтма сюегендей, къумукъ тюзлени талчыкъларын суратламакъ
булан, Камал зараллы философияны яя деп, язывчуну айыплама къарай.
Абуков тюзюн язмагъан буса, ана топрагъына, таптавулда къалгъан, талангъан къумукъ тюзлерини агьын-зарын эшитмегенмен буса. Ва шо гьакъда
язмагъан буса, айып салма ярар эди. Къумукъ тюзлеге буса мунда кёп халкълар гёчмекден, экология балагьлардан тийишли кюйде пайдаландырылмай къалып турагъанындан, топракъны берекетли къатлавуну бузулмакълыкъдан, булакълар ва кёллер къурумакъдан, орманлары ва челлери къуруп,
къырылып, мундагъы кёп къыржанлар ва къушлар ёкъ болмакъдан нечакъы
зараллар болду ва болуп тура.
Топракъгъа шолай гьайсыз талавур кюйде янашмакъ кёп зарал гелтире.
Шондан кёп затны алма ва тезлик булан алма сюегенлер, къайтарышгъа
гьеч зат бермей, кюйлевючлер булан топракъ кюйлемей, рекультувация ва
оьзге илму гёрсетеген агротехника чараланы гёрмей. Адамланы шолай янашмагъындан кёп ашлыкъ берип тургъан ерлер бузулуп, оланы хумлар басып бара. Ишлер шолай гетсе, гележек наслулар учун къумукъ челлер хумлукъгъа дёнюп, барыбыз да тавлагъа къачма борчлу боларбыз.
Камал Абуков язывчулардан биринчи болуп ана топракъны агьын
эшитген ва оьзюню «Судный день впереди» деген повестинде шо гьакъда
тюз кюйде язып да бажаргъан. Оьзюню асарларында язывчу шо теманы кёп
керенлер гётерген. Шогъар зараллы философия деп айтма яраймы? Ол халкъ
язывчусу неге болгъан, ана топрагъыны, тувуп-оьсген ерини, оьз халкъыны
къыйынлары гьакъында язып бажармай буса. Камал Абуков мени язгъанымны гьакъында ким не айтар деп ойламай, гертисин-тюзюн язма къаст эте.
Камал Абуков къумукъ ва дагъыстан адабиятына гетген асруну алтмышынчы йылларында гелди, «Я виноват, Марьям» деген повестин язып
47
белгили болду. Бу асар къумукъ прозада биринчи лирика повесть деп айтма
ярай. Шо повесть адабиятда уллу хозгъавул тувдурду, шону гьакъында кёп
эришивлер болду. Камал Абуковну дагъыстан ва бютюнсоюз адабиятына гиривю де шондан башланды.
Камал Абуков дагъыстан прозада, гертиден де, кёп пагьмулу асарлар
яратмагъы булан хыйлы иш этди. Язывчу оьзюню асарларын гьеч уялмай ва
тартынмай къайсы билим даражалы охувчугъа да, къайсы миллетге де таклиф этме бола. Шо саялы Камал Абуков къумукъ язывчулардан оьзге тиллеге, айрокъда орус тилге кёп гёчюрюлгени. Ол къумукъча ва орусча яза,
кёп гезиклер орус тилге оьзюню асарларын, оьзге таржумачылагъа берип
турмай, оьзю гёчюре. Шо да бек яхшы: оьзю яратгъанны гьалын оьзю биле.
Шо якъдан алгъанда да ол бизин язывчулардан лап да билимлиси деп айтма
ярай, орус тилни бек яхшы биле, нечик гёчюрме герекни де.
Эгер де Камал шиърулар язып тургъан буса, оьтген йылланы ичинде кёп
шиърулар ва поэмалар яратар эди, гьалиги бизин кёп шаирлени асарларындан къалышмайгъан, тек къумукъ ва дагъыстан адабияты шолай пагьмулу
прозаикден магьрюм къалар эди: «Я виноват, Марьям», «По дороге на старую мельницу», «Зов разлученной птицы», «Без права на счастье», «Луна
во сне», «Судный день впереди» в.б. Шолай пагьмулу асарланы биз къайдан
излеп табар эдик? Шо асарларында язывчу бизин яшабыз, оьзюню заманлашларын тюз кюйде суратлагъан, олардан кёплери гьаракатчы адамлар,
кёплери тюзлюк учун, адамны ихтиярлары учун, демократия учун ябушув
– Тёбен къазанышлыман, агъав!
– Къара чы бу ишге! Атынг кимдир, къулум?
– Магьмут.
– Магьмут, писти-пистисине ерли сорай деп тамаша болма, Акътигине
ерли билме сюегеним. магъа яшавумда эки де Къазанышда болма тюшген.
Жагьил заманымда базалай хынжалланы артындан Оьр Къазанышгъа баргъанман. Ондан сонг арадан йыллар оьтюп, сени ата юртунг Тёбен Къазанышда да болгъанман. Онда мен дагъы да эки ёлдашым булан Абусупиян
апендини артындан гелген эдим.
– Ону артындан нечик гелген эдигиз, ярай буса айтыгьыз, агъав, –деп
тиледим мен тамазагъа, апендини уланы экенимни айтмай.
– Бир уллу уьзюрю къуллугъу болмаса, адам бир элден бир элге
барамы?! Айрокъда, гьали йимик, бир-эки сагьатланы ичинде етишдирип
къоягъан таксилер де, автобуслар да ёкъ заманда. Биз, уьч атлы, Шалиден
эртен танг булан атланып, артындагьы гюн тюшден сонг Тёбен Къазанышгъа гелдик. Абусупиян апенди бизин бек исси къаршылады.
– Инг башлап къайнар чайлар ичип, ёлда къавшалгъаныгъызны тайдырыгъыз, – деп, тула сумавардан чайлар тёгюп алдыбызгъа салды.
– Мени даим чайым бола. Бу языв-бузув иш башын бек моютуп къоя. Заман-заман чай ичип, башымны къарышгъанын тайдыра турмасам, амалым
ёкъ, –деп де, къошду.
Лакъыр эте туруп, чайлар ичдик. Сонг экинни намаз болуп, намазларыбызны къылдыкъ. Нечик чыкъгъаныбызны айтма сюебиз, тек башлама кюй
табып болмай турабыз. Абусупиян апенди де, бизге ялкъывлу болмасын
деп, ондан-мундан лакъыр чыгъарып, Мычыгъышдагъы гьалланы ва олай
да башгъа затланы сорай, тек биз нечик чыкъгъанны ва не къуллугъубуз бар34
ны атын чыгъармай. Къонакълар тез гетгенни сюе деп ойлашар деген пикру
булан сорамай болгъан экен. Шону биз сонггъу лакъырдан билдик.
Бизин Шалини де ва хоншу юртну да (тамаза о юртну атын да айтгъан
эди эсимде къалмагъан) арасында бир тарыкъсыз увакъ затлардан душманлыкъ, оьчлюк башланып, эки де юрт уллу берекетсизликте тарып турагъанны англатдыкъ ва:
– Эгер де гележекде эки де юртну аралыкълары шулай къалып, оьчлюк
узатылып турса, биз бир-бирибизни къырып битдирип пастан салгъандай
болажакъбыз. Абусупиян апенди, ярай буса, шонда гелип, маслагьат этигиз,
бизип ярашдырыгъыз, – деп тиледик.
– Англайман, аявлу къонакъларым. Эки де юртгъа, сиз айтагъан кюйде, уллу къутсузлукъ къабунуп, балагь къобуп турмай буса, сиз алыслардан
мунда гелмес эдигиз. Бусурман къардашлар! Сиз мени тюз англагъыз, мен
онда гелмеге авурсына деп ойлашмагъыз. Айтагъаным, шо иш, шонча уллу
Мычыгъышдан оьтюп, магъа етип турамы? Мен билсем, Мычыгъышны
ичинде де бар чы бек гьюрметли къартлар ва алимлер, – деди Абусупиян
апенди.
– Тюз айтасан, тек олар не этсе де ярашдырып болмай туралар.
– Буса гелермен, Аллагь буюрса, бусурман къардашлагъа болагъан
къуллугъубузну этмеге авур сынмасбыз. Тек бир ювугъума сёз бергенмен,
тангала тюгюл, бирисигюн ону уьзюрю къуллугъуна айланмагъа. Сизин булан гелип къалып, огъар ялгъанчы болсам арив чыкъмас. Иншаллагь, эки
гюнге бир зат да болмас.
– Ярай, Абусупиян апенди, нечакъы да ярай, гелемен деп сен бизин бек
сююндюрдюнг, Аллагь рази болсун сагъа, кёп савбол, баракалла, – деп, биз
огъар алгъышлар этдик.
Къуллугъубуз бажарылгъан сонг, биз ёлгъа тюшме сюегенибизни билдирдик.
– Ёкъ, гетмейсиз! Гече къалсагъыз, мунда гече ятма ерлер табулмас деп
къоркъамысыз? Дагъы да къонакълар гелсе де бар, вёре, талчыкъмагъыз.
Маркача намазгъа да аз заман тюгюл къалмагъан. Аллагь буюрса, маркача
намазыгъызны да, эртен намазыгъызны да шунда къыларсыз. Тангала оьзюгюз сюйгенни этерсиз, атлардан да парахат болугъуз. Оланы гьайын этеген
адам да бар, – деди ол ва:
– Гелме ихтиярыгъыз болса да, гьали гетме изну берилмей сизге, – деп
иржайды.
Шолай бир гече оларда къалдыкъ, воллагь, нече де адилли, берекетли
ожакъ эди, адамлар сукъланардай.
– Сонг не болду дагъы, агъав? – деп сорадым мен.
– Гьасиликалам, Абусупиян апенди оьзю айтгъан заманда Шалиге гелди.
Жумамежитде къадибиз булан ва юртну жамияты булан танышды, олар булан тюш намазны къылды ва тангала ярашывлукъгъа бармакъ учун юртдан
30 абурлу ва гьюрметли адамны жыймагъа таклиф берди. Экинни намазгъа
етишеген кюйде бириси юртгъа гетди. Онда да шолай юртну къадиси ва юртну жамияты булан ёлугъуп, олагъа да тангала ярашывлукъ сёйлешивлеге
бармагъа абурлу-гьюрметли 30 адамны жыймагъа таклиф эте.
Артындагъы гюн Абусупиян апенди эки де юртну арасындагъы ёлну о
35
якъгъа да, бу якъгъа да бир йимик мезгил бар еринде шо вакиллени, 60 да
адамны, жыйды. Ол бир сагьатдан да къолай пайхаммарланы яшавундан,
Къуръандан, шариатдан, табиатдан, яшавдан терен маъналы мисаллар гелтирип, душманлыкъны-оьчлюкню къутсузлукълары, балагьлары гьакъда ва
татывлукъну-дослукъну ниъматлары гьакъда пасигь тили булан мукъуятлы
этип айтды. Ону терен маъналы сёйлевюне эки де якъны вакиллери авзун
ачып тынгладылар. Абусупиян апенди, алда ярашдырма къарагъанлар йимик, не болгъан эди арагъызда, не къалгъан эди деп, гетген-битген затланы
хотгъап, эсги яраланы янгыртып-оьрчюкдюрюп айланмады.
– Муна гёресиз, душманлыкъ-оьчлюк бу пана дюньяда да, о герти дюньяда да оьртени-оту булангъы жагьаннем, дослукъ-татывлукъ буса адам оьзюнден тоюп болмайгъан, кёп ниъматлары булангъы женнет, –деп, оьзюню
маслагьат сёзюн битдире туруп, Абусупиян апенди эки де якъны вакиллерини ортасында токътады ва:
– Аллагь учун, ярашывлукъгъа бир-биригизге къолларыгьызны беригиз,
– деди.
Не о якъдан, не бу якъдан къолун узатагъан гиши ёкъну гёрюп:
– Бусурман къардашлар, шайтанны-илбисни юрегин ял этмей, юреклеригизни енгип, къолларыгъызны бир-биригизге узатыгъыз, – деп, оланы да,
бизин де енглерибизден тутуп тартып, къоймай къолларын алдырма башлады.
Эки де юртну вакиллери бир-бирине къолларын берип битгенде, ол бек
сююнюп:
– Энниден сонг гьеч гиши шу эки де жамиятны арасындагъы ярашывлукъну бузса, шо къайсы якъдан болса да, барыгъыз да, демек, о якъ да, бу
якъда, шо адамгъа Аллагьны шайтангъа этген минг налатын берерсиз, – деп
битдирди.
– Муна шулай, Абусупиян апенди, эки де юртну арасында ярашывлукъ
болдуруп, бизин арабыздагъы оьчлюкге ахыр салды ва къан тёгювлени даимликге токътатды. Ондан къалгъанлар, дос-къардашы гёрмеген яхшылыкълар къалмасын, я Аллагь! – деди тамаза.
– Агъав, сиз магъа не арив ёлукъдугъуз! Мен мунда гелип не яхшы этгенмен, ёгъесе атамны гьакъында шу сиз айтгъан затланы бирин де билмеген
кюйде къалажакъ эдим, – дедим мен сююнмекликден.
– Я, Абусупиян апенди сени атангмы? – деди ол, скамейкадан хозгъалгъандай болуп, бирден мен бар якъгъа савлай къаркъарасы булан бурулуп ва магъа бек тергевлю къарап.
– Дюр, – дедим мен.
– Айтмассан! – деп, ол эки де къолун инбашларыма салды, – Я, балам
Магьмут, неге айтмай турдунг гьали болгъунгча. Мен чи сагъа башынданокъ айтдым уьюгюзде-эшигигизде болгъанымны. Уьйлеригиз жумамежитге ювукъда токътагъан эди, 50-60 метр болгъандыр аралыгъында, оьзю
де таш канзилери, темир тутулгъан чарлагъы булангъы эки къабат бина эди.
Тюз айтаманмы? – деди тамаза, менден жавап къаравуллап.
– Тюз айтасыз, агъав, – деп, мен ону сёзюн гертиледим.
– Атагъызны тутуп, сюргюнге йибергенни ва ол онда гечингенни англагъан эдим. Анагъыз сама савму, къулум ? –деп сорады ол.
36
– Тюгюл, анабыз да о герти дюньяда? – дедим мен.
– Къалгъанларыгъызгъа Аллагь савлукъ берсин! Яшав шолай зат, Магьмут, гезиги етишген гете. Аллагьдан гелген къадаргъа рази болуп къалмасакъ, кюй ёкъ. Магьмут, сени илму булангъы кююнг нечикдир? Атагъыз чы
уллу илму хазна эди. Мычыгъышча да яхшы биле эди, мычыгъыш тилде
китаплар да чыгъарды.
– Агъав, илму булангъы кююм нечик болсун, бизин къойдуму адашгъан тажжал тайпа ондан пайдаланмагъа?! Атам тутулгъанда магъа беш йыл
бола болгъан. Бизин, биринден-бири гиччи беш яшны, атасыз къойгъандан
къайры, бары уьй малыбызны сыпкъырып алгъан, юртларыбызны чыгъарып алып, канторлар этген. Биз хоншу чыгъып, башгъа абзарда бир уьйге
тыгъылып яшама борчлу болгъанбыз. Тавушдан тайдыргъан. Биз гёрмеген
не къалды? О замангъы гьакимлер, активистлер бизге, атасын оьлтюрген
душмангъа йимик, къарай эди. Сайки, биз «халкъны душманыны» авлетлерибиз. Атабызны китапханасындагъы китапланы арбалар булан ташып
яллатгъан. Бизге эсделикге сама бир китабын да къоймагъан, – дедим мен,
тюнегюн-бирисигюн болгъан затгъа йимик талчыгъып.
– Кюстюнме, къулум, Магьмут, яшавда не де бола. Къысмат биревлени
шолай терсине сынай, болгъан затгъа болат болма терек, – деди тамаза.
…Тёбен
къазанышлы
алимни
мычыгъыш
халкъ
булангъы
байлавлукъларыны гьакъында айта туруп, ону мычыгъыш тилде уьч китабы
чыкъгъанлыкъны да эсгерме тюшедир.
АЛЛАГЬДАН ТИЛЕВ
Дагъыстан илму центрыны Тарих, археология ва этнография институтуну илму къуллукъчусу Гь. Оразаевни къолуна 1991- нчи йылда Абусупиянны
уллу агъасы Абдулхайырны къолъязмасы тюше. Шо къолъязманы ичиндеги
япыракъланы арасында Абусупиянны атасы Акай къадини оьз къолу булан
арап тилде язгъан бир япырагъы да табула. Шо япыракъда Солтанагьматны
уланы Акай къади оьзюню уьч де уланыны – Абдулхайырны, Абуюсупну ва
Абусупиянны – тувгъан йылларын, айларын, гюнлерин, гьатта вакътисин
мекенли этип язгъан.
Оланы оьзюне савгъат этгенлиги учун ол Аллагьу Таалагъа шюкюрлюк,
уллу разилик билдире, олагъа гьарисине айры-айры кюйде алгъышлар тилей. Акай къади, лап гиччи уланы Абусупиян тувгъанда, огъар багъышлап
булай язгъан:
“Аллагьу Таалагъа макътавлар болсун, бизге муъмин, атасы да, анасы
да– экибиз де учун сююмлю, азиз, гьакъыллы, ишни кёп сюеген улан тувдурмакълыгъы булан бизге булай сююнчлю хабар йиберип, бизин оьр этгени саялы. Биз огъар Абусупиян деп ат къойдукъ.
Гьей, Аллагьым! Сен огъар пайдалы би¬лимлерден пай бер, оьрюм чагъындан тутуп, о загьматны сюеген адам болуп оьссюн. Сен огъар, яшавлугъу учун тарыкълы даражада, мекенли (сан ягъындан яхшы), мол ва
гьалал болгъан рызкъыны бергин! Сен ону товбагъа тюшеген (гьеч этген
янгылышы болса, пашман болагъан) эт, асил адамланы да ва авам адамланы
да арасында ону абурлу-гьюрметли эт, намуслу ва оьр къылыкълы эт, бары
37
да махлукъатны ичинден сайлангъан, Сени элчи пайхаммарынг Мугьаммат
саллаллагьу Таала алайгьи васалламны гьакъы ва гьюрмети учун тилеймен!
Ону тувгъанлыгъы гьакъындагъы сююнчлю хабар бизге, сонгугюнге чыгъагъан гече, артдагьы ахшам ашны заманына таба, 1289-нчу йылда,
Аллагьны шаввал деген мубарак айыны еттисинде гелди. Бу (тарх) буса,
Булакъда1 къабул этилип токъташдырылгъан ва якълангъан йылланы санавну къайдасына гёре, йылны гюз вакътисиндеги айлардан бирисини
– Аллагь¬ны мубарак айы ташрин ассанини – он еттиси бола. (Акай къади
оьзюню язывларында, гьижрат булан гёрсетилген тархны арап христианланы календарына гёре айландырып да гёрсетген: ташрин ассани айны 17-си
эди деп. Гь.Оразаев).
Аллагьым, Сен ону оьрлендир, ону бизге ва оьзюню агъаларына илиякълы янашагъан ва яхшы юрекли этгин, огъар пайдалы билимлерден пай
бергин. Ону англавлу, гъакъыллы, пагьмулу, тутумлу, къуватлы, ягьлы этгин, огъар узакъ оьмюр бергин, амин! Бары да дюньяланы еси Аллагьгъа
макътав!”
Гёресиз, Акай къадини бары да тилевлерин Аллагьу Таала къабул этген
йимик тюгюлмю?! Тек башыбызгъа шулай ойлар да гелмей къалмай: эгер
Абусупиян элли етти йылында, демек, уллу болгъан чагъында, нажжас яла
ябывчуланы яманлыгъындан къылыч йимик къышлары булангъы къагьрулу
Темиркъазыкъдагъы ГУЛАГ-гъа сюргюн этилинмеген буса, ол дагъы да он
беш йыллар сама яшар эди. Огъар шончакъы йыллар оьз элинде (ата юртунда) яшамагъа ва яратывчулукъ иши булан машгъул болмагъа имканлыкъ
болгъан буса, ол бизге дагъы да нечакъы жан азыкъ булан ругь байлыкъ,
демек, дагъы да нечакъы илму хазна къояр эди! Я Аллагь, шолай халкъына пайдалы, савлай Дагъыстангъа ва олай башгъа эллеге де хыйлы-хыйлы
хайыры тийген адамны сюргюнге йиберип зая этген ярахсызлагъа не айтайыкъ! Олагъа Аллагьны шайтангъа этген минг налаты болсун! Аллагь
олагъа о герти дюньяда тюз дуванын этсин!
_______________________
Булакъ–Египетни тахшагъары Каирни ювугъунда илму меркез ерлешген ер.
1
38
Хабар
Яраш БИЙДУЛЛАЕВ
БАВДА
Рамазанны къатыны гетгени бир жума бола. Эришивсюз, къавгъасыз.
«Мен дагъы булай турма болмаймая», деп кагъыз да къоюп, юрюме башлагъан Мурадикни де алып анасына гетген. Ол бир жуманы ичинде Рамазан
оьзюню йигирма алты йыллыкъ оьмюрюн гьар гюнюне ерли гёз алгъа гелтирген. Тек айтардай оьзюню терслигин чи тапмай.
«Неге турма болмады? Не къыйынлыкъ бар башында?», деп къайнаша
Рамазан. «Ичмеймен, саякъ къыдырмайман. Алгъан алапамны кепегине
ерли оьзюне беремен. Дагъы не герек? Уьйде увакъ-тюек къуллукъларына
кёмек этемен…?»
«Мени сен англамайсан. Къартланы йимик турабыз», дей.
«Неге англамайсан? Неге турасан къартланы йимик? Къолунгну тюбюнде стиральный машин, пылесос, телевизор, приемник… къартлар тюшюнде де гёрмеген шоланы. Дагъы да не герек?», деп эрише ол, гечелер янгыз
орунда ятып.
«Ёнкюлюк. Мен оьзюне багъып турма герекми эдим? Мени де ишимден
айыра эди, оьзюню увакъ талаплары булан».
Рамазан инден къайтып, аш да ашагъан сонг, бириси уьйге гирип, оьзюню столунда олтура эди. Столну уьстю эсги приемниклерден, радио къураллардан толуп бола. Шолар булан долана туруп, ону гьеч гишиде гъайы
болмай, заманны гетгенин де билмей къала.
Телевизоргъа къарайгъан къатыны, шагьарланы, табиатны гёрсете буса:
Къара, Рамазан, нечик арив ерлердир, барма ахшы эди, – дей.
– Инжитме чи, оьзюнг къара, – деп Рамазан башын гётермей.
Яда кино юрюлегенде игитлени къысматына языгъы чыгъып, къатыныны гёзлери сувланса:
– Тарыкъсыз затлагъа йылама уялмаймысан, гиччи яш чы тюгюлсен,
– деп мысгъыллай.
Рамазан ойлайгъан кюйде, булай маънасыз, увакъ сёз эр-къатынны арасында гьар гюн де бола эди.
«Шулай увакъ затлар да багьанамы айрылма?», деп ойлай ол, бир гюн
ишден чыгъып, орам булан геле туруп. Уьйге барма да сюймей. Барса, тюш39
ден къалгъан тузлу къоймакъ. Гьали де ичи яна сувсаплыкъдан. Сувукъ газ
сув ичме умут булан ол шагьар бавгъа гирди. Автоматланы алды гиччи яшлардан толгъан. Бавну бир мююшюнде, яшыл будкада сувлар, пиво сатыла.
Рамазан будкагъа багъып юрюдю.
«Бир гюн сама яллыкъ болмаймы», деп ойлады ол. «Шу приемниклер
де болду, мен де. Къатын да сюймей эди шоланы, оьзюнден аш тилейгенде
йимик. Ожакъ да тарыкъ тюгюл сагъа, агьлю де, шо эсги къураллар болса
дей эди».
Ягъада пийво иче туруп лакъыр этеген уьчев бар.
«Бир затда гьайы ёкъ, насиплилер», деп ойлады Рамазан олагъа ювукъда
токътап.
Ортадагъы мазаллы, къызыл бетлиси шофёр буса ярай, механикни сёге,
частлар ёкъ, машинлер кёп токътай дей.
– Я, Гьамит, къой, сени машинингни чи гёрмегенбиз токътап, – дей ону
инбашына къагъып бириси.
– Мен токътайгъанлардан тюгюлмен, – дей ол, иман бармагъын тёшюне
тюртюп, сонг оьзюне багъып иржайып гелеген уланны гёрюп:
– Ба-а, Ами р-р, къайдан чыкъдынг? – деп огъар эки де къолун узата.
– Пийва да бар чабакъ да, ичмеймен бир де ёкъда, – деп басып турамысыз? – деди гелген улан оланы къолларын алып. Сонг Гьамитни токъта дегенине де къарамай будкагъа багъып юрюдю.
– Мировой яш, къатын-къыз булан оьтесиз гелишип бажара, спец, – деди
Гьамит ёлдашларына.
– Сен сав, мен сав, муна яшав, – деп иржайды Амир, пиво гелтирип, –
сонг, ювугъум, ишлер?
– Мировой. Сеники? Баягъы складмы?
– Дюр, огьо, арив гёгюрчюнлер де саркъа бу якъда, – деди ол оьтюп барагъан къызлагъа къарап.
Рамазан гетме сюйген эди, аз замангъа буса да къайгъысын унутдургъангъамы, уланланы лакъыры ону тергевюн тартды. Бирдагъы бокал алып, ол
къайтып ерине, эретурду.
… – Лап мени объектим, оьзю де прицеби булан айырылгъан, – деп эшитди ол юрюлеген лакъыргъа тынглап.
– О чу яш зат, сен уллусан, – деп сёз къошду бири.
– Ёкъ, къурдаш, янгылышсан, шу тайпагъа, билме сюйсенг мен герекли чагъымдаман. Огъар жагьил тарыкъ тюгюл, ону жагьил эри айыргъан,
огъар кёпню гёрген, мени йимик машини булангъы адам тарыкъ, – деп Амир
оьктем сёйлей.
– Бизге де айтсанг ярамаймы кююн, шу пийводан къайры затгъа гьюнерибиз ёкъ, – деп Гьамит къурсагъын сыйпады.
– Не бар мунда, яшындан башлайсан, иржайып, къоркъутмай, къолун
аласан, атынг кимдир, айт чы агъайгъа? Атаска, гьа, Аташка, молодец, а маманы аты? Амма, агьа, биз мамагъа оьзюне сорарбыз, алып юрюйсен яшны,
дагъысы сёзге гёре…
– Сёйлеме де сюймесе?
– Сен яшын ойнатгъан сонг, ол сёйлемей болмай. Яшны макътайсан, ана
оьзюн макътагъандай бола. Багъышлап къоюгъуз, яшны ойнатып, мен та40
нышлыкъгъа ёл излейдер деп эсигизге гелмесин десенг ол ойлашып болмайгъан бола.
Сёйлеме башлагъандокъ да Амир Рамазанны кепине гелмеген эди. Отуз
беш йыллар болагъан сари чачлы, къурсакъ битген Амирни дёгерек бети
сёйлеген сайын къызара. Ону макътаныву да адамны ачувун чыгъара.
– Муна, гьали къарагъыз чы, – деп Амир бокалын бошатып, скамейканы
къырыйында ойнайгъан уланпавгъа багъып юрюдю.
Гетме онгарылгъан Рамазан, Амирге къолун узатагъан гиччипавну гёргенде еринде къатып къалды. Юреги чалт урду.
«Болма ярамас», деп ойлады ол алдына къарап. «Мен янгылышмандыр».
Бирдагъы бурулуп къарагъанда, яш, оьзюню уланы Мурадик экенге шеклик къалмады. Скамейкада, артда алгъан гёк капотун да гийип къатыны олтургъан. Амир буса Мурадикни де алып, иржая туруп ону янына бара.
Рамазанны ичинде от янды. Юреги, челтирден чыкъма ер излейген къушну юреги йимик тырпыллап ишледи.
«Огь, сен нас! Къара чы, уланымны тизлерине де алып, анасы булан
иржайып сёйлей. Мурадикни не англаву бар. Огь къатынлар… Уланымны
ойнатма къояманмы шу къурсакълыгъа?!»
– Молодец, бажара экен, – деген сёзлени де эшитип, Рамазан эсирген
адамдай, уланына къарагъан кюйде, скамейкагъа багъып юрюдю. Ону бети
агъаргъан, эринлери къысылгъан, гёзлеринде ачув…
«Атангны танытарман», – деп барагъан Рамазан, етишме аз къалып, тирелип токътады, адады… Ачув сююнчге айландымы, ол къаркъарасындан
юк тайгъандай енгилликни сезди.
«Тюгюл чю! Мурадик тюгюл чю!»
Тек ол негьакъ гелмегенни Амирни тизинде олтургъан яш да билген, оьзюню гёк гёзлери булан соравлу къарап токътагъан. Рамазан яшны анасына
къарады. Ону бурма чачлары, чююлюп гетген къашлары, пашман къараву
«Магъа недейсиз?» деп сорайгъанда йимик эди.
– Адам тапгъансыз! – деди Рамазан ва бурулуп Амирни агъаргъан бетине
къарап оьтюп гетди.
Бавдан чыкъгъан сонг, ол юмурукълары къысылгъан кюйде экенни англап, оланы язып, къан къачгъан бармакъларына къарады, башын чайкъады.
«Шо яшны еринде мени Мурадигим де болма бола чы», деген ой ону
юрегин авуртдурду.
«Ёкъ, булай турма ярамай! Ярамай».
Ол Мурадикни алма баражагъына мекенли токъташды ва алгъасап юрюдю.
41
Проза
Абзайдин ГЬАМИТОВ
МАКЪТАТМА
Сен токътамай бусанг да,
Мен герекмен токътатма:
Йырынг сени макътатсын,
Сен йырынгны макътатма.
АКЪ ЧЫКЪЛАР
Енгил еллер,япракъланы уьфюрюп,
Ерге тюшсе минчакълардай акъ чыкълар,
Эсге геле, къолум тийип,уьзюлюп,
Тёгюлгени бойнунгдагъы минчакълар.
АЙТАЛАР
Тамурда жымырлап йиберсе къаны,
Айталар шо ерде бола деп жаны,
Тек менде, гёзелим, жымырлай юрек,
Ичинде сен баргъа болмагъа герек.
ОЙНАЙБЫЗ
Юлдузлу ёл йимик, гече авлакъда
Шып оьзенни шып болма биз къоймайбыз:
Юлдузум да, мен де, юлкъуп оьзенден,
Юлдузланы кёкге чююп ойнайбыз.
42
ТУСНАКЪДАН КАГЪЫЗ
– Тюш елкемден, аш гьарам,
Бар, башынга тап чёрек!
– Чёрек тапмакъ учун чу,
Атам, ишлеме герек.
Гёрдюнг чю, бу пачалыкъ
Ишимни алып къойду,
Къызыл дипломум булан
Орамгъа салып къойду.
Ойлашдым, сатыв этип
Сама да тапма чёрек,
Сатма маллар алма да
Акъча болмагъа герек.
Топракъ къазып къарадым,
Къарадым бина къуруп,
Ярты гьагъын тёлейлер,
Ломмайдан иш буюруп.
Артда шо яртыны да
Бермейген болуп къалды,
Ишлеген гьагъым бер, деп
Мен уьюне ёл салдым.
Мен бир гезик гелгенде,
Хожайыным хохайып:
Я, не къызгъанч затсан, – деп,
Эте башлады айып.
Ач къурсакъгъа авзум бек
Ачылып къалды бирден,
Къарады итни йимик
Къувалама шо ерден.
Таш урушгъа тутду ол,
Мен бир керен таш урдум,
Башыма бир зат тийди,
Артындагъы гюн турдум.
Къарангы бир тёледе
Эсге геле башладым,
Охраналар алып
Багажникге ташлады.
43
Погонлулар бар ерге
Мен гьалсызны элтдилер,
Онча къаратып къоймай,
Магъа суд да этдилер.
Елкенгден тюшюп, атам,
Къарагъанман челтирден,
Сен магъа къойгъан «ватан»
Мени мунда гелтирген.
2003 й.
ОЙЛАША КЪАЛДЫМ
Судья огъар
Оьлюм суд гесе.
Амма бар «теги»:
Бойну базыкъгъа
Башындан эсе,
Сыпгъырылгъан дей
Салгъан илмеги.
Башгъа судья
Башгъа суд гесе:
«Тюз болмас огъар
Гюнагьлы десе…»
…Ойлаша къалдым
Къалгъанда янгыз:
Судья – къайчы,
Адам да кагъыз.
2007 й.
ГЕЛИН КЪАТЫН ЙИМИК…
Мени учун гече де сен шавла эдинг,
Булутлу гюн мени учун ярыкъ эдинг,
Мен биледим: бир сюювге амин эдим,
Бир сюювюнг булан магъа тарыкъ эдинг.
Бир сюювге амин болдукъ сен де, мен де,
Юрюдюк биз бир сюювню ёлу булан,
Ёл битгенин билмей къалдыкъ, Оьр табиат
Сыйпай туруп бизин, йылы къолу булан.
Йылы къолу ону гьали салкъын болгъан,
Гьали бизин салкъын сыйпай ону къолу,
Белгисиз бир бошлукълагъа элте геле
Биз юрюйген гьакъ сюювню гьалал ёлу.
Мен билемен: биз бошлукъгъа гетегенни,
Дюнья ярыкъ – ол заманлыкъ ярыкъны да,
Амин болуп биз юрюген бир сююв ёл
Наслуланы узатмагъа тарыкъны да.
…Янгылышы болмай Уллу табиатны,
Гелин къатын йимик тизген ол гьар затны.
44
АРТЫ ЁКЪ
Яшда айтады, ону
Жинлер алып гетген, деп,
Гьали де ёкъ, дагъы да –
Аллагь билсин, нетген, деп.
Гьали айта, биревлер
Ону урлап гетген, деп,
Аты да ёкъ, чуву да –
Аллагь билсин, нетген, деп.
Тенглешдирип къарайман
Яшлыкъны ва къартлыкъны –
Заманны арты ёкъдай,
Арты ёкъ намартлыкъны.
2004 й.
БАЗАР БАГЬА
Мен жагьилде базаргъа
Бармай эдим уялып,
Уьйге тарыкъ-герекни
Геледи къатын алып.
Уьлкебиз атылгъанда
Базар къалды атылып,
Артгъа салгъан затыбыз
Алда гетди батылып.
Болдум сума-таякъдай,
Кисем де болду юкъкъа,
Мен базаргъа бараман
Бармай амалым ёкъгъа.
Базарлар багьа болгъан,
Сыйдан да тюшген акъча,
Бары ерде бары халкъ
Яшаймы бизин якъча?
Алдагъы оьзден улан
Тюшгенмен гьали гёзден,
Баш чыгъарып болмайман
Мундагъы базар сёзден.
Учуз берме сюймейлер,
Акъча ёкъ алма багьа,
Базар тилни билмейген
Мен не сёйлейим,магьа?!
Базаргъа багьа бердим,
Чыгъып ягъагъа айры –
Учуз затны тапмадым
Мени башымдан къайры.
2005 й.
45
Тархнаме
Камал Абуковну 75 йыллыгъына
Магьаммат АТАБАЕВ
ПАГЬМУ КЪАРТАЙМАЙ
Камал Абуков адабиятда ишлейгени ярым асрудан да артыкъ бола. Шо
йылланы ичинде ол къумукъ ва дагъыстан адабиятына этген къошумну айтып битдирме къыйын. Ону пагьмулу асарларында тарихи агьвалатлары
булан бирге халкъны башындан гетген толкъунлар булан халкъ оьтген ёл,
бизин гьакъыкъатны агьвалатлары суратлана. Бизин замандашланы келпетлери бериле.
Камал Абуков критик гьисапда да кёп иш этген. Ол Дагъыстанны бары да
деп айтма ярайгъан язывчуларыны ва шаирлерини гьакъында язгъан, оланы
китапларына къыймат берген, маданиятны ва инче саниятны вакиллерини
гьакъында да кёп язгъан, илму чалышывчуларыны гьакъында да. Ол оьлген,
арабыздан гетген белгили адамланы гьакъында язмакъ булан оланы унутма
ярамай деп чакъыргъан.
Камал Абуков Хасавюрт районну Чагъар-отар юртунда тувгъан. Орта
школаны битдирген сонг, Камал Абуков, оьзюню бир-бир тенглилеридей, загьматгъа гирише, темир ёлда ишлей. Сонг буса, охувун узатма гьасирет улан
Магьачкъалагъа гелип, Дагъыстан пачалыкъ университетине тюше. Шонда
охуйгъанда да Камал Абуков оьзюн бек яхшы янлардан гёрсете, спорт булан
машгъул бола, гьар тюрлю макъалалар, хабарлар, очерклер яза.
Яш заманында Камал Абуков, кёп язывчулар йимик, яратывчулугъун
шиърулардан башлай, тек бу яшдагъы гьакъыл ва оьз-оьзюне къыймат берип болагъанлыкъ ону шиъру язывда онча уьстюнлюклер алма болмажагъына инандыра, ол шиъруланы къоюп, прозагъа гёче ва кёп яхшы эте.
Бу пагьмулу уланда олтургъан критик шо вакътилер охувчулагъа билинмей турса да, Камалны тюз ёлгъа сала: ол яшда башлагъандай, шиърулар
язып тургъан буса, балики, прозада етишген даражалагъа етишме бажармас эди, алдын ва гьали шаирлербиз деп ойлап, шаирлербиз деп къычырып
юрюйген, тек оьзлер герти поэзия булан бир аралыгъы да ёкъ осал сатыр46
ланы, гьеч охувчулагъа таъсир этмейген, оланы къулагъына да, юрегине де
гирмейген, башын инжитеген затланы язып турар эди.
Камал Абуков кёплени гьакъында язгъан, тек ону оьзюню гьакъында
буса онча зат язмагъан – Магьаммат Атабаев Камалны яшаву ва яратывчулугъу гьакъында язгъан китапдан къайры, бир нече макъалалар чыкъса тюгюл. Дагъыстанны прозасына багъышлангъан адабиятчы алим Сулейман
Ахмедовну китабында да Камалны яратывчулугъу гьакъында бек аз язылып
къалгъан. Бу пагьмулу критик ва язывчу буса дагъыстан прозаны оьсювюне
кёп къошум этгени барыбызгъа да ачыкъ.
Дагъыстан адабиятны ахтарывгъа кёп тергев ва заманын берген адабиятчы алим Абдулла Вагьидов ва Камал Абуковну асарларын теренден ахтаргъан, ону яратывчулугъун ахтармакъ ва яймакъ учун кёп иш этген адам. Тек
бу гьюрметли алимни бир-бир пикрулары булан рази болма къыйын. Мисал
учун, ол Камал Абуковну «Я виноват, Марьям» деген повестини баш игитин айыплай, сайки, Жамал оьзюню сюйген къызын чыгъарып башгъа адам
алгъанда да, бир зат да этмей, дагъыстанлы шолай осал болма тюшмей в.б.
Камал Абуковну повестини баш игити оьзюню сюйген къызы учун ябушувгъа чыкъгъан буса, башгъа повесть болар эди, язывчу шо борчну оьзюню алдына салмагъан, баш игитин шолай суратламакъны арив гёрген. Шо саялы
ону айыпгъа тутма ярамай.
Абдулла Вагьидов Камал Абуковну танкъыт эте туруп, сенден чи мен бек
билемен деп айтма сюегендей, къумукъ тюзлени талчыкъларын суратламакъ
булан, Камал зараллы философияны яя деп, язывчуну айыплама къарай.
Абуков тюзюн язмагъан буса, ана топрагъына, таптавулда къалгъан, талангъан къумукъ тюзлерини агьын-зарын эшитмегенмен буса. Ва шо гьакъда
язмагъан буса, айып салма ярар эди. Къумукъ тюзлеге буса мунда кёп халкълар гёчмекден, экология балагьлардан тийишли кюйде пайдаландырылмай къалып турагъанындан, топракъны берекетли къатлавуну бузулмакълыкъдан, булакълар ва кёллер къурумакъдан, орманлары ва челлери къуруп,
къырылып, мундагъы кёп къыржанлар ва къушлар ёкъ болмакъдан нечакъы
зараллар болду ва болуп тура.
Топракъгъа шолай гьайсыз талавур кюйде янашмакъ кёп зарал гелтире.
Шондан кёп затны алма ва тезлик булан алма сюегенлер, къайтарышгъа
гьеч зат бермей, кюйлевючлер булан топракъ кюйлемей, рекультувация ва
оьзге илму гёрсетеген агротехника чараланы гёрмей. Адамланы шолай янашмагъындан кёп ашлыкъ берип тургъан ерлер бузулуп, оланы хумлар басып бара. Ишлер шолай гетсе, гележек наслулар учун къумукъ челлер хумлукъгъа дёнюп, барыбыз да тавлагъа къачма борчлу боларбыз.
Камал Абуков язывчулардан биринчи болуп ана топракъны агьын
эшитген ва оьзюню «Судный день впереди» деген повестинде шо гьакъда
тюз кюйде язып да бажаргъан. Оьзюню асарларында язывчу шо теманы кёп
керенлер гётерген. Шогъар зараллы философия деп айтма яраймы? Ол халкъ
язывчусу неге болгъан, ана топрагъыны, тувуп-оьсген ерини, оьз халкъыны
къыйынлары гьакъында язып бажармай буса. Камал Абуков мени язгъанымны гьакъында ким не айтар деп ойламай, гертисин-тюзюн язма къаст эте.
Камал Абуков къумукъ ва дагъыстан адабиятына гетген асруну алтмышынчы йылларында гелди, «Я виноват, Марьям» деген повестин язып
47
белгили болду. Бу асар къумукъ прозада биринчи лирика повесть деп айтма
ярай. Шо повесть адабиятда уллу хозгъавул тувдурду, шону гьакъында кёп
эришивлер болду. Камал Абуковну дагъыстан ва бютюнсоюз адабиятына гиривю де шондан башланды.
Камал Абуков дагъыстан прозада, гертиден де, кёп пагьмулу асарлар
яратмагъы булан хыйлы иш этди. Язывчу оьзюню асарларын гьеч уялмай ва
тартынмай къайсы билим даражалы охувчугъа да, къайсы миллетге де таклиф этме бола. Шо саялы Камал Абуков къумукъ язывчулардан оьзге тиллеге, айрокъда орус тилге кёп гёчюрюлгени. Ол къумукъча ва орусча яза,
кёп гезиклер орус тилге оьзюню асарларын, оьзге таржумачылагъа берип
турмай, оьзю гёчюре. Шо да бек яхшы: оьзю яратгъанны гьалын оьзю биле.
Шо якъдан алгъанда да ол бизин язывчулардан лап да билимлиси деп айтма
ярай, орус тилни бек яхшы биле, нечик гёчюрме герекни де.
Эгер де Камал шиърулар язып тургъан буса, оьтген йылланы ичинде кёп
шиърулар ва поэмалар яратар эди, гьалиги бизин кёп шаирлени асарларындан къалышмайгъан, тек къумукъ ва дагъыстан адабияты шолай пагьмулу
прозаикден магьрюм къалар эди: «Я виноват, Марьям», «По дороге на старую мельницу», «Зов разлученной птицы», «Без права на счастье», «Луна
во сне», «Судный день впереди» в.б. Шолай пагьмулу асарланы биз къайдан
излеп табар эдик? Шо асарларында язывчу бизин яшабыз, оьзюню заманлашларын тюз кюйде суратлагъан, олардан кёплери гьаракатчы адамлар,
кёплери тюзлюк учун, адамны ихтиярлары учун, демократия учун ябушув